„Zaufanie mi w interesach śp. JW. Państwa i Dobrodziejstwa było wypróbowane…”. Współpraca urzędników dworskich z Katarzyną z Potockich Kossakowską (1722–1803), kasztelanową kamieńską

• Authors: Urszula Kicińska

Title variants

EN

“Trusting Me with the Interests of the Late Lord and Lady Benefactors Has Been Proven…”. The Collaboration of Court Officials with Katarzyna Kossakowska née Potocka (1722–1803), the Wife of the Castellan of Kamień

Abstracts

EN

In old Poland, when one of the spouses died, the surviving parent took over not only the care of the orphaned children, but also of their property, making every effort to prevent it from squandering. As the consequence of the almost simultaneous death in February 1768 of the married couple Marianna neé Kątska, and Eustachy Potocki, the care of their children had to be assigned to the relatives or trusted associates of the late Lithuanian artillery general. Eventually, the responsibility for the upbringing of the young Potockis fell upon Katarzyna Kossakowska née Potocka (d. 1803), their aunt and Eustachy’s younger sister. Kos sakowska was married to the castellan of Kamień. She carried out this duty between 1768–1772 and throughout this period she was also a legal leaseholder of the Potockis’ property. This meant that the guardianship of the Potockis’ children was directly connected to Kossakowska’s taking over the management of the property and preventing it from dissipating. This discourse is based on letters addressed to Katarzyna Kossakowska written by property administrators, stewards, and plenipotentiaries who had been subjects of the late parents. After their death, all of their staff, together with the leased property, ended up under Kossakowska’s management. Almost immediately, the staff began striving for her acceptance and trust to keep their positions, regularly reporting to the new benefactress on the economic condition of the lands and estates. The content of the studied correspondence allows us to witness the relations between the subjects and their benefactress and determine the economic and social background of the functioning of the Potockis’ estates under Kossakowska’s watchful eye.

PL

W dawnej Polsce po śmierci jednego ze współmałżonków, pozostający przy życiu ojciec lub matka przejmowali nie tylko opiekę nad osieroconymi dziećmi, ale także nad ich majątkiem, czyniąc wszelkie zabiegi, by nie doprowadzić do jego roztrwonienia. Sytuacja w rodzinie Marianny i Eustachego Potockich, zmarłych niemalże w tym samym czasie (w lutym 1768 r.) spowodowała, że do opieki nad dziećmi należało wyznaczyć krewnych lub zaufanych współpracowników generała artylerii litewskiej. Ostatecznie tutorstwo nad młodymi Potockimi przejęła ich ciotka, młodsza siostra Eustachego – Katarzyna z Potockich Kossakowska (zm. 1803), kasztelanowa kamieńska i sprawowała je w okresie od 1768 do 1772 r., otrzymując na ten czas od swego brata w dzierżawę wszystkie dobra należące do Potockich. Sprawowanie opieki nad dziećmi Potockich wiązało się więc bezpośrednio z przejęciem przez Kossakowską zarządu nad ich majątkiem. Podstawą źródłową do napisania niniejszych rozważań stały się listy kierowane do kasztelanowej kamieńskiej przez zarządców dóbr, ekonomów, plenipotentów, którzy wcześniej byli poddanymi Eustachego i Marianny z Kątskich, a po ich śmierci, wraz z dzierżawionymi przez Kossakowską dobrami, przeszli na jej służbę i niemalże od razu podjęli starania o zdobycie jej akceptacji, zaufania oraz utrzymanie się na dotychczasowych stanowiskach, regularnie przy tym raportując nowej dobrodziejce o stanie ekonomicznym gospodarstw. Treść przebadanej korespondencji pozwala więc spojrzeć na relacje, jakie łączyły poddanych z ich mocodawczynią oraz wskazać gospodarcze i społeczne podstawy funkcjonowania dóbr Potockich pod okiem Kossakowskiej.

