Zamach na życie króla Szwecji Gustawa III w świetle polskojęzycznej prasy warszawskiej z 1792 roku

• Authors: Zbigniew Anusik , Małgorzata Karkocha

Title variants

Zamach na życie króla Szwecji Gustawa III w świetle polskojęzycznej prasy warszawskiej z 1792 roku

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

W artykule autorzy przybliżają kwestie związane z zamachem na życie króla Szwecji Gustawa III, dokonanym na balu maskowym w sztokholmskiej operze w nocy z 16 na 17 marca 1792 r. W pierwszej części tekstu przedstawiono pokrótce sylwetkę i dokonania tego władcy panującego w latach 1771–1792. Gustaw III przeszedł do historii jako autor dwóch zamachów stanu –z 1772 i 1789 r. Po pierwszym z nim zakończona została w dziejach Szwecji „epoka wolności”. Drugi pozwolił królowi skupić pełnię władzy w jego rękach. W ostatnich latach życia władca Szwecji planował zorganizowanie monarchistycznej krucjaty przeciwko rewolucyjnej Francji. Jego zamiary zostały jednak zniweczone przez zamach z 16 marca 1792 r. W drugiej części artykułu, opierając się na doniesieniach prasy warszawskiej, przedstawiono przebieg zamachu na życie króla, ostatnie chwile życia władcy, jego śmierć i uroczystości pogrzebowe. Omówiono również przebieg śledztwa, proces i wyroki na królobójców. Uzupełniając doniesienia prasowe o ustalenia literatury przedmiotu, udało się uzyskać w miarę pełny i nieopracowany dotąd na gruncie polskim obraz zasygnalizowanego w tytule zagadnienia.

EN

In the article, the authors present issues related to the assassination of the Swedish king Gustav III at the masked ball at the Stockholm Opera on the night of March 16–17, 1792. The first part of the text briefly presents the figure and achievements of the king, who ruled in Sweden in the years 1771–1792. Gustav III went down in history as the author of two coups d’états – from 1772 and 1789. After the first, the “Age of Liberty” was completed in the history of Sweden. The second allowed the king to focus full power in his hands. In the last years of his life, the ruler of Sweden planned to organize a monarchist crusade against revolutionary France. His intentions were nullified by the coup of March 16, 1792. The second part of the article, based on reports from Warsaw press, presents the course of the attempt on the king’s life, the last moments of the ruler, his death and funeral ceremonies. The course of the investigation, trial and sentences for the king killers were also discussed. All in all, supplementing the press reports with findings of the literature on the subject, it was possible to obtain a relatively complete and not yet fully studied in Polish historical literature image of the issue indicated in the title.

Keywords

PL

Gustaw III; Jacob Johan Anckarström; spisek; zamach na króla; bal maskowy; prasa warszawska; historia Szwecji; 1792 rok; Gustaw III; Jacob Johan Anckarström; spisek; zamach na króla; bal maskowy; prasa warszawska; historia Szwecji; 1792 rok

EN

Gustav III; Jacob Johan Anckarström; plot; assassination of the king; masquerade ball; Warsaw press; history of Sweden; 1792

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: Przegląd Nauk Historycznych
• Year: 2019
• Volume: 18
• Issue: 2
• Pages: 57-83

Dates

published

2019-10-30

Contributors

author

Zbigniew Anusik

• Uniwersytet Łódzki, Wydział Filozoficzno-Historyczny, Instytut Historii, Katedra Historii Nowożytnej

• https://orcid.org/0000-0002-5483-4970

author

Małgorzata Karkocha

• Uniwersytet Łódzki, Wydział Filozoficzno-Historyczny, Instytut Historii, Katedra Historii Nowożytnej

