Rzeczpospolita wobec Rosji w ostatniej fazie obrad Sejmu Wielkiego (1791–1792)

• Authors: Zbigniew Anusik

Title variants

Rzeczpospolita wobec Rosji w ostatniej fazie obrad Sejmu Wielkiego (1791–1792)

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Po uchwaleniu Konstytucji 3 maja ułożenie stosunków z Rosją było najważniejszą kwestią z punktu widzenia bezpieczeństwa Rzeczypospolitej. Widząc wygasanie pomyślnej dla państwa polsko-litewskiego koniunktury w stosunkach międzynarodowych, przywódcy Sejmu Wielkiego zasugerowali Stanisławowi Augustowi dokonanie zwrotu ku Rosji. To z ich inicjatywy król wprowadził do Straży Praw kilku stronników dworu petersburskiego. Nie pociągnęło to jednak za sobą reorientacji polskiej polityki zagranicznej. Umocniwszy swoją pozycję, Stanisław August zwlekał z nawiązaniem bezpośrednich rozmów z cesarzową. Był przekonany, że wystarczy nie prowokować Rosjan i łagodzić wszelkie konflikty wewnętrzne, żeby uniknąć rosyjskiej interwencji w wewnętrzne sprawy Rzeczypospolitej. Założenie to okazało się błędne. Wbrew twierdzeniu ogromnej większości historyków polskich, którzy uważali, że rosyjska interwencja w Polsce była z góry przesądzona, na dworze petersburskim do ostatniej chwili trwały spory i dyskusje dotyczące kształtu polityki wobec państwa polsko-litewskiego. Część doradców Katarzyny II była zdania, że bez ostatecznego porozumienia z dworami niemieckimi nie należy zaczynać wojny z Rzecząpospolitą, gdyż będzie ona ciężka, długotrwała i kosztowna. Namowy polskich malkontentów sprawiły jednak, że ostatecznie zwyciężyła, lansowana przez faworyta cesarzowej – Płatona A. Zubowa, koncepcja rozpoczęcia działań zbrojnych bez oglądania się na stanowisko Wiednia i Berlina. Bierność dyplomatyczna okazała się fatalnym błędem polskiego króla i jego doradców. Równie błędna była koncepcja prowadzenia wojny w ograniczonym tylko zakresie. Słaby opór polskich armii umacniał bowiem pozycję faworyta cesarzowej. Już w trakcie działań wojennych, po nadejściu do Petersburga listu Stanisława Augusta do Katarzyny II, grupa przeciwników wojny na dworze rosyjskim podjęła ostatnią próbę przerwania działań zbrojnych i rozpoczęcia rozmów z władcą Rzeczypospolitej. Sukcesy wojsk cesarzowej, które w ślad za wycofującymi się Polakami zmierzały szybko w kierunku Warszawy działały jednak na korzyść zwolenników zbrojnej interwencji. Król i jego doradcy zbyt szybko przestali wierzyć w możliwość odniesienia zwycięstwa i skapitulowali w chwili, kiedy wciąż istniały szanse na kontynuowanie wojny, której przedłużenie o kilka tygodni mogło skłonić cesarzową do wyrażenia zgody na rozpoczęcie negocjacji pokojowych. Był to fatalny błąd polityczny, który okazał się w konsekwencji początkiem końca pierwszej Rzeczypospolitej.  

EN

When the Constitution was ratified on May 3, 1791, establishing good relations with Russia was the most important issue for the security of the Commonwealth. As leaders of the Great Diet noticed that prosperous situation in the Polish-Lithuanian state’s international relations was ending, they suggested Stanisław August to turn to Russia. Because of their initiative, the king introduced several members of the St. Petersburg court to the Guardians of the Laws. Yet, it did not reorient Polish foreign policy. Having strengthened his position, Stanisław August was delaying direct talks with the empress. He was convinced, that to avoid Russian intervention in the Commonwealth’s internal affairs, one should not provoke Russians and appease any internal conflicts. That assumption turned to be wrong, though. Contrary to the views of the vast majority of Polish historians, who believed that Russian intervention in Poland was predetermined, the St. Petersburg court was divided, when it came to the policy on the Polish-Lithuanian state. Some advisers of Catherine II believed, that without a final agreement with German courts, one should not start a war with the Commonwealth, because it would be hard, long-lasting and costly. Yet, views of Polish malcontents and empress’s favorite, Platon A. Zubov, were taken into account, and a military operation was launched, without looking at Vienna and Berlin’s position. A passive diplomacy turned out to be a fatal mistake of the Polish king and his advisers. The concept of a limited warfare was equally wrong. The weak resistance of the Polish army strengthened the position of the empress’s favorite. When Stanisław August’s letter to Catherine II arrived at St. Petersburg, already in the course of war, at the Russian court a group of war opponents took a final attempt to stop hostilities, and start negotiations with the Commonwealth’s ruler. However, successes of empress’s troops, that rapidly moved towards Warsaw after the withdrawing Poles, favored supporters of an armed intervention. The king and his advisers ceased to believe in the possibility of victory too soon, and capitulated at the time, when there was still a chance to continue the war, a prolongation of which by several weeks might have prompted the empress to start peace negotiations. It was a great political mistake, which turned out to be the beginning of the end of the First Republic.

