The Witchcraft Trial in Doruchów in 1775 Fact or Myth?

• Authors: Jacek Wijaczka

Title variants

PL

Proces o czary w Doruchowie w 1775 roku. Fakt czy mit?

Abstracts

EN

In this article, the author summarized the discussion on the theme emerging in the subject literature on Doruchów witchcraft trial of 1775. Except for the anonymous eyewitness account [Relacya], published in 1835 in the column of the “Przyjaciel Ludu” [Friend of the People] and a survey of 1828, there is no definite indication that such trial actually took place, and that up to fourteen women lost their lives after having been sentenced to death. The author of this article maintains that the trial is a myth, and the author of Relacya set it in Doruchów in that particular year for the reasons known only to himself. With all certainty, the only witchcraft trial confirmed by sources took place in Doruchów in 1762.

PL

W tym artykule autor podsumował dyskusję na temat pojawiającego się w literaturze przedmiotu procesu o czary w Doruchowie w 1775 r. Oprócz anonimowej Relacyi naocznego świadka opublikowanej w 1835 r. na łamach „Przyjaciela Ludu” oraz ankiety z 1828 r., brak jest przesłanek, które jednoznacznie pozwoliłyby stwierdzić, że taki proces rzeczywiście przeprowadzono i na mocy wyroku życie straciło aż 14 kobiet. Proces ten jest – zdaniem autora – mitem, a autor Relacyi… z wiadomych tylko sobie powodów umiejscowił go w Doruchowie w tym konkretnym roku. Z całą pewnością jedyny proces o czary, potwierdzony źródłowo, przeprowadzono w Doruchowie w 1762 r.

Keywords

PL

procesy o czary; Doruchów; państwo polsko-litewskie; Wielkopolska; wiek XVIII; historia płci

EN

witch trials; Doruchów; Poland-Lithuania Coommonwealth; Greater Poland; 18th century; gender study

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: Przegląd Nauk Historycznych
• Year: 2023
• Volume: 22
• Issue: 2
• Pages: 83-109