Keywords

EN

correspondence; Potocki family; women’s court; economic activity of women; court officials; ordinance

PL

korespondencja; Potoccy; dwór kobiecy; aktywność ekonomiczna kobiet; urzędnicy dworscy; ordynans

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: Przegląd Nauk Historycznych
• Year: 2023
• Volume: 22
• Issue: 1
• Pages: 79-106

Dates

published

2023

Contributors

author

Urszula Kicińska

• Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie

• https://orcid.org/0000000279675312

References

• Archiwum Akt Dawnych w Warszawie [AGAD], Archiwum Potockich z Radzynia [APR] sygn. 459, 464, 465, 466, 582
• Archiwum Akt Dawnych w Warszawie [AGAD], Zbiór Anny Ksawerowej Branickiej [ZAzPKB] sygn. 76a
• Listy Katarzyny z Potockich Kossakowskiej, kasztelanowej kamieńskiej z oryginałów przechowanych w archiwach familijnych wydał Kazimierz Waliszewski, Nakładem Księgarni Jana Konstantego Żupańskiego, Poznań 1883.
• Anusik Z., Podział latyfundium Eustachego i Marianny z Kątskich Potockich w 1771 roku, „Przegląd Nauk Historycznych” 2018, R. XVII, nr 1, s. 5–24.
• Augustyniak U., Dwór i klientela Krzysztofa Radziwiłła (1585–1640). Mechanizmy patronatu, Warszawa 2001.
• Augustyniak U., Inwentarze mienia radziwiłłowskiego z XVI–XVII wieku jako źródło do historii mentalności i życia codziennego – możliwości badań, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 2003, R. LI, nr 2, s. 231–248.
• Augustyniak U., Stary sługa jako przedmiot badań nad klientelizmem magnackim na Litwie w XVII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 2010, R. LVIII, nr 1, s. 71–85.
• Bardach J., Leśnodorski B., Pietrzak M., Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 1994.
• Bartczakowa A., Jakub Fontana, architekt warszawski XVIII wieku, Warszawa 1970.
• Burszta J., Handel magnacki i kupiecki między Sieniawą nad Sanem a Gdańskiem od końca XVII w. do połowy XVIII w., „Rocznik Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 1954, R. XIV, s. 174–238.
• Burszta J., Materiały do techniki spławu rzecznego na Sanie i średniej Wiśle z XVII i XVIII w., „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1955, R. III, nr 3, s. 752–782.
• Czernecki J., Kasztelanowa Katarzyna z Potockich Kossakowska. Historie i anegdoty z 10. zaginionymi akwarelami W. Kasprzyckiego. Z pamiętników i innych źródeł zebrał i zestawił Jan Czernecki, Kraków 2019.
• Dubas-Urwanowicz E., Podstawy prawne opieki nad dziećmi w państwie polsko-litewskim w XVI–XVII wieku, [w:] W kręgu rodziny epok dawnych. Dzieciństwo, red. B. Popiołek, A. Chłosta-Sikorska, M. Gadocha, Warszawa 2014, s. 67–78.
• Dumanowski J., Inwentarze wielmożnych i urodzonych. Konsumpcja szlachty wielkopolskiej w XVIII w., „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 2003, R. LI, nr 2, s. 261–276.
• Giereszowski S., Wisła w dziejach Polski, Gdańsk 1982.
• Godek S., Elementy prawa rzymskiego w III Statucie litewskim (1588), Warsza wa 2004.
• Gombin K., Inicjatywy artystyczne Eustachego Potockiego, Lublin 2009.
• Grosfeld B., Potocki Eustachy (1719–1768), [w:] Polski słownik biograficzny, t. XXVII, Wrocław 1983, s. 804–807.
• Guldon Z., Związki handlowe dóbr magnackich na prawobrzeżnej Ukrainie z Gdańskiem w XVIII w., Toruń 1966.