Keywords

PL

Sejm Wielki; Konstytucja 3 maja; Straż Praw; polityka zagraniczna Rzeczypospolitej; stosunki polsko-rosyjskie w latach 1791–1792; Sejm Wielki; Konstytucja 3 maja; Straż Praw; polityka zagraniczna Rzeczypospolitej; stosunki polsko-rosyjskie w latach 1791–1792

EN

Great Diet; Constitution of May 3; Guardians of the Laws; foreign policy of the Commonwealth; Russian-Polish relations in 1791–1792

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: Przegląd Nauk Historycznych
• Year: 2017
• Volume: 16
• Issue: 2
• Pages: 71-118

Dates

published

2017-08-16

Contributors

author

Zbigniew Anusik

• Uniwersytet Łódzki, Wydział Filozoficzno-Historyczny, Instytut Historii, Katedra Historii Nowożytnej

References

• Archiwum Publiczne Potockich (APP) nr 227 [Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (AGAD)]
• rkps 1652, 1653 [Biblioteka Naukowa PAU i PAN w Krakowie (BPAU)]
• Muscovitica vol. 451, 452, 453 [Riksarkivet w Sztokholmie (RA)]
• Polonica vol. 229 [Riksarkivet w Sztokholmie (RA)]
• Głos Jaśnie Wielmożnego Jegomości Tadeusza Kościałkowskiego z Zyndranów, starosty Czotyrskiego, posła Wiłkomierskiego na sesyi seymowey dnia 6 Grudnia1791 r. miany, Warszawa [1791].
• Głos Jego Królewskiej Mości dnia 21 maja roku 1792, [Warszawa 1792].
• Kalinka W., Ostatnie lata panowania Stanisława Augusta, wyd. 2, cz. 2 (Dokumenta do historyi drugiego i trzeciego podziału), Kraków 1891.
• O ustanowieniu upadku konstytucji polskiej 3 maja, t. II, Lwów 1793.
• Ostatni poseł polski do Porty Ottomańskiej. Akta legacji stambulskiej Franciszka Piotra Potockiego, wyd. K. Waliszewski, t. I, Paris 1894.
• Rok nadziei, rok klęski. Z korespondencji Stanisława Augusta z posłem polskim w Petersburgu Augustynem Deboli, wyd. J. Łojek, Warszawa 1974.
• Stanislas Poniatowski et Maurice Glayre. Correspondance relative aux partages de la Pologne, wyd. E. Mottaz, Paris 1897.
• Volumina legum, t. IX, Kraków 1889.
• Wolski M., Obrona Stanisława Augusta, wyd. B. Zaleski, „Rocznik Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu”, R. 1867, Poznań 1867.
• Anusik Z., Czy dwór berliński proponował Szwecji udział w drugim rozbiorze Polski? Przyczynek do dziejów stosunków politycznych pomiędzy Sztokholmem, Berlinem i Warszawą w latach 1789–1792, [w:] Oświeceni wobec rozbiorów Polski, red. J. Grobis, Łódź 1998, s. 43–63.
• Anusik Z., Dyplomacja szwedzka wobec kryzysu monarchii we Francji w latach 1787–1792, Łódź 2000.
• Anusik Z., Kontrowersje wokół składu personalnego Straży Praw. Wpływ uwarunkowań międzynarodowych na sytuację wewnętrzną w Rzeczypospolitej w ostatniej fazie obrad Sejmu Czteroletniego, [w:] 200 lat Konstytucji 3 Maja. Materiały z konferencji naukowej, red. M. Pawlak, Bydgoszcz 1992, s. 93–116.
• Anusik Z., Między Warszawą, Sztokholmem i Petersburgiem. Geneza rosyjskiej interwencji w Polsce w 1792 r. w świetle korespondencji ambasadora szwedzkiego w Petersburgu Curta von Stedingka, [w:] Przełomy w historii. XVI Powszechny Zjazd Historyków Polskich (Wrocław 15–18 września 1999 roku). Pamiętnik,t. II, cz. 1, Toruń 2000, s. 255–276.