Dates

published

2023

Contributors

author

Jacek Wijaczka

• Uniwersytet Mikołąja Kopernika w Toruniu

• https://orcid.org/0000000345466878

References

• Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (Central Archives of Historical Records in Warsaw) [AGAD], Grodzkie ostrzeszowskie, Libri relationum et oblatorum 1702–1794, sygn. 15, 1782–1783
• Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (Central Archives of Historical Records in Warsaw) [AGAD], Księgi grodzkie ostrzeszowskie, Libri decretorum 1581–1790, sygn. 36, Manuale decretorum, 1761–1763
• Biblioteka Naukowa PAU i PAN w Krakowie (Scientific Library of the PAAS and the PAS in Cracow), rkps 11 449
• Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1789, part 2 (Województwo sieradzkie), vol. II (Powiaty piotrkowski, radomszczański, wieluński i ostrzeszowski), eds R. Kabaciński, K. Mikulski, J. Pakulski, Toruń 2007.
• Teki Dworzaczka. Materiały historyczno-genealogiczne do dziejów szlachty wielkopolskiej XV–XX wieku, Kórnik–Poznań 2004, http://teki.bkpan.poznan.pl/
• Volumina legum, vol. VIII, St Petersburg 1860.
• “Monitor” 1767, no. 79.
• Baranowski B., Najdawniejsze procesy o czary w Kaliszu, Lublin–Łódź 1951.
• Baranowski B., Posłowie, [in:] K. Baschwitz, Czarownice. Dzieje procesu o czary, transl. T. Zabłudowski, Warszawa 1971, pp. 425–432.
• Baranowski B., Procesy czarownic w Polsce w XVII i XVIII wieku, Łódź 1952.
• Bibliografia literatury polskiej. Nowy Korbut, vol. V (Oświecenie. Hasła osobowe I–O), ed. E. Aleksandrowska et al., Warszawa 1967.
• Ćwiklak A., Czarownice południowej Wielkopolski, “Rocznik Ostrowskiego Towarzystwa Genealogicznego” 2017, no. 12, pp. 165–310.
• Ćwiklak A., Proces o czary w Doruchowie. Kim był X. A. R., autor „Relacji naocznego świadka”?, “Rocznik Ostrowskiego Towarzystwa Genealogicznego” 2021, no. 16, pp. 288–293.
• Danowska E., Proces o czary w Doruchowie – prawda czy mit? O nieznanym dokumencie z 1762 roku,, [in:] Oświecenie nieoświecone. Człowiek, natura i magia, eds D. Kowalewska, A. Roćko, F. Wolański, Warszawa 2018.
• Deputaci Trybunału Koronnego 1578–1794. Spis, part 5 (1751–1794), ed. J. Ternes, Warszaw–Lublin 2017.
• Dzieje Kalisza. Praca zbiorowa, ed. W. Rusiński, Poznań 1977.
• Fabisz P. W., Kronika dekanalna Kempińska, Wrocław 1855.
• Fabisz P. W., Kronika powiatu ostrzeszowskiego, Oleśnica 1859.
• Gawędy o dawnym obyczaju. Wybór ciekawych pamiętników XVIII i XIX stulecia, ed. S. Wasylewski, vol. V (Sprawy ponure. Obrazy z kronik sądowych wieku Oświecenia), collected and prefaced by S. Wasylewski, Lwów–Poznań 1922.
• Girguś R., Wyjątki ze źródeł o nadzwyczajnych zjawiskach hydrologicznych i meteorologicznych na ziemiach polskich w latach 1601–1920, Warszawa 2022.
• Golub W., Nawrocki S., Ostrzeszów. Przeszłość i teraźniejszość, Poznań 1969.
• Graefe J., Hugler J., Pingel C., Das Scheiterhaufen, [in:] Galgen, Rad und Scheiterhaufen. Einblicke in Orte des Grauens, Mettmann 2010, pp. 78–84.
• Gulczyński A., Stanowisko prawne poznańskiego kata w świetle umów zawieranych z miastem w XVII i XVIII wieku, [in:] Studia z historii ustroju i prawa. Księga dedykowana Profesorowi Jerzemu Walachowiczowi, ed. H. Olszewski, Poznań 2002, pp. 93–101.
• Hawryluk V., Gazette de Leopol, année 1776: le premier journal en Ukraine, Milhaud 2012.
• Historyja doruchowskich czarownic, eds W. Przybyła, R. Mazur, Ostrzeszów 2008.
• Hoffmann J. F., Opisanie kołtuna z przyłączonemi przepisami, jak się w tej chorobie zachować i jak ją leczyć potrzeba. Na pożytek ludu wiejskiego, Warszawa 1791.
• Jazdon K., Przyjaciel Ludu czyli Tygodnik rzeczy potrzebnych i pożytecznych wiadomości, Poznań 2007.
• Karwowski S., Grabów w dawnej ziemi wieluńskiej, Poznań 1890.
• Kłudkiewicz K., Ilustracje w czasopiśmie „Przyjaciel Ludu” – od oświeconego encyklopedyzmu do wizualnego kanonu narodowego, “Biblioteka” 2019, no. 23, pp. 121–165.
• Kopaliński W., Słownik mitów i tradycji kultury, vol. V, part 3 (od P [Poliksena] do Ż), Warszawa 2007.
