Nauka o mleku zawarta w twórczości Dioskuridesa. Studium źródłowe

• Authors: Maciej Kokoszko , Krzysztof Jagusiak , Jolanta Dybała

Title variants

Nauka o mleku zawarta w twórczości Dioskuridesa. Studium źródłowe

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Poniższy tekst dotyczy przede wszystkim zastosowania mleka i uzyskiwanych z niego produktów, tj. serwatki, sera i masła, w medycynie okresu wczesnego Cesarstwa Rzymskiego ukazanej przez pryzmat dwóch greckich dzieł (obu prawdopodobnie) autorstwa Dioskuridesa znanych pod łacińskimi tytułami De materia medica i Euporista vel de simplicibus medicinis. Ważną jego część stanowią jednak również analizy tych fragmentów obu wymienionych traktatów, które mają charakter pozamedyczny i dotyczą kwestii związanych z technologią spożywczą, kwantyfikacją rodzajów mleka czy metodami hodowli zwierząt mlecznych. Obok zatem informacji dotyczących terapeutycznych właściwości opisywanych produktów i szeregu przykładów ich praktycznych zastosowań w lecznictwie uprawianym przez Dioskuridesa, czy szerzej: medyków w początkach naszej ery, omawiamy m.in. znajdujące się u tego autora zalecenia dotyczące technologii gotowania mleka, uwagi dotyczące wpływu paszy na jakość udojonego płynu czy metody produkcji stosowane w ówczesnym serowarstwie. Zaczerpnięte z Dioskuridesowej spuścizny dane (zamieszczone przezeń niejako na marginesie jego głównego wywodu dotyczącego sztuki medycznej) uzupełnione wiadomościami pochodzącymi z traktatów innych autorów tej epoki, jak Celsus, Pliniusz Starszy i Galen, dają także asumpt do snucia opartych na takim materiale źródłowym i podpartych ustaleniami współczesnej nauki rozważań na temat popularności poszczególnych produktów mlecznych w społeczeństwie grecko-rzymskim okresu wczesnego Cesarstwa czy przyczyn stojących za kształtowaniem się śródziemnomorskiej tradycji kulinarnej (jak np. różnice w konsumpcji nabiału między Grekami i Rzymianami a tzw. barbarzyńcami i ich powody). Na podstawie przeprowadzonych badań wnioskować można, że wszyscy znani autorzy z I w. n.e. i późniejszych stuleci (w tym Dioskurides), zajmujący się omówioną w artykule tematyką, byli reprezentantami tej samej, już wówczas ukształtowanej, tradycji, której twórców nie znamy. Stąd duża zbieżność poglądów postaci takich jak Celsus czy Galen, a później Orybazjusz i kolejni bizantyńscy lekarze na temat właściwości nabiału i jego możliwych zastosowań terapeutycznych. Uogólniając, zarówno mleko, jak i wytwarzane z niego produkty były w medycynie stosowane zarówno zewnętrznie, jak i wewnętrznie w różnych formach (jako lekarstwa proste i złożone) i przy różnych dolegliwościach, takich jak dyzenteria, dna moczanowa, choroby o charakterze stomatologicznym, oftalmologicznym, otorynolaryngologicznym, urologicznym i innym.

EN

Pedanius Dioscurides of Anazarbos, a physician working for the Roman army living in the first century AD, secured his place in history of medicine as the author of two works, namely De materia medica, and Euporista vel de simplicibus medicinis. Among the substances referred to by the doctor of Anazarbos we find numerous animal-based products, including milk (gála; γάλα), whey (órros; ὄρρος), cheese (týros; τύρος) and butter(boútyron; βούτυρον). Dioscurides’ treatises belong to the group of the oldest surviving examples of highly developed medical theory of milk. The subject in question was considered to be important as regards therapy, and therefore interesting to both doctors and the wider public keen on acquiring knowledge (such was the intended readership of Pliny). As for the theory, it was sufficiently developed to be seen as a separate branch of dietetics and pharmacology. The data discussed in the present study indicate that this medical doctrine had developed before the first century AD, prior to being formulated in the form observable in De materia medica and in Euporista vel de simplicibus medicinis. The similarities between the accounts of Dioscurides on the one hand and Celsus and Pliny on the other suggest that all these doctors made use of established and widely adopted standards. The surviving evidence confirms that the doctrine on milk was not modified after the first century AD. Galen, writing in the second century, did not introduce any major changes with regard to its theory. Dioscurides’s treatises and other medical texts which contained discussions on the doctrine concerning milk can not only be useful as sources for history of medicine sensu stricto, but also for the study of ancient and early Byzantine economy, particularly as regards the breeding of milk animals. In addition to that, by discussing the technology of production of individual substances, the texts in question illustrate the popular methods used in contemporary cuisine. Moreover, they shed light on the patterns of consumption of various foodstuffs, and in consequence impart information on the contemporary society. Thus, the works of the doctor of Anazarbos can rightly seem to provide excellent reference material, in particular for the study of the daily life of most social classes, and as such they should be seen as a vital historical source, useful not only for historians of medicine.