• Anusik Z., Misja polska w Sztokholmie w latach 1789–1795, Łódź 1993.
• Anusik Z., O polską koronę. Dwór sztokholmski wobec kwestii sukcesji tronu w Polsce w dobie Sejmu Czteroletniego, [w:] Studia i materiały z dziejów nowożytnych,red. K. Matwijowski, S. Ochmann-Staniszewska, Prace historyczne XIII,Wrocław 1995, s. 147–167.
• Anusik Z., O szwedzki alians. Karta z dziejów stosunków politycznych pomiędzy Sztokholmem a Warszawą w dobie Sejmu Czteroletniego, „Acta UniversitatisLodziensis”, Folia Historica 57, 1996, s. 77–106.
• Anusik Z., Organizacja i funkcjonowanie polskiej służby zagranicznej w latach 1764–1792 (próba nowego spojrzenia), „Acta Universitatis Lodziensis”, FoliaHistorica 58, 1996, s. 49–82.
• Anusik Z., Rokowania o polsko-szwedzki traktat sojuszniczy w 1790 roku, „Zapiski Historyczne” 1996, t. LXI, z. 2–3, s. 21–44.
• Anusik Z., Rzeczpospolita wobec wojny wschodniej (1787–1792) i wojny szwedzko-rosyjskiej (1788–1790), [w:] Polska wobec wielkich konfliktów w Europie nowożytnej. Z dziejów dyplomacji i stosunków międzynarodowych w XV–XVIII wieku,red. R. Skowron, Kraków 2009, s. 145–186.
• Anusik Z., Stosunki polsko-pruskie w dobie Sejmu Czteroletniego. Kilka refleksji w związku z książką Macieja Kucharskiego, „Przegląd Nauk Historycznych” 2003, R. II, nr 1 (3), s. 207–233.
• Anusik Z., Szwedzki rywal Fryderyka Augusta. Gustaw III wobec projektów sukcesji tronu w Polsce w latach 1790–1792, „Rocznik Łódzki” 1997, t. XLIV, s. 89–115.
• Anusik Z., Wznowienie stosunków dyplomatycznych polsko-szwedzkich u progu obrad Sejmu Czteroletniego, „Acta Universitatis Lodziensis”, Folia Historica 49,1993, s. 67–95.
• Anusik Z., Stroynowski A., Rybiński Józef Ignacy Tadeusz, [w:] Polski słownik biograficzny, t. XXXIII, Wrocław–Warszawa–Kraków 1991–1992, s. 334–338.
• Askenazy S., Przymierze polsko-pruskie, wyd. 3, Warszawa 1918.
• Czeppe M., Orman-Michta E., Sołtyk Stanisław, [w:] Polski słownik biograficzny, t. XL, Warszawa–Kraków 2000–2001, s. 424–431.
• Dembiński B., Rosya a rewolucya francuska, Kraków 1896.
• Grochulska B., Potocki Stanisław Kostka, [w:] Polski słownik biograficzny, t. XXVIII, Wrocław 1984–1985, s. 158–170.
• Homola I., Kossakowski Józef Dominik, [w:] Polski słownik biograficzny, t. XIV, Wrocław–Warszawa–Kraków 1967–1968, s. 274–276.
• Kalinka W., Polityka dworu austryackiego w sprawie konstytucyi 3 maja, Kraków 1873.
• Kalinka W., Sejm Czteroletni, wyd. 4, t. I–II, Kraków 1895–1896.
• Kądziela Ł., Rzewuski Kazimierz, [w:] Polski słownik biograficzny, t. XXXIV, Wrocław–Warszawa–Kraków 1992–1993, s. 115–127.
• Konopczyński W., Polska a Szwecja. Od pokoju oliwskiego do upadku Rzeczypospolitej 1660–1795, Warszawa 1924.
• Krakowski B., Kościałkowski Tadeusz, [w:] Polski słownik biograficzny, t. XIV, Wrocław–Warszawa–Kraków 1967–1968, s. 396–397.