• Historia państwa i prawa Polski, t. II (Od połowy XV wieku do r. 1795), red. J. Bardach, Warszawa 1966.
• Homecki A., Produkcja i handel zbożem w dobrach Lubomirskich w drugiej połowie XVII w. i w pierwszej połowie XVIII w., Wrocław 1970.
• Ignatowicz J., Opieka, [w:] System prawa rodzinnego i opiekuńczego, cz. 1, red. J.S. Piątkowski, Wrocław 1985, s. 1093.
• Janeczek Z., Ignacy Potocki, Marszałek Wielki Litewski (1750–1809), Katowice 1992.
• Janeczek Z., Korespondencja Marianny z Kątskich Potockiej z komendantem twierdz ukrainnych generałem Joachimem Potockim, z lat 1756–1769, [w:] Ród Potockich w odmęcie historii (XVII–XX w.), wyd. 2 popr. i uzup., red. Z. Janeczek, Katowice 2010, s. 403–452.
• Kicińska U., Codzienne sprawy w kręgu dworu Marii z Kątskich Potockiej (zm. 1768): zarys problemu na podstawie korespondencji kierowanej do starościny lwowskiej w latach 1765–1766, „Saeculum Christianum. Pismo Historyczne” 2022, t. XXIX, nr 2, s. 162–177.
• Kołacz-Chmiel M., „Mulier honesta et laboriosa”. Kobieta w rodzinie chłopskiej późnośredniowiecznej Małopolski, Lublin 2018.
• Konopczyński W., Konfederacja barska, t. I–II, Warszawa 1991.
• Konopczyński W., Konfederacja barska. Przebieg, tajemnice i jawne skutki, t. I–II, Poznań 2017.
• Kowalik J., Maria z Kątskich Potocka (ok. 1720–1768): przyczynek do życia kulturalnego w Radzyniu w II połowie XVIII wieku, „Radzyński Rocznik Humanistyczny” 2001, R. I, s. 35–46.
• Kowalska E., Terminologia opieki nad małoletnimi, „Acta Universitatis Lodziensis. Nauki Humanistyczno-Społeczne” 1977, ser. I, z. 19, s. 43–53.
• Kowecka E., W salonie i w kuchni. Opowieść o kulturze materialnej pałaców i dwo rów polskich w XIX wieku, Warszawa 1984.
• Kozioł M., Konfederacja barska w Małopolsce. Ostatnie szlacheckie wystąpienie czy pierwsze narodowe powstanie?, [w:] Konfederacja barska (1768–1772). Tło i dziedzictwo. Publikacja wydana w 250. rocznicę zawiązania konfederacji barskiej, Kraków 2018, s. 23–32.
• Krakowski B., Kossakowska Katarzyna z Potockich, [w:] Polski słownik biograficzny, t. XIV, Wrocław–Warszawa–Kraków 1968–1969, s. 255–256.
• Lesiński B., Stanowisko kobiety w polskim prawie ziemskim do połowy XV w., Wrocław 1956.
• Łoza S., Architekci i budowniczowie w Polsce, Warszawa 1954.
• Maksimowicz K., Z jakiego powodu komplementowano Katarzynę Kossakowską?, [w:] Panegiryk jako element życia literackiego doby staropolskiej i oświeceniowej, red. M. Sulejewicz-Nowicka, Z. Gruszka, Łódź 2013, s. 207–215.
• Materiały do dziejów spławu na Sanie i Wiśle w XVIII wieku, „Fryor gdański” Pawła Benoego, wyd. A. Romanow, „Rocznik Gdański” 1983, R. XLIII, z. 1, s. 167–212.
• Materiały do techniki spławu rzecznego na Bugu i Wiśle w XVIII w. Kontrakty na budowę i wyposażenie statków spławnych, wyd. A. Romanów, „Nautologia” 1981, t. XVI, nr 2, s. 70–74.
• Mazek D., Kuratela nad osobami chorymi psychicznie w Rzeczypospolitej w drugiej połowie XVIII wieku, „Przegląd Historyczny” 1999, t. XC, z. 2, s. 131–149.
• Mikocka-Rachubowa K., Redler Johann Chrysostomus, [w:] Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających. Malarze, rzeźbiarze, graficy, t. VIII, red. I. Bal, K. Mikocka-Rachubowa, Warszawa 2007, s. 265–272.
• Morcinek R., Deybel de Hammerau Krystian Gotfryd, [w:] Polski słownik biograficzny, t. V, Kraków 1939–1946, s. 135–136.