Keywords

PL

Dioskurides; mleko; medycyna antyczna; medycyna bizantyńska; antyczna technologia spożywcza; Dioskurides; mleko; medycyna antyczna; medycyna bizantyńska; antyczna technologia spożywcza

EN

ancient medicine; Byzantine medicine; ancient food processing technology

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: Przegląd Nauk Historycznych
• Year: 2017
• Volume: 16
• Issue: 1
• Pages: 5-38

Dates

published

2017-04-06

Contributors

author

Maciej Kokoszko

• Uniwersytet Łódzki, Wydział Filozoficzno-Historyczny, Instytut Historii, Katedra Historii Bizancjum

author

Krzysztof Jagusiak

• Uniwersytet Łódzki, Ceraneum, Centrum Badań nad Historią i Kulturą Basenu Morza Śródziemnego i Europy Południowo-Wschodniej im. prof. Waldemara Cerana

author

Jolanta Dybała

• Biblioteka Uniwersytetu Jana Kochanowskiego, Filia w Piotrkowie Trybunalskim

References

• Aetii Amideni libri medicinales I–VIII, eds A. Olivieri, Lipsiae–Berolini 1935–1950.
• Athenaei Naucratitae dipnosophistarum libri XV, rec. G. Kaibel, vol. I–III, Lipsiae–Berolini 1887–1890.
• A. Cornelii Celsi quae supersunt, ed. F. Marx, Lipsiae–Berolini 1915.
• Dioscuridis Peri haplon farmakon, [w:] Pedanii Dioscuridis Anazarbei De materia medica libri quinque, ed. M. Wellmann, vol. III, Berolini 1914.
• Galeni de alimentorum facultatibus libri III, [w:] Claudii Galeni opera omnia, ed. C.G. Kühn, vol. VI, Lipsiae 1823.
• Galeni de simplicium medicamentorum temperamentis ac facultatibus libri XI, [w:] Claudii Galeni opera omnia, ed. C.G. Kühn, vol. XI–XII, Lipsiae 1826–1827.
• Hippocratis de diaeta, eds R. Joly, S. Byl, Berlin 1984.
• Oribasii collectionum medicarum reliquiae, eds I. Raeder, vol. I–IV, Lipsiae–Berolini 1928–1933.
• Oribasii Synopsis ad Eustathium filium, [w:] Oribasii synopsis ad Eustathium filium et libri ad Eunapium, eds I. Raeder, vol. VI, 3, Leipzig 1964.
• Paulus Aegineta, ed. I.L. Heiberg, vol. I–II, Lipsiae–Berolini 1921–1924.
• Pedanii Dioscuridis Anazarbei De materia medica libri V, ed. M. Wellmann, vol. I–III, Berolini 1906–1914.
• Pliny, Natural history with an English translation in ten volumes, transl. H. Rackham, W.H.S. Jones, D.E. Eicholz, vol. I–X, Cambridge, Mass., 1938–1963.
• Rufus d’Ephese, De renum et vesicae morbis, [w:] Oeuvres de Rufus d’Ephese, eds C. Daremberg, C.E. Ruelle, Paris 1879.
• Rufus d’Ephese, De satyriasmo et gonorrhoea, [w:] Oeuvres de Rufus d’Ephese, eds C. Daremberg, C.E. Ruelle, Paris 1879.
• Ault B.A., Kitchens, [w:] A companion to food in the ancient world, eds J. Wilkins, R. Nadeau, Chichester 2015, s. 206–211.
• Birch S., History of ancient pottery, vol. II, London 1858.
• Braund D., Food among Greeks of the Black Sea: the challenging diet of Olbia, [w:] A companion to food in the ancient world, eds J. Wilkins, R. Nadeau, Chichester 2015, s. 296–308.
• Chandezon C., Animals, meat, and alimentary by-products, [w:] A companion to food in the ancient world, eds J. Wilkins, R. Nadeau, Chichester 2015, s. 135–146.