• https://orcid.org/0000-0002-7747-949X

References

• Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie [AGAD], Archiwum Publiczne Potockich [APP] nr 227.
• Berättelse om Riksdagen i Stockholm 1789, af Olof Wallquist, [w:] Historiska Handlingar, Bd V, Stockholm 1866, s. 237–466.
• Coxe W., Travels into Poland, Russia, Sweden and Denmark, vol. IV, London 1787.
• Sheridan C.F., A History of the Late Revolution in Sweden, London 1788.
• „Gazeta Narodowa i Obca” 1792.
• „Gazeta Warszawska” 1792.
• „Korespondent Warszawski” 1792.
• „Pamiętnik Historyczno-Polityczno-Ekonomiczny” 1792.
• Åberg A., Lilljehorn Carl Pontus, [w:] Svenskt biografiskt lexikon, Bd XXIII, Stockholm 1980–1981, s. 156–158.
• Ǻkeson N., Gustaf III:s förhållange till franska revolutionen, Bd I–II, Lund 1885–1886.
• Aleksandrowska E., Świtkowski Piotr, [w:] Dawni pisarze polscy od początków piśmiennictwa do Młodej Polski. Przewodnik biograficzny i bibliograficzny, t. IV (S–T), koordynacja całości R. Loth, Warszawa 2003, s. 232–233.
• Almquist H., Anjalamännen å Fredrikshov. Ett 150-årsminne, [b.m.] 1939.
• Almquist J.A., Riksdagen i Gefle, Upsala 1895.
• Anderson R.C., Naval Wars in the Baltic during the Sailing Ship Epoch 1522–1850, London 1910.
• Anusik Z., Czy na pewno pierwsza? Kilka uwag o konstytucjach szwedzkich XVIII wieku, [w:] Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki. Reminiscencje w 220. rocznicę uchwalenia, red. J.A. Daszyńska, Łódź 2009, s. 183–208.
• Anusik Z., Dyplomacja szwedzka wobec kryzysu monarchii we Francji w latach 1787–1792, Łódź 2000.
• Anusik Z., Geneza i początki wojny szwedzko-rosyjskiej (kampania 1788 r.) w świetle korespondencji Gustawa III, [w:] Między Zachodem a Wschodem, t. II (Studia ku czci profesora Jacka Staszewskiego), red. J. Dumanowski, B. Dybaś, K. Mikulski, J. Porazinski, S. Roszak, Toruń 2003, s. 43–62.
• Anusik Z., Gustaw III i baron de Breteuil. Nieznana karta z dziejów sekretnej dyplomacji w latach 1790–1792, „Zapiski Historyczne” 2004, t. LXIX, z. 2–3, s. 25–67.
• Anusik Z., Gustaw III w obozie kontrrewolucji. Stanowisko dworu sztokholmskiego wobec sytuacji we Francji po nieudanej ucieczce Ludwika XVI z Paryża w czerwcu 1791 r., „Przegląd Nauk Historycznych” 2003, R. II, nr 1 (3), s. 113–155.
• Anusik Z., Hans Axel von Fersen i jego misja dyplomatyczna na dworze cesarskim w 1791 roku, „Przegląd Nauk Historycznych” 2008, R. VII, nr 2, s. 61–112.
• Anusik Z., Kongres zbrojny u granic Francji. Niespełniona nadzieja kontrrewolucji spod znaku Tuileriów w latach 1791–1792, „Przegląd Nauk Historycznych” 2003, R. II, nr 2 (4), s. 111–179.
• Anusik Z., Między Warszawą, Sztokholmem i Petersburgiem. Geneza rosyjskiej interwencji w Polsce w 1792 r. w świetle korespondencji ambasadora szwedzkiego w Petersburgu Curta von Stedingka, [w:] Przełomy w historii. XVI Powszechny Zjazd Historyków Polskich (Wrocław 15–18 września 1999 roku). Pamiętnik, t. II, cz. 1, Toruń 2000.
• Anusik Z., Monarchistyczny zamach stanu Gustawa III z 19 sierpnia 1772 r. Geneza, przebieg, konsekwencje, „Przegląd Nauk Historycznych” 2013, R. XII, nr 1, s. 91–121.
