Gustaw III wobec rewolucji francuskiej

• Authors: Zbigniew Anusik

Title variants

Gustaw III wobec rewolucji francuskiej

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Gustaw III panował w Szwecji w latach 1771–1792. Od początku swoich rządów był mocno związany z Francją. Dzięki jej poparciu dokonał monarchistycznego zamachu stanu w sierpniu 1772 r. Przez kolejnych 15 lat był najbliższym sojusznikiem dworu wersalskiego. Zapoczątkowany w 1787 r. kryzys wewnętrzny sprawił, że Francja nie była w stanie dłużej odgrywać dotychczasowej roli na arenie międzynarodowej. Jednym z pierwszych polityków europejskich, który zdał sobie z tego sprawę, był właśnie Gustaw III. W latach 1788–1790, wbrew stanowisku Francji, prowadził wojnę z Rosją, którą zakończył w sierpniu 1790 r. Nie ulega najmniejszej wątpliwości, że zrobił to ze względu na rozwój sytuacji we Francji. Król od dawna panicznie bał się bowiem wszelkich rewolucji. I nie chodziło mu bynajmniej o wywołane przez nie zmiany natury społecznej czy gospodarczej. W rewolucji król szwedzki widział niszczycielską siłę zagrażającą wszystkim tronom. Obawiał się, że przykład Francji, gdzie pozycja króla słabła z każdym miesiącem, może doprowadzić do upadku monarchii we wszystkich innych krajach europejskich. Z tego właśnie powodu Gustaw III powziął myśl o dokonaniu zbrojnej interwencji we Francji. W 1791 r. sprawą dla niego najważniejszą było już bowiem ratowanie zagrożonej monarchii francuskiej. Nie znajdując zrozumienia u przedstawicieli państw trójprzymierza (Anglia, Prusy, Holandia), coraz bardziej zaczynał skłaniać się ku koncepcji zawarcia przymierza z Rosją. Decyzję o podpisaniu traktatu sojuszniczego z Katarzyną II przesądziło niepowodzenie ucieczki Ludwika XVI z Paryża w czerwcu 1791 r. Niemal natychmiast po zatrzymaniu króla Francji w Varennes Gustaw III przystąpił do montowania szerokiej koalicji mocarstw, której pierwszoplanowym celem miało być ratowanie instytucji francuskiej monarchii. Jego inicjatywy w tym względzie nie znalazły jednak zrozumienia na dworach europejskich. Dyplomaci szwedzcy niemal wszędzie spotkali się z chłodnym, a niekiedy nawet z wrogim przyjęciem. Jedynym rezultatem zakrojonej na szeroką skalę akcji dyplomatycznej okazało się podpisanie traktatu drottningholmskiego z Rosją w październiku 1791 r. Warto też zwrócić uwagę na to, że Gustaw III pozostawał w stałym kontakcie z Ludwikiem XVI i jego zaufanym przedstawicielem na emigracji – Louisem Auguste’em baronem de Breteuil. Gustaw III został zamordowany w chwili, kiedy jego propozycje zostały zaakceptowane przez Ludwika XVI i Marię Antoninę. Dwór tuileryjski początkowo dość sceptycznie odnosił się bowiem do pomysłu zbrojnej interwencji we Francji. Jednak w marcu 1792 r. baron de Breteuil, występując w imieniu francuskiej pary królewskiej, zgodził się zarówno na lądowanie szwedzkiego korpusu w Normandii, jak i na zorganizowanie nowej ucieczki rodziny królewskiej z Paryża. Śmierć Gustawa III przekreśliła wszystkie te zamiary. Umierający król nigdy nie miał się też dowiedzieć, że w końcu marca 1792 r. pojawiła się szansa na spełnienie wszystkich jego pragnień i marzeń.