• Penkała-Jastrzębska A., Kicińska U., Sources for research into the living standards of the aristocracy and nobility in the 17th and 18th centuries in foreign archives – research perspectives, [w:] The world of things. Considerations on the standard of living and the meaning of movable property in Polish-Lithuanian Commonwealth, Cracow 2022, s. 161–178.
• Pielas J., Opieka nad nieletnimi w rodzinach szlacheckich w Koronie w XVII wieku. Zarys problematyki i perspektywy badawcze, „Przeszłość Demograficzna Pol-ski” 2015, t. XXXVII, nr 1, s. 93–106.
• Pielas J., Wyposażenie i wystrój wnętrz siedzib szlachty sandomierskiej w XVII wieku i pierwszej połowie XVIII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 2019, R. LXVII, nr 1, s. 55–72.
• Popiołek B., „Dziatki moje błogosławię i obliguję…” – staropolskie testamenty jako źródło do historii wychowania, [w:] Ars Educandi. Źródła, t. I (Studia z dziejów wychowania i kształcenia od średniowiecza do XIX wieku), red. J. Gwoździk, przy współudziale P.P. Barczyka, Mysłowice 2009, s. 184–196.
• Popiołek B., Rytuały codzienności. Świat szlacheckiego dworu w osiemnastowiecznej Rzeczypospolitej, Warszawa 2022.
• Popiołek B., Woli mojej ostatniej testament ten… Testamenty staropolskie jako źródło do historii mentalności XVII i XVIII wieku, Kraków 2009.
• Pośpiech A., Prowincja szlachecka w Polsce XVII wieku. Ludzie – przedmioty – życie codzienne (zarys problematyki), „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1996, R. XLIV, nr 3, s. 263–270.
• Rozbicka M., Siedziby średniej i drobnej szlachty na północno-zachodnim Mazowszu w drugiej połowie XVIII i pierwszej połowie XIX wieku, Warszawa 1999.
• Rudnicka J., Maria z Kątskich Potocka, jako tłumaczka Moliera, [w:] Między Barokiem a Oświeceniem. Nowe spojrzenie na czasy saskie, red. K. Stasiewicz, S. Achremczyk, Olsztyn 1996, s. 285–296.
• Rudzki E., Staroświecka „Mądrocha” (Kasztelanowa Katarzyna z Potockich Kossakowska), [w:] E. Rudzki, Damy polskie XVIII wieku, Warszawa 1997, s. 135–186.
• Stasiak A.M., Patriotyzm w myśli konfederatów barskich, Lublin 2005.
• Stolicki J., Początki konfederacji barskiej nad Dniestrem, [w:] Konfederacja barska (1768–1772). Tło i dziedzictwo. Publikacja wydana w 250. rocznicę zawiązania konfederacji barskiej, Kraków 2018, s. 11–22.
• Szczygielski W., Konfederacja barska w Wielkopolsce: 1768–1770, Warszawa 1970.
• Sztachelska-Kokoczka A., Organizacja i struktura spławu produktów z dóbr Jana Klemensa Branickiego do Gdańska w XVIII wieku, „Rocznik Białostocki” 1991, R. XVII, s. 213–237.
• Szymczakowa A., Panny, mężatki i wdowy przed sądami ziemskimi i grodzkimi w Sieradzkiem w XV wieku, „Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego” 2002, t. VII, s. 81–99.
• Woźniak A., Kultura mazowieckiej wsi pańszczyźnianej XVIII i początku XIX wieku (Wybrane zagadnienia), Warszawa 1987.
• Zielińska T., Siedziba szlachecka w dużym mieście polskim XVIII stulecia, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1981, R. XXIX, nr 3, s. 313–332.
• Słownik pojęciowy języka staropolskiego, https://spjs.ijp.pan.pl/haslo/index/11230/37506 (dostęp: 14 IX 2022).

Identifiers

DOI

10.18778/1644-857X.22.01.04

Biblioteka Nauki

23050697