Uwagi o sejmikach litewskich w czasach Rady Nieustającej na tle praktyki parlamentarnej powiatu kowieńskiego

• Authors: Witold Filipczak

Title variants

Uwagi o sejmikach litewskich w czasach Rady Nieustającej na tle praktyki parlamentarnej powiatu kowieńskiego

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

W artykule omówiono wybrane aspekty funkcjonowania sejmików litewskich w czasach Rady Nieustającej (zwłaszcza w latach 1776–1786). Wykorzystane zostały wiadomości na temat powiatu kowieńskiego znane dzięki Aktom sejmiku kowieńskiego w latach 1733–1795 opublikowanym w 2019 r. przez Monikę Jusupović. Informacje te skonfrontowano z danymi dotyczącymi sejmików lidzkiego i wiłkomierskiego pochodzącymi z kwerendy źródłowej w archiwach w Mińsku i Wilnie. Do celów porównawczych wykorzystane zostały wyniki badań historyków litewskich (sejmik wileński), polskich i białoruskich. W tekście przedstawiono m.in. takie zagadnienia, jak funkcjonowanie sejmików gospodarskich, relacyjnych i elekcyjnych. Zaprezentowano także informacje dotyczące typów akt sejmikowych, które są charakterystyczne dla parlamentaryzmu litewskiego. Omówione zostały dodatkowe wiadomości związane z życiem politycznym powiatu kowieńskiego, których nie uwzględniła M. Jusupović. W końcowej części artykułu wyeksponowane są specyficzne aspekty badań nad litewskim parlamentaryzmem. Dzięki zwyczajowi podpisywania uchwał sejmiku przez ogół osób w nim uczestniczących możliwe jest przybliżone oszacowanie liczebności zgromadzenia. W drugiej połowie XVIII w. nadal istniały znaczące różnice między sejmikami litewskimi a koronnymi, choć widoczna jest tendencja do upodobniania się modeli funkcjonujących w obu krajach.

EN

This article discusses selected aspects of the way Lithuanian sejmiks proceeded in the times of Permanent Council (especially in the years 1776–1786). The author refers to particular pieces of information on the county of Kaunas which were mentioned in Akta sejmiku kowieńskiego w latach 1733–1795 published by Monika Jusupović in 2019. The information found in the abovementioned book was tested against the relevant data concerning the sejmiks of Lida and Ukmergė collected in the process of research in the archives of Minsk and Vilnius. For comparative reasons the author of this article makes use of the results of research by Lithuanian historians (on the sejmik of Vilnius) as well as the contributions of Polish and Belarusian historians. The author focuses (among others) on the functioning of economic, relational and electoral sejmiks. The article also contains information on different types of sejmik documents which were typical for Lithuanian parliamentary practice. Besides, it discusses additional items of information related to the political life in the county of Kaunas which were not referred to by M. Jusupović. The final part of the article emphasizes distinctive aspects of research on the Lithuanian parliamentary practice. Owing to the custom of signing the sejmik lauda by the unlimited number of participants, it is now possible to state roughly how large the gathering was. In the second part of the 18th c. there were still considerable differences between the sejmiks in the Crown and Lithuania even though the models in respective countries tended to converge.

Keywords

PL

sejmiki; parlamentaryzm; Wielkie Księstwo Litewskie w XVIII w.; Kowno; Lida; Wiłkomierz; sejmiki; parlamentaryzm; Wielkie Księstwo Litewskie w XVIII w.; Kowno; Lida; Wiłkomierz

EN

sejmiks (dietines); Parliamentarism; Grand Duchy of Lithuania in 18th c.; Kaunas; Lida; Ukmergė (Vilkmergė)

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: Przegląd Nauk Historycznych
• Year: 2020
• Volume: 19
• Issue: 2
• Pages: 71-103

Dates

published

2020-12-30

Contributors

author

Witold Filipczak

• Uniwersytet Łódzki, Wydział Filozoficzno-Historyczny, Instytut Historii, Katedra Historii Nowożytnej