EN

Gustav III was a King of Sweden from 1771 till 1792. From the very beginning of his reign he was firmly associated with France. Thanks to its support, he made a monarchist coup d’état in August 1772. For the next fifteen years he was the closest ally of the court of Versailles. The internal crisis, which started in 1787, meant that France was no longer able to play the current role in the international arena. One of the first European politicians who became aware of that fact was Gustav III. In the years 1788–1790, against the position of France, he led war with Russia, which he ended in August 1790. There is no doubt that he did it because of the developments in France. The king had long been terribly afraid of any revolutions. And it was not about social or economic changes caused by revolution. It was so as the King of Sweden considered a revolution a destructive force threatening all the thrones. He was afraid that the example of France, where the position of the king weakened with each passing month, could lead to a collapse of the monarchy in all other European countries. For this reason, Gustav III came up with the idea of making the armed intervention in France. In 1791 the most important thing for him was rescuing the threatened French monarchy. Not finding understanding with the representatives of the Triple Alliance (England, Prussia, Holland), he increasingly began to lean towards the concept of an alliance with Russia. A decision to sign the treaty of alliance with Catherine II finally sealed failure of Louis XVI’s escape from Paris in June 1791. Almost immediately after stopping the King of France at Varennes, Gustav III started to put together a broad coalition of powers whose primary aim was to rescue the institutions of the French monarchy. His initiatives in this regard, however, were not understood at European courts. Swedish diplomats met almost everywhere with cool and sometimes even hostile reception. The only result of a large-scale diplomatic action was the signing of the Drottningholm treaty with Russia in October 1791. It is also worth noting that Gustav III remained in constant contact with Louis XVI and his trusted representative in exile, Louis Auguste, Baron of Breteuil. Gustav III was murdered at a time when his proposals were accepted by Louis XVI and Marie Antoinette. The Tuileries court, initially quite sceptical towards the idea of an armed intervention in France. In March 1792 however the Baron of Breteuil, acting on behalf of the French royal couple, agreed on both, landing of the Swedish corps in Normandy and the organisation of a new escape of the royal family from Paris. The death of Gustav III shattered, however, all those intentions. The dying king also never learnt that in late March 1792 a chance for fulfilling all his desires and dreams appeared.

Keywords

PL

Gustaw III; rewolucja francuska 1789–1792; Szwecja w II połowie XVIII w.; polityka zagraniczna Szwecji w II połowie XVIII w.; sytuacja polityczna w Europie w II połowie XVIII w.; Gustaw III; rewolucja francuska 1789–1792; Szwecja w II połowie XVIII w.; polityka zagraniczna Szwecji w II połowie XVIII w.; sytuacja polityczna w Europie w II połowie XVIII w.

EN

Gustav III; French Revolution 1789–1792; Sweden in the second half of 18th century; Sweden’s foreign policy in the second half of 18th century; political situation in Europe in the second half of 18th century

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: Przegląd Nauk Historycznych
• Year: 2017
• Volume: 16
• Issue: 1
• Pages: 39-136

Dates

published

2017-04-06

Contributors

author

Zbigniew Anusik

• Uniwersytet Łódzki, Wydział Filozoficzno-Historyczny, Instytut Historii, Katedra Historii Nowożytnej