• Anusik Z., O polską koronę. Dwór sztokholmski wobec kwestii sukcesji tronu w Polsce w dobie Sejmu Czteroletniego, [w:] Studia i materiały z dziejów nowożytnych, red. K. Matwijowski, S. Ochmann-Staniszewska, Prace historyczne XIII, Wrocław 1995, s. 147–167.
• Anusik Z., Przykład szwedzki – konfederacja w Anjala, [w:] Król a prawo stanów do oporu, red. M. Markiewicz, R. Skowron, Kraków 2010, s. 163–180.
• Anusik Z., Rokowania o polsko-szwedzki traktat sojuszniczy w 1790 roku, „Zapiski Historyczne” 1996, t. LXI, z. 2–3, s. 21–44.
• Artéus G., Gustav III:s militära lederskap, [w:] Gustav III:s ryska krig, red. G. Artéus, Stockholm 1992, s. 175–183.
• Åstrand S., Horn Clas Fredric, [w:] Svenskt biografiskt lexicon, Bd XIX, Stockholm 1971–1973, s. 398–401.
• Bain R.N., Gustavus III and his Contemporaires 1746–1792. An Overlooked Chapter of Eighteenth Century History, vol. I–II, London 1894–1895.
• Barton H.A., Gustav III of Sweden and the Enlightenment, „Eighteenth Century Studies. An Interdisciplinary Journal” 1972–1973, vol. VI, No. 1, Berkeley (University of California), s. 1–34.
• Barton H.A., Russia and the Problem of Sweden–Finland 1721–1809, „East European Quarterly” 1972, vol. V, No. 4, s. 431–455.
• Barton H.A., Scandinavia in the Revolutionary Era 1760–1815, Minneapolis 1986.
• Bartoszewicz J., Gazeta księdza Łuskiny, [w:] J. Bartoszewicz, Znakomici mężowie polscy w XVIII wieku, t. I, Warszawa 1855, s. 261–330.
• Birck E., Angående Tolls krigsplan 1788. Ett bemötande, Helsingfors 1945.
• Birck E., General Tolls krigsplan år 1788. Dess utförande och sammanbrott, Helsingfors 1944.
• Dihm J., Niemcewicz jako polityk i publicysta w czasie Sejmu Czteroletniego, Kraków 1928.
• Ericson L., Kriget till lands 1788–1790, [w:] Gustav III:s ryska krig, red. G. Artéus, Stockholm 1992, s. 69–109.
• Essen Ǻ.W., Johan Liljencrantz som handelspolitiker. Studier i Sveriges yttre handelspolitik 1773–1786, Lund 1928.
• Findeisen J.P., „Królewski rewolucjonista”. Król Gustaw III u progu kapitalistycznej przebudowy szwedzkiego systemu feudalnego (1771–1792), „Zapiski Historyczne” 1997, t. LXII, z. 2–3, s. 69–85.
• Geffroy A., Gustave III et la cour de France. Suivi d’une étude critique sur Marie-Antoinette et Louis XVI apocryphes, t. I–II, Paris 1867.
• Giełżyński W., Prasa warszawska 1661–1914, Warszawa 1962.
• Glete J., Kriget till sjöss 1788–1790, [w:] Gustav III:s ryska krig, red. G. Artéus, Stockholm 1992, s. 110–174.
• Goriaczko A., „Gazeta Narodowa i Obca”, Wrocław 1953.
• Hennings B., Gustav III: en biografi, Stockholm 1957.
• Homola-Dzikowska I., Pamiętnik Historyczno-Polityczny Piotra Świtkowskiego 1782–1792, Kraków 1960.
• Jägerskiöld O., Den svenska utrikespolitikens historia, Bd II, del. 2 (1721–1792), Stockholm 1957.
• Karkocha M., Obraz Francji w dobie rewolucji na łamach prasy warszawskiej z lat 1789–1794, Łódź 2011.
• Kieniewicz S., Witkowski M., Niemcewicz (Ursyn Niemcewicz) Julian, [w:] Polski słownik biograficzny, t. XXII, Wrocław 1977, s. 771–780.