• https://orcid.org/0000-0001-5953-2480

References

• Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie [AGAD] Archiwum Królestwa Polskiego [AKP], sygn. 356.
• Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie [AGAD] Archiwum Radziwiłłów [AR], dział II , sygn. 3136, 3157.
• Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie [AGAD] tzw. Metryka Litewska [ML], dział VII , sygn. 52, 56.
• Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie [AGAD] Płockie grodzkie oblaty, sygn. 22.
• Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie [AGAD] Zbiór Popielów [ZP], sygn. 59, 111.
• Archiwum Państwowe w Gdańsku sygn. 300, 29/231.
• Archiwum Państwowe w Toruniu Katalog II , dział VII , sygn. 60.
• Biblioteka Czartoryskich w Krakowie [BCz] rkps 698, 724, 861, 879.
• Lietuvos mokslų akademijos Vrublevskių biblioteka fondas 17, sygn. 9.
• Lietuvos valstybės istorijos archyvas [LVIA ] fondas SA , sygn. 13932, 13933, 13934, 13935, 13936, 13937, 13938, 13939.
• Nacyjanalny histaryczny archiu Biełarusi, Minsk [NGAB] fond 1722, wopis 1, sprawa 12, 13, 14.
• [Oraczewski F.], Relacya z poselstwa odprawionego na seymie extraordynaryjnym warszawskim. zaczętym roku… 1773 […] na seymiku poselskim w roku 1776 dnia 15 julij […] w Proszowicach, [b.m. i d.].
• Akta sejmikowe województwa lubelskiego 1572–1632, oprac. H. Gmiterek, Lublin 2016.
• Akta sejmikowe województw poznańskiego i kaliskiego. Lata 1696–1732, wyd. M. Zwierzykowski, Poznań 2008.
• Akta sejmikowe województw poznańskiego i kaliskiego. Lata 1733–1763, wyd. M. Zwierzykowski, Poznań 2015.
• Akta sejmikowe województw poznańskiego i kaliskiego. Lata 1668–1675, wyd. M. Zwierzykowski, R. Kołodziej, A. Kamieński, Poznań 2018.
• Akta sejmikowe województw poznańskiego i kaliskiego. Lata 1676–1695, wyd. M. Zwierzykowski, R. Kołodziej, A. Kamieński, Poznań 2018.
• Akta sejmikowe ziemi chełmskiej 1572–1668, oprac. W. Bondyra, H. Gmiterek, J. Ternes, Lublin 2013.
• Akta sejmiku kowieńskiego z lat 1733–1795, wyd. M. Jusupović, Warszawa 2019.
• Akta sejmiku podolskiego in hostico 1672–1698, oprac. J. Stolicki, Kraków 2002.
• Lauda ziemi rawskiej i województwa rawskiego 1583–1793, red. M. Nagielski, oprac. M. Bąk, M. Borkowski, K. Chłapowski, A. Haratym, T. Płóciennik, Ł. Przybyłek, E. Walczuk, Warszawa 2017.
• Lietuvos Dzidžiosios Kunigaikštystės seimelių instrukcijos (1788–1790), parengė R. Jurgaitis, A. Stankevič, A. Verbickienė, Vilnius 2015.
• Pamiętniki Józefa Kossakowskiego biskupa inflanckiego 1738–1788, wyd. A. Darowski, Warszawa 1891.
• Volumina legum, t. VII–IX, wyd. J. Ohryzko, Petersburg 1860, t. IX, Kraków 1889.
• Zbior mów, głosów, przymówien, manifestów, remanifestów, etc., mianych na seymie roku 1786, t. II , Warszawa 1787.
• Achremczyk S., Sejmik generalny Prus Królewskich 1526–1772, Olsztyn 2016.
• Adolphowa K., Szlachta litewska wobec Zbioru Praw Andrzeja Zamoyskiego (w świetle litewskich instrukcyj poselskich z lat 1776, 1778, 1780, 1782), [w:] Księga pamiątkowa Koła historyków Słuchaczy USB w Wilnie, Wilno 1933, s. 156–188.
• Aniszczenko E., Szlachta Lidskogo powieta. Spisok. XVIII st., Minsk 2013.
• Bednaruk W., Sejmiki lubelskie w okresie stanisławowskim (1764–1794), Lublin 2011.
• Buben V., Rozdwojone wybory urzędników ziemskich na sejmiku elekcyjnym województwa nowogródzkiego 5 lutego 1777 roku, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne” 2006, z. 133, s. 55–71.
• Butterwick R., Polska rewolucja a Kościół katolicki 1788–1792, przekł. M. Ugniewski, Kraków 2012.
• Danilczyk A., W kręgu afery Dogrumowej. Sejm 1786 roku, Warszawa 2010.
• Deputaci Trybunału Głównego Wielkiego Księstwa Litewskiego 1697–1794. Spisy, red. A . Rachuba, oprac. A. Rachuba, P.P. Romaniuk, współpraca A. Macuk, J. Aniszczenko, Warszawa 2004.