References

• Riksarkivet w Sztokholmie (RA) Diplomatica: Gallica vol. 472, 476, 520, 521, 522, 524, 533, 555, 558. Hispanica vol. 31, 33. Muscovitica vol. 451, 489, 490. Kungl. arkiv I. Handskriftsamlingen: Gustaf III. Stafsundsarkivet: Evert Taubes Samling. vol. I, vol. II. Hans Axel von Fersens Samling. vol. 11.
• Adlerbeth G.J., Historiska anteckningar. Efter en i von Brinkmanska Arkivet på Trolle-Ljungby befintlig handskrift, utg. af G. Andersson, Del. I, Örebro 1856.
• Axel von Fersens dagbok, utg. av A. Söderhjelm, Bd I, Stockholm 1925.
• Coxe W., Travels into Poland, Russia and Denmark, vol. IV, London 1787.
• Fersen A. v., Rescue the Queen. A Diary of the French Revolution 1789–1793, eds A. Carlsson, E. Elstob, London 1971.
• Gustave III par ses lettres, ed. par G. v. Proschwitz, Göteborg–Paris 1986.
• Hedvig Elisabeth Charlottas dagbok, utg. av C.C. Bonde, Bd II, Stockholm 1903.
• Kon. Gustaf III:s bref till Riks-Drotsen Grefve Axel Wachtmeister och Stats-Sekreteraren Ulric Gustaf Franc, efter handskrifter på Trolle-Ljungby, utg. af G. Andersson, Örebro 1860.
• Konung Gustaf III:s bref till friherre G.M. Armfelt, utg. af E. Tegnér, [w:] Historiska Handlingar, Bd XII, Stockholm 1883.
• Le comte de Fersen et la cour de France. Extraits des papiers du grand maréchal de Suède, comte Jean Axel de Fersen, publ. par R.M. Klinckowström, t. I, Paris 1877.
• Michellessi D., Rewolucya szwedzka sprawą Gustawa III, dzisiejszego króla szwedzkiego w roku 1772 utworzona, z przydatkiem formy nowego rządu y pism zaciągających się do tey odmiany, przez… napisana, a z francuzkiego na oyczysty (j)ęzyk przełożona, Warszawa 1778.
• Nordin C.G., Dagboksanteckningar för åren 1786–1792, [w:] Historiska Handlingar, Bd VI, Stockholm 1868.
• Ögonvitten om Gustav III, utg. av B. Hennings, Stockholm 1960.
• Schinkel B. v., Minnen ur Sveriges nyare historia samlade af…, utg. af C.W. Bergman, Del. II (Gustaf III och hans tid 1788–1792), Stockholm 1852.
• Schröderheim E., Skrifter till konung Gustaf III:s historia, utg. af E. Tegnér, uppl. 2, Stockholm 1892.
• Sheridan C.F., A History of the Late Revolution in Sweden, London 1788.
• Åkeson N., Gustaf III:s förhållande till franska revolutionen, Bd I–II, Lund 1885– 1886.
• Almquist J.A., Riksdagen i Gefle 1792, Upsala 1895.
• Anners E., Humanitet och rationalism. Studier i upplysningstidens stafflagsreformer – särskild med hänsyn till Gustaf III:s reformlagstiftning, Lund 1965.
• Anusik Z., Czy dwór berliński proponował Szwecji udział w drugim rozbiorze Polski? Przyczynek do dziejów stosunków politycznych pomiędzy Sztokholmem, Berlinem i Warszawą w latach 1789–1792, [w:] Oświeceni wobec rozbiorów Polski, red. J. Grobis, Łódź 1998, s. 43–63.
• Anusik Z., Dwór sztokholmski wobec wydarzeń w Holandii w latach 1785–1787, [w:] Gdańsk – Polska – Europa. Praca zbiorowa ofiarowana profesorowi doktorowi habilitowanemu Władysławowi Zajewskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. Z. Kropidłowski, Gdańsk 2001, s. 87–101.
• Anusik Z., Dyplomacja szwedzka wobec kryzysu monarchii we Francji w latach 1787–1792, Łódź 2000.
• Anusik Z., Edukacja oświeconego księcia. Wychowanie i wykształcenie szwedzkiego następcy tronu, królewicza Gustawa (późniejszego Gustawa III), [w:] Między barokiem a oświeceniem. Edukacja, wykształcenie, wiedza, red. S. Achremczyk, Olsztyn 2005, s. 260–279.
• Anusik Z., France in Sweden’s Foreign Policy in the Era of Gustav III’s Reign 1771–1792, Łódź 2016.