• Kucharski M., Działalność dyplomacji polskiej w Berlinie w latach 1788–1792, Katowice 2000.
• Leśnodorski B., Dzieło Sejmu Czteroletniego (1788–1792). Studium historyczno-prawne, Wrocław 1951.
• Lord R.H., Drugi rozbiór Polski, Warszawa 1973.
• Łojek J., Geneza i obalenie Konstytucji 3 maja. Polityka zagraniczna Rzeczypospolitej 1787–1792, Lublin 1986.
• Łojek J., Misja Debolego w Petersburgu w latach 1787–1792. Z dziejów stosunków polsko-rosyjskich w czasach Sejmu Czteroletniego, Wrocław 1962.
• Michalski J., „Warszawa”, czyli o antystołecznych nastrojach w czasach Stanisława Augusta, [w:] Warszawa XVIII wieku, z. 1, Warszawa 1972, s. 9–78.
• Michalski J., Dyplomacja polska w latach 1764–1795, [w:] Historia dyplomacji polskiej, t. II (1572–1795), red. Z. Wójcik, s. 483–707.
• Nawrot D., Działania dyplomacji polskiej w Wiedniu w latach 1788–1792, Katowice 1999.
• Nawrot D., Próba reorientacji polskiej polityki zagranicznej w marcu 1792 r., [w:] Dyplomacja. Polityka. Prawo. Księga pamiątkowa ofiarowana ProfesorowiHenrykowi Kocójowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. I. Panic, Katowice 2001, s. 64–73.
• Rostworowski E., Jelski Konstanty, [w:] Polski słownik biograficzny, t. XI, Wrocław–Warszawa–Kraków 1964–1965, s. 154–155.
• Rostworowski E., Maj 1791 – maj 1792. Rok monarchii konstytucyjnej, Warszawa 1985
• Rostworowski E., Ostatni król Rzeczypospolitej. Geneza i upadek Konstytucji 3 maja, Warszawa 1966.
• Rostworowski E., Potocki Stanisław Szczęsny, [w:] Polski słownik biograficzny, t. XXVIII, Wrocław 1984–1985, s. 183–202.
• Smoleński W., Konfederacja targowicka, Kraków 1903.
• Smoleński W., Ostatni rok Sejmu Wielkiego, wyd. 2, Kraków 1897
• Stroynowski A., Patriotyczne wystąpienia opozycji na sejmie 1778 r., „Acta Universitatis Lodziensis”, Folia Historica 19, 1984, s. 173–180.
• Stroynowski A., Sejmowa opozycja antykrólewska w czasach Rady Nieustającej (kryteria klasyfikacji), „Acta Universitatis Lodziensis”, Folia Historica 18, 1984,s. 17–27.
• Szczygielski W., Krytyka parlamentarna Rady Nieustającej w początkach obrad Sejmu Wielkiego a problem konstytucyjnej reformy władz wykonawczych państwa, „Przegląd Nauk Historycznych” 2003, R. II, nr 2 (4), s. 67–110.
• Szczygielski W., Oświecony elitaryzm w Polsce, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego”, Ser. I, z. 4, 1976, s. 111–120.
• Szczygielski W., Referendum trzeciomajowe. Sejmiki lutowe 1792 roku, Łódź 1994.
• Tomkowicz S., Z wieku Stanisława Augusta, Kraków 1882.
• Wojakowski J., Straż Praw, Warszawa 1982.
• Zahorski A., Spór o Stanisława Augusta, Warszawa 1988.
• Zielińska Z., Rzewuski Seweryn, [w:] Polski słownik biograficzny, t. XXXIV, Wrocław–Warszawa–Kraków 1992–1993, s. 138–151.
• Złomska M., Miaskowski Józef, [w:] Polski słownik biograficzny, t. XX, Wrocław 1975, s. 541–542.
• Złomska M., Olędzki (Olendzki) Stanisław, [w:] Polski słownik biograficzny, t. XXIII, Wrocław 1978, s. 796–797.

Identifiers

DOI

10.18778/1644-857X.16.02.03