• Filipczak W., Anna z Pociejów Tyszkiewiczowa, wojewodzina smoleńska. Rola polityczna w czasach Rady Nieustającej, [w:] Kobiety i władza w czasach dawnych, red. B. Czwojdrak, A.A. Kluczek, Katowice 2015, s. 405–434.
• Filipczak W., Ekonomie litewskie w polityce sejmikowej Stanisława Augusta po upadku Antoniego Tyzenhauza (1780–1783), „Przegląd Nauk Historycznych” 2006, R. V, nr 1 (9), s. 235–276.
• Filipczak W., Elekcje ziemskich urzędników sądowych w czasach Rady Nieustającej, [w:] Wokół wolnych elekcji w państwie polsko-litewskim XVI–XVIII wieku. O znaczeniu idei wyboru – między prawami a obowiązkami, red. M. Markiewicz, D. Rolnik, F. Wolański, Katowice 2016, s. 582–597.
• Filipczak W., Instrukcje dla posłów z Wielkiego Księstwa Litewskiego na Sejm Wielki. Uwagi na temat nowego litewskiego wydawnictwa źródłowego (rec.: Lietuvos Dzidžiosios Kunigaikštystės seimelių instrukcijos [1788–1790], parengė Robertas Jurgaitis, Adam Stankevič, Asta Verbickienė, UAB „Vitae Litera”, Vilnius 2015, ss. 436), „Przegląd Nauk Historycznych” 2017, R. XVI, nr 2, s. 302–314. https://doi.org/10.18778/1644-857X.16.02.15
• Filipczak W., Rugi poselskie i losy „rozdwojonych” sejmików przedsejmowych 1778–1786, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1997, t. XLIX, z. 1–2, s. 65–85.
• Filipczak W., Sejm 1778 roku, Warszawa 2000.
• Filipczak W., Sejmiki w Wiłkomierzu w czasach dominacji Antoniego Tyzenhauza (1777–1780), [w:] Parłamientaryzm u Wialikim Kniastwie Litouskim u XVIII stahoddzi, składalniki A. Macuk, R. Jurgaitis (Aktualnyje problemy istorii i kultury. Zbornіk nawukowych artykułau, wypusk 2), Minsk 2020, s. 230–258.
• Filipczak W., Sejmiki powiatu wiłkomierskiego w latach 1781–1784, „Zapiski Historyczne” 2020, t. LXXXV, z. 2, s. 67–93.
• Filipczak W., Sejmiki województwa płockiego 1780–1786, „Przegląd Nauk Historycznych” 2009, R. VIII , nr 2, s. 23–62.
• Filipczak W., Sejmiki ziemi czerskiej 1780–1786, „Przegląd Nauk Historycznych” 2010, R. IX, nr 1, s. 139–179.
• Filipczak W., Życie sejmikowe prowincji wielkopolskiej w latach 1780–1786, Łódź 2012.
• Frejlich K., (rec.) Adam Stankevič, Lietuvos Vyriausiojo Tribunolo veikla XVIII amžiaus antroje pusėje, Lietuvos istorijos institutas, Vilnius 2018, ss. 528, il., ISBN 978-609-8183-42-9, „Rocznik Lituanistyczny” 2018, t. IV, s. 172–175.
• Jurgaitis R., Funkcjonowanie sejmiku wileńskiego w latach 1717–1795: między szlacheckim parlamentaryzmem a samorządem, [w:] Praktyka życia publicznego w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVI–XVIII wieku, red. U . Augustyniak, A.B. Zakrzewski, Warszawa 2010, s. 35–53.
• Jurgaitis R., Nuo bajoriškosios savivaldos iki parlamentarizmo: Vilniaus seimelio veikla 1717–1795 m. Monografija, Vilnius 2016.
• Jurgaitis R., Vilniaus seimelio veikla 1717–1795 m. Daktaro disertacija, Kaunas 2007 [dysertacja doktorska w formacie .pdf].
• Jusupović M., Instrukcje kowieńskie z lat 1733–1795 jako głos szlachty w sprawach powiatowych, „Klio” 2019, nr 3, s. 35–58.
• Jusupović M., Problem legalnego miejsca sejmików jako element rywalizacji politycznej: na przykładzie sejmików kowieńskich za panowania Stanisława Augusta, „Przegląd Wschodni” 2018, t. XIV, z. 4, s. 841–854.
• Jusupović M., Prowincjonalna elita litewska w XVIII wieku. Działalność polityczna rodziny Zabiełłów w latach 1733–1795. Warszawa 2014.
• Jusupović M., Uczestnicy sejmików kowieńskich w czasach Augusta III i Stanisława Augusta Poniatowskiego – teoria i praktyka, „Rocznik Lituanistyczny” 2016, t. II , s. 127–142.
• Kalenkiewiczówna A., Rozkład partii Tyzenhauza na tle sejmików litewskich, [w:] Księga pamiątkowa Koła historyków Słuchaczy USB w Wilnie, Wilno 1933, s. 121–155.