• Krusius-Ahrenberg L., Engeström Jacob von, [w:] Svenskt biografiskt lexikon, Bd XIII, Stockholm 1950, s. 615–626.
• Krusius-Ahrenberg L., Engeström Johan von, [w:] Svenskt biografiskt lexikon, Bd XIII, Stockholm 1950, s. 631–637.
• Landberg G., Den svenska riksdagen under den gustavianska tiden, [w:] Sveriges riksdag. Historisk och statsvetenskapling framställning, Bd VII, Stockholm 1932.
• Lord R.H., Drugi rozbiór Polski, Warszawa 1973.
• Łojek J., „Gazeta Warszawska” księdza Łuskiny 1774–1793, Warszawa 1959.
• Łojek J., Dziennikarze i prasa w Warszawie w XVIII wieku, Warszawa 1960.
• Łojek J., Historia prasy polskiej, Warszawa 1976.
• Łossowska I., Malinowski Karol, [w:] Polski słownik biograficzny, t. XIX, Wrocław 1974, s. 346–347.
• Łossowska I., Piotr Świtkowski (1744–1793), [w:] Pisarze polskiego Oświecenia, red. T. Kostkiewiczowa, Z. Goliński, t. II, Warszawa 1994, s. 305–319.
• Łossowska-Zaporowska I., „Korespondent Warszawski” w latach 1792–1796. Zarys monograficzny, Warszawa 1969.
• Odhner C.T., Gustaf III och Katarina II efter freden i Värälä, Stockholm 1895.
• Odhner C.T., Sveriges politiska historia under konung Gustaf III:s regering, Bd I (1771–1778), Stockholm 1885.
• Odhner C.T., Sveriges politiska historia under konung Gustaf III:s regering, Bd II (1779–1787), Stockholm 1896.
• Odhner C.T., Sveriges politiska historia under konung Gustaf III:s regering, Bd III (1787–1788), Stockholm 1905.
• Rystand G., Varför krig? Något om bakgrund och „orsaker” till Gustav III:s ryska krig, [w:] Gustav III:s ryska krig, red. G. Artéus, Stockholm 1992, s. 9–22.
• Schück H., Gustaf III:s statsvälvning 1772 i berättande källor och äldre literratur, Historisk Archiv 4, Uppsala 1955.
• Skowronek J., Mostowski Tadeusz, [w:] Polski słownik biograficzny, t. XXII, Wrocław 1977, s. 73–78.
• Söderhjelm A., Sverige och den franska revolutionen. Bidrag till kännedom om Sveriges och Frankrikes inbördes förhållande i slutet av 1700-talet, Bd I (Gustav III:s tid), Stockholm 1920.
• Stavenow L., Den gustavianska tiden 1772–1789, Sveriges politiska historia till våra dagar, utg. av E. Hildebrand och L. Stavenow, Bd X, Stockholm 1925.
• Szczepaniec J., Łuskina Stefan, [w:] Polski słownik biograficzny, t. XVIII, Wrocław 1973, s. 577–579.
• Tham W., Konung Gustaf III och rikets ständer vid 1789 års riksdag, Stockholm 1866.
• Krusius-Ahremberg L., Ehrensvärd (Gyllembourg-) Carl Fredrik, [w:] Svenskt biografiskt lexikon, Bd XII, Stockholm 1949, s. 476, https://sok.riksarkivet.se/Sbl/Presentation.aspx?id=16736 (dostęp: 10 VI 2019).
• Lönnroth E., Ribbing Adolph L., [w:] Svenskt biografiskt lexikon, Bd XXX, Stockholm 1998–2000, s. 130, https://sok.riksarkivet.se/sbl/Presentation.aspx?id=6657&forceOrdinarySite=true (dostęp: 10 VI 2019).
• Nikula O., Pechlin Carl Fredrik, [w:] Svenskt biografiskt lexikon, Bd XXVIII, Stockholm 1992–1993, s. 772, https://sok.riksarkivet.se/Sbl/Presentation.aspx?id=8082 (dostęp: 15 VI 2019).

Identifiers

DOI

10.18778/1644-857X.18.02.03