• Chronē M., Ē panida stēn diatrofē kai stēn iatrikē sto Byzantio, Athenai 2012.
• Dalby A., Food in the ancient world from A to Z, London–New York 2003.
• Darmstaedter E., Ptisana: ein Beitrag zur Kenntnis der antiken Diaetetik, „Archeion” 1933, Bd. XV, s. 181–201.
• Dietetyka i sztuka kulinarna antyku i wczesnego Bizancjum (II‑VII w.), cz. 2 (Pokarm dla ciała i ducha), red. M. Kokoszko, Łódź, 2014.
• Feng Q.L., Wu J., Chen G.Q., Cui F.Z., Kim T.N., Kim J.O., A mechanistic study of the antibacterial effect of silver ions on Escherichia coli and Staphylococcus aureus, „Journal of Biomedical Materials Research” 2000, vol. LII, No. 4, s. 662–668.
• Gabriel R.A., Man and wound in the ancient world. A history of military medicine from Sumer to the fall of Constantinople, Washington 2012.
• Grant M., Roman Cookery. Ancient recipes for modern kitchens, London 2002.
• Hitch S., Anthropology and food studies, [w:] A companion to food in the ancien world, eds J. Wilkins, R. Nadeau, Chichester 2015, s. 116–122.
• Howe T., Domestication and breeding of livestock. Horses, mules, asses, cattle, sheep, goats, and swine, [w:] The Oxford handbook of animals in classical thought and life, ed. G.L. Campbell, Oxford 2014, s. 99–108.
• Howe T., Value economics. Animals, wealth, and the market, [w:] The Oxford handbook of animals in classical thought and life, ed. G.L. Campbell, Oxford 2014, s. 136–155.
• Jagusiak K., Ptisane (πτισάνη) i chylos ptisanes (χυλός πτισάνης) w medycynie grecko-rzymskiego antyku i wczesnego Bizancjum, [w:] Historia panaceum. Między marzeniem a oszustwem, red. W. Korpalska, W. Ślusarczyk, Bydgoszcz 2016, s. 79–90.
• Kitchell K.F., Animals in the ancient world from A to Z, London–New York 2014.
• Klasen H.J., Historical review of the use of silver in the treatment of burns. I. Early uses, „Burns” 2016, vol. XXVI, No. 2, s. 117–130.
• Kokoszko M., Ryby i ich znaczenie w życiu codziennym ludzi późnego antyku i Bizancjum (IV–VII w.), Łódź 2005.
• Kokoszko M., Smaki Konstantynopola, [w:] Konstantynopol – Nowy Rzym. Miasto i ludzie w okresie wczesnobizantyńskim, red. M.J. Leszka, T. Wolińska, Warszawa 2011, s. 471–575.
• Kokoszko M., The Common Oat as Food and Medicament in Greek Medical Treatises of Antiquity and Byzantium, II–VII c. AD, [w:] Tasting Cultures: Thoughts for Food, ed. M.J. Pires, Oxford 2015, s. 99–113.
• Kokoszko M., Rzodkiew (Raphanus L.) w wybranych źródłach antyku i Bizancjum, [w:] Lek roślinny 4. Produkty pochodzenia roślinnego w lecznictwie, dietetyce, kosmetyce, ekonomice i kulturze popularnej, red. B. Płonka-Syroka, A. Syroka, Wrocław 2015, s. 15–33.
• Kokoszko M., Tłuszcze zwierzęce (στέατα) w De materia medica Dioskuridesa, [w:] Leki i choroby odzwierzęce, t. I, red. L. Wdowiak, B. Płonka-Syroka, A. Syroka, Wrocław 2016, s. 19–31.
• Kokoszko M., Dybała J., Medyczna nauka o mleku (γαλακτολογία ἰατρική) zawarta w De medicina Celsusa, „Przegląd Nauk Historycznych” 2016, R. XV, nr 2, s. 5–43.