• Konieczna D., Ustrój i funkcjonowanie sejmiku brzesko-litewskiego w latach 1565–1763, Warszawa 2012.
• Kościałkowski S., Antoni Tyzenhauz. Podskarbi nadworny litewski, t. I–II , Londyn 1970–1971.
• Lityński A., Sejmiki województwa płockiego przed i w czasie Sejmu Czteroletniego. Z badań nad organizacją i funkcjonowaniem, [w:] W dwusetną rocznicę wolnego Sejmu. Ludzie–państwo–prawo czasów Sejmu Czteroletniego, red. A . Lityński, Katowice 1988, s. 76–108.
• Lityński A., Sejmiki ziemskie 1764–1793. Dzieje reformy, Katowice 1988.
• Lityński A., Z problematyki klasyfikacji sejmików ziemskich, „Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach” 1969, nr 5, Prace Prawnicze 1, s. 89–105.
• Macuk A., Baraćba mahnackich hrupowak u WKŁ (1717–1763 hh.), Minsk 2010.
• Macuk A., Pasolskija sojmiki Słonimskaha pawieta u panawannie Auhusta III, [w:] Da swajoj historyi: Siaredniawieczcza i Ranni Nowy czas: zbornik nawukowych artykułau, pryswieczanych pamiaci Pauła Łojki, red. W.A. Waronin, Minsk 2013, s. 104–118.
• Macuk A.U., Reczyckija pawiatowyja sojmiki u bieskaraleuie 1764 h., „Izwiestija Gomielskogo gosudarstwiennogo uniwiersitieta imieni F. Skoriny” 2018, nr 4 (109), s. 48–55.
• Michalski J., Sejm w czasach panowania Stanisława Augusta, [w:] Historia sejmu polskiego, t. I , red. J. Michalski, Warszawa 1984, s. 350–419.
• Michalski J., Sejmiki poselskie 1788 roku, cz. 1–2, „Przegląd Historyczny” 1960, t. LI , z. 1–2, s. 52–71, 331–365.
• Rachuba A., Wielkie Księstwo Litewskie w systemie parlamentarnym Rzeczypospolitej w latach 1569–1763, Warszawa 2002.
• Rolnik D., Sejmiki poselskie mozyrskie w latach 1778–1786 i ich reprezentanci na sejmach Rzeczypospolitej, [w:] Parłamientaryzm u Wialikim Kniastwie Litouskim u XVIII stahoddzi, składalniki A. Macuk, R. Jurgaitis (Aktualnyje problemy istorii i kultury. Zbornіk nawukowych artykułau, wypusk 2), Minsk 2020, s. 258–280.
• Rolnik D., Województwo mińskie i Jeleńscy w życiu publicznym Rzeczypospolitej w latach 1764–1795 w świetle ich korespondencji, Katowice 2018.
• Stankevič A., Lietuvos Vyriausiojo Tribunolo veikla XVIII a. II pusėje: bajoriškosios teisės raiška. Dakataro disertacija, Vilnius 2013 [dysertacja doktorska w formacie .pdf].
• Szczygielski W., Referendum trzeciomajowe. Sejmiki lutowe 1792 roku, Łódź 1994.
• Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy, t. I (Województwo wileńskie XIV–XVIII wiek), red. A . Rachuba. oprac. H. Lulewicz, A. Rachuba, P.P. Romaniuk, współpraca U. Jemialianczuk, A. Macuk, Warszawa 2004.
• Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy, t. II (Województwo trockie XIV–XVIII wiek), red. A . Rachuba, oprac. H. Lulewicz, A. Rachuba, P.P. Romaniuk, A. Haratym, współpraca A. Macuk, J. Aniszczanko, Warszawa 2009.
• Włodarczyk J., Sejmiki łęczyckie, Łódź 1973.
• Zakrzewski A.B., Sejmiki Wielkiego Księstwa Litewskiego XVI–XVIII w. Ustrój i funkcjonowanie: sejmik trocki, Warszawa 2000.
• Zakrzewski A.B., Sejmiki Wielkiego Księstwa Litewskiego epoki stanisławowskiej (do 1788 r.). Zmiany w ustroju i funkcjonowaniu, [w:] Ziemie północne Rzeczypospolitej polsko-litewskiej w dobie rozbiorowej 1772–1815, red. M. Biskup, Warszawa–Toruń 1996, s. 59–66.
• Zakrzewski A.B., Wielkie Księstwo Litewskie (XVI–XVIII w.). Prawo – ustrój – społeczeństwo, Warszawa 2013.
• Zielińska Z., Poniatowski Michał Jerzy, [w:] Polski słownik biograficzny, t. XXVII , Wrocław 1983, s. 455–471.
• Zwierzykowski M., Komisja Skarbowa Poznańska. Z dziejów sejmikowej administracji i sądownictwa skarbowego w Wielkopolsce w XVII i XVIII wieku, Poznań 2003.
• Zwierzykowski M., Samorząd sejmikowy województw poznańskiego i kaliskiego w latach 1696–1732, Poznań 2010.

Identifiers

DOI

10.18778/1644-857X.19.02.03