• Anusik Z., Geneza i początki wojny szwedzko-rosyjskiej (kampania 1788 r.) w świetle korespondencji Gustawa III, [w:] Między Zachodem a Wschodem, t. II (Studia ku czci profesora Jacka Staszewskiego), red. J. Dumanowski, B. Dybaś, K. Mikulski, J. Porazinski, S. Roszak, Toruń 2003, s. 43–62.
• Anusik Z., Gustav III’s coup d’etat of 19 August 1772. The end of the „Age of Liberty” in Sweden, „Sarmatia Europea. Polish Review of Early Modern History” 2011/2012, vol. II, s. 47–64.
• Anusik Z., Kongres zbrojny u granic Francji. Niespełniona nadzieja kontrrewolucji spod znaku Tuileriów w latach 1791–1792, „Przegląd Nauk Historycznych” 2003, R. II, nr 2 (4), s. 111–179.
• Anusik Z., Między Warszawą, Sztokholmem i Petersburgiem. Geneza rosyjskiej interwencji w Polsce w 1792 roku w świetle korespondencji ambasadora szwedzkiego w Petersburgu – Curta von Stedingka, [w:] Przełomy w historii. XVI Powszechny Zjazd Historyków Polskich (Wrocław 15–18 września 1999 roku). Pamiętnik, t. II, cz. 1, Toruń 2000, s. 255–276.
• Anusik Z., Misja polska w Sztokholmie w latach 1789–1795, Łódź 1993.
• Anusik Z., Monarchistyczny zamach stanu Gustawa III z 19 sierpnia 1772 r. Geneza, przebieg, konsekwencje, „Przegląd Nauk Historycznych” 2013, R. XII, nr 1, s. 91–121.
• Anusik Z., O polską koronę. Dwór sztokholmski wobec kwestii sukcesji tronu w Polsce w dobie Sejmu Czteroletniego, [w:] Studia i materiały z dziejów nowożytnych, red. K. Matwijowski, S. Ochmann-Staniszewska, Prace historyczne XIII, Wrocław 1995, s. 147–167.
• Anusik Z., O szwedzki alians. Karta z dziejów stosunków politycznych pomiędzy Sztokholmem a Warszawą w dobie Sejmu Czteroletniego, „Acta Universitatis Lodziensis”, Folia Historica 57, 1996, s. 77–106.
• Anusik Z., Przykład szwedzki – konfederacja z Anjala, [w:] Król a prawo stanów do oporu, red. M. Markiewicz, E. Opaliński, R. Skowron, Kraków 2010, s. 163–180.
• Anusik Z., Rokowania o polsko-szwedzki traktat sojuszniczy w 1790 roku, „Zapiski Historyczne” 1996, t. LXI, z. 2–3, s. 21–44.
• Anusik Z., Szwedzki rywal Fryderyka Augusta. Gustaw III wobec projektów sukcesji tronu w Polsce w latach 1790–1792, „Rocznik Łódzki” 1997, t. XLIV, s. 89–115.
• Anusik Z., Wydarzenia we Francji w pierwszych miesiącach rewolucji (maj–październik 1789 r.) w świetle doniesień ambasadora Szwecji w Paryżu (Wersalu) Erika Magnusa Staëla von Holsteina, „Przegląd Nauk Historycznych” 2016, R. XV, nr 1, s. 85–127.
• Awebro K., Gustaf III:s räfst med ämbetsmännen 1772–1779 – aktionerna mot landshövdingarna och Göta hovrätt, „Acta Universitatis Upsaliensis”, Studia Historica Upsaliensia 96, Uppsala 1977.
• Bain R.N., Gustavus III and his Contemporaries 1746–1792. An Overlooked Chapter of Eighteenth Century History, vol. I–II, London 1894.
• Barton H.A., Count Hans Axel von Fersen. Aristocrat in an Age of Revolution, Boston 1975.
• Barton H.A., Gustav III of Sweden and the Enlightenment, „Eighteenth Century Studies. An Interdisciplinary Journal”, vol. VI, No. 1, Berkeley (University of California) 1972–1973, s. 1–34.
• Barton H.A. Scandinavia in the Revolutionary Era 1760–1815, Minneapolis 1986.
• Dembiński B., Rosya a Rawolucya Francuska, Kraków 1896.
• Ericson L., Kriget till lands 1788–1790, [w:] Gustav III:s ryska krig, red. G. Artéus, Stockholm 1992, s. 69–109.
• Essen Å.W., Johan Liljencrantz som handelspolitiker. Studier i Sveriges yttre handelspolitik 1773–1786, Lund 1928.
• Findeisen J.P., „Królewski rewolucjonista”. Król Gustaw III u progu kapitalistycznej przebudowy szwedzkiego system feudalnego (1771–1792), „Zapiski Historyczne” 1997, t. LXII, z. 2–3, s. 69–85.
• Forssell A., Histoire de l’administration des affaires étrangères 1721–1809, [w:] Histoire de l’Administration des Affaires Étrangères de Suède, Upsal 1940.