• Kokoszko M., Dybała J., Milk in Medical Theory Extant in Celsus’ De medicina, „Journal of Food Science and Engineering” 2016, vol. VI, No. 5, s. 267–279.
• Kokoszko M., Jagusiak K., Rzeźnicka Z., Kilka słów o zupie zwanej ptisane (πτισάνη), „Zeszyty Wiejskie” 2013, t. XVIII, s. 282–292.
• Kokoszko M., Jagusiak K., Rzeźnicka Z., Cereals of antiquity and early Byzantine times. Wheat and barley in medical sources (second to seventh centuries AD), Łódź 2014.
• Kokoszko M., Jagusiak K., Rzeźnicka Z., Dietetyka i sztuka kulinarna antyku i wczesnego Bizancjum (II–VII w.), cz. 1 (Zboża i produkty zbożowe w źródłach medycznych antyku i wczesnego Bizancjum), Łódź 2014.
• Kokoszko M., Jagusiak K., Rzeźnicka Z., Rice as food and medication in ancien and Byzantine medical literature, „Byzantinische Zeitschrift” 2015, Bd. CVIII, Nr. 1, s. 129–155.
• Mitchell S., Food, culture, and environment in ancient Asia Minor, [w:] A companion to food in the ancient world, eds J. Wilkins, R. Nadeau, Chichester 2015, s. 285–295.
• Nutton V., Ancient medicine, London–New York 2005.
• Parkin T., The demography of infancy and early childhood in the ancient world, [w:] The Oxford handbook of childhood and education in the classical world, eds J. Evans Grubbs, T. Parkin, Oxford 2013, s. 40–61.
• Pudsey A., Children in Roman Egypt, [w:] The Oxford handbook of childhood and education in the classical world, eds J. Evans Grubbs, T. Parkin, Oxford 2013, s. 484–509.
• Riddle J.M., Dioscurides on pharmacy and medicine, Austin 1985.
• Rzeźnicka Z., Kokoszko M., Czosnek w medycynie wczesnego Bizancjum na przykładzie pism Orybazjusza, [w:] Lek roślinny 4. Produkty pochodzenia roślinnego w lecznictwie, dietetyce, kosmetyce, ekonomice i kulturze popularnej, red. B. Płonka-Syroka, A. Syroka, Wrocław 2015, s. 49–61.
• Rzeźnicka Z., Kokoszko M., Odchody zwierzęce w terapeutyce późnego antyku i wczesnego Bizancjum na przykładzie pism Galena i Aecjusza z Amidy, [w:] Leki i choroby odzwierzęce, t. I, red. L. Wdowiak, B. Płonka-Syroka, A. Syroka, Wrocław 2016, s. 33–46.
• Rzeźnicka Z., Kokoszko M., Dietetyka i sztuka kulinarna antyku i wczesnego Bizancjum (II–VII w.), cz. 3 (Ab ovo ad γάλα. Jajka, mleko i produkty mleczne w medycynie i sztuce kulinarnej [I–VII w.]), Łódź 2016.
• Scarborough J., Roman medicine and the legions. A reconsideration, „Medical History” 1968, t. XII, No. 3, s. 254–261.
• Shahverdi A.R., Fakhimi A., Shahverdi H.Q., Minaian S., Synthesis and effect of silver nanoparticles on the antibacterial activity of different antibiotics against Staphylococcus aureus and Escherichia coli, „Nanomedicine: Nanotechnology, Biology and Medicine” 2007, vol. III, No. 2, s. 168–171.
• Stamatu M., Dioskurides, [w:] Antike medizin. Ein Lexikon, hrsg. K.-H. Leven, München 2005, kol. 227–229.
• Wilkins J., Medical literature, diet, and health, [w:] A companion to food in the ancient world, eds J. Wilkins, R. Nadeau, Chichester 2015, s. 59–66.

Identifiers

DOI

10.18778/1644-857X.16.01.01