• Geffroy A., Gustave III et la cour de France. Suivi d’une etude critique sur Marie-Antoinette et Louis XVI apocryphes, t. I–II, Paris 1867.
• Glete J., Kriget till sjöss 1788–1790, [w:] Gustav III:s ryska krig, red. G. Artéus, Stockholm 1992, s. 110–174.
• Godechot J., La contre-révolution française. Doctrine et action. 1789–1804, Paris 1961.
• Hennings B., Gustav III. En biografi, Stockholm 1957.
• Hennings B., Gustav III som kronprins, Uppsala 1935.
• Hennings B., Ulrik Scheffer brev till Sophie Piper, „Historisk Tidskrift” [Stockholm] 1959, Bd LXXIX, s. 276–302.
• Hjelt A.J., Sveriges ställning till utlandet närmast efter 1772 års statshwälfning, Helsingfors 1887.
• Jägerskiöld O., Den svenska utrikespolitikens historia, Bd II, del. 2 (1721–1792), Stockholm 1957.
• Landberg G., Den svenska riksdagen under den gustavianska tiden, [w:] Sveriges riksdag. Historisk och statsvetenskapling främställning, Bd VII, Stockholm 1932.
• Lindberg H., En ränksmidare. Strödda blad ur 1700-talets partistrider, Stockholm 1928.
• Lönnroth E., Gustavus III of Sweden: the Final Years. A Political Portrait, [w:] idem, Scandinavians. Selected Historical Essays, Göteborg 1977, s. 101–110.
• Madariaga I. de, Russia in the Age of Catherine the Great, New Haven–London 1981.
• Majewska G., Polityka handlowa Szwecji w latach 1720–1809, Wrocław 1991.
• Malmström C.G., Sveriges politiska historia från konung Karl XII:s död till statshväfningen 1772, uppl. 2, Bd VI, Stockholm 1901.
• Manderström L., Om Gustaf III:s yttre politik under de två senaste åren af dess regering, Stockholm 1859.
• Mathiez A., La révolution française, t. I (La chute de la royauté), Paris 1928.
• Mathiez A., Rewolucja francuska, Warszawa 1956.
• Nordmann C., Gustave III. Un démocrate couronné, Lille 1986.
• Oakley S., Gustavus III:s Plan for War with Denmark, 1783–84, [w:] Studies in Diplomatic History, eds R. Hatton, M.S. Anderson, London 1970, s. 168–186.
• Odhner C.T., Gustaf III och Katarina II åren 1783–1784, Stockholm 1879.
• Odhner C.T., Gustaf III och Katarina II efter freden i Värälä, Stockholm 1895.
• Odhner C.T., Sveriges politiska historia under konung Gustaf III:s regering, Bd I–III, Stockholm 1885–1905.
• Rosander Y., Några brev från Gustav III och Charles de Vergennes till Fredrik Carl Sinclair under riksdagen 1771–1772, „Historisk Tidskrift”, Bd LXXIII, Stockholm 1953, s. 417–436.
• Price M., Louis XVI and Gustavus III: Secret Diplomacy and Counter-Revolution 1791–1792, „The Historical Journal” 1999, vol. XLII, No. 2, s. 435–466.
• Rystand G., Varör krig? Nagot om bakgrund och „orsaker” till Gustav III:s ryska krig, [w:] Gustav III:s ryska krig, red. G. Artéus, Stockholm 1992, s. 9–22.
• Schück H., Gustav III:s statsvälvning 1772 I berättande källor och äldre litteratur, Historisk Arkiv 4, Uppsala 1955.
• Söderhjelm A., Fersen et Marie-Antoinette. Journal intime et correspondance du comte Axel de Fersen, Paris 1930.
• Söderhjelm A., Revolutionärer och emigranter, Stockholm 1918.
• Söderhjelm A., Sverige och den franska revolutionen. Bidrag till kännedom om Sveriges och Frankrikes inbördes förhållande i slutet av 1700-talet, Bd I (Gustav III:s tid), Stockholm 1920.
• Stålhane H., Gustaf III:s resa till Italien och Frankrike, Stockholm 1953.
• Stavenow L., Anckarström Jacob Johan, [w:] Svenskt Biografiskt Lexikon, Bd I, Stockholm 1918, s. 610–614.
• Tham W., Konung Gustaf III och rikets stander vid 1789 års riksdag, Stockholm 1866.
• Waern C.F., 1786 års riksdag, [b.m.] 1868.

Identifiers

DOI

10.18778/1644-857X.16.01.02