• Kosman M., „Przyjaciel Ludu” na tle prasy polskiej w Wielkim Księstwie Poznańskim, [in:] „Przyjaciel Ludu” 1834–1849. W 180. rocznicę ukazania się pierwszego numeru, ed. J. M. Halec, Leszno 2015, pp. 7–16.
• Koziolek A., Działalność rynku polskiej prasy ludowej dla środowisk wiejskich w zaborze pruskim, “Wieś i Rolnictwo” 2019, no. 2(183), pp. 131–145.
• Krzywaznia J., Schlesinger E. O. von, Personennamenindex zu Pfarrer Michael Perlinski „Erinnerungen an die Stadt Schildberg und deren nähere und weiter Umgebung”, sowie Matrikelauflistung für den Landkreis Schildberg und deren Aufbewahrungsorte, Nordestedt 2018.
• Krzyżanowski A., Dawna Polska ze stanowiska jej udziału w dziejach postępującej ludzkości skreślona w jubileuszowym Mikołaja Kopernika roku 1843, Warszawa 1844.
• Levack B. P., Polowanie na czarownice w Europie wczesnonowożytnej, transl. E. Rutkowski, Wrocław–Warszawa–Kraków 1991.
• Lubierska J., Proces o czary w Doruchowie w 1775 r. w świetle nowych źródeł, “Historia Slavorum Occidentis” 2022, vol. XII, no. 3, pp. 30–63.
• M. T., Wieliczka, “Przyjaciel Ludu” 1836, R. III, vol. I, no. 22, p. 171.
• M. T., Polowanie na niedźwiedzie, “Przyjaciel Ludu” 1837, R. III, vol. II, no. 30, p. 240.
• Makles J., Czarownice z Łysej Górki w ziemi ostrzeszowskiej, [in:] Historyja doruchowskich czarownic, eds W. Przybyła, R. Mazur, Ostrzeszów 2008, pp. 15–22.
• Makles J., Kościoły i parafie w Doruchowie, [in:] 600 lat kościoła Doruchów. Praca zbiorowa, Doruchów 2003, pp. 43–67.
• Mamczak-Gadkowska I., Źródła archiwalne do dziejów Grabowa nad Prosną, [in:] Z dziejów Grabowa nad Prosną. Opracowanie zbiorowe, eds B. Polak, M. Rezler, Kalisz 1990, pp. 11–20.
• Marczewski J. R., Dzieje chełmskiej kapituły katedralnej obrządku łacińskiego, Lublin 2013.
• Mazur R., Doruchów – polskie Salem, [in:] Historyja doruchowskich czarownic, eds W. Przybyła, R. Mazur, Ostrzeszów 2008, pp. 39–40.
• Michałski J., Jeszcze o konstytucji sejmu 1776 roku „Konwikcje w sprawach kryminalnych”, “Kwartalnik Historyczny” 1996, vol. CIII, no. 3, pp. 89–101.
• Nowak T. A., Ignacy Drogosław Skórzewski (1758–1813), właściciel ziemski, [in:] Radomszczański słownik biograficzny, ed. G. Mieczyński, Radomsko 2017.
• Nowak-Lewandowska N., Miasteczko, Poznań 2020.
• Nowicki R., Semper recte. Z dziejów rodu Skórzewskich, Lubostroń 1998.
• Olejniczak M., Strzyżew 1295–1995. Monografia wsi, Strzyżew–Ostrów Wielkopolski 1995.
• Ostling M., Between the Devil and the Host: Imagining Witchcraft in Early Modern Poland, New York 2011.
• Perliński M., Wspomnienia o mieście Ostrzeszowie, bliższej i dalszej jego okolicy, Ostrzeszów 1920.
• Pilaszek M., Procesy o czary w Polsce w wiekach XV–XVIII, Kraków 2008.
• Rafacz J., Dawne polskie prawo karne. Część ogólna, Warszawa 1932.
• Rafacz J., Sprawy karne w sądach miejskich w epoce nowożytnej, „Kwartalnik Historyczny” 1933, vol. XLVII, issue 3, pp. 557–575.
• R. R., Palenie czarownic w Szwecyi, “Przyjaciel Ludu czyli Tygodnik potrzebnych i pożytecznych wiadomości”, 25 III 1837, vol. III, no. 38, pp. 297–298.
• Rezler M., Dzieje Grabowa do 1793 roku, [in:] Z dziejów Grabowa nad Prosną. Opracowanie zbiorowe, eds B. Polak, M. Rezler, Kalisz 1990, pp. 21–56.
• Spis zawartości prasy wielkopolskiej, issue 19 (Przyjaciel Ludu 1834–1849), ed. K. Jazdon, Poznań 2003.
• Straubel R., Biographisches Handbuch der preußischen Verwaltungs- und Justizbeamten 1740–1806/15, Teil I (Biographien A–L), München 2009.
• Studia z historii ustroju i prawa. Księga dedykowana Profesorowi Jerzemu Walachowiczowi, ed. H. Olszewski, Poznań 2002.
• Szczypkowski Ł., Doruchowski proces o czary. Prawda czy literacka fikcja?, “Kronika Wielkopolski” 2019, no. 2(170), pp. 17–26.
• Tazbir J., Proces czarownic w Doruchówie, [in:] idem, Cudzym piórem… Falsyfikaty historyczno-literackie, Poznań 2002, pp. 103–109.
• Tazbir J., Wawrzeniecki i Żagiell jako twórcy falsyfikatów, “Nauka” 2006, vol. XIII, no. 3, pp. 45–53.
• Tazbir J., Z dziejów fałszerstw historycznych w Polsce w pierwszej połowie XIX wieku, “Przegląd Historyczny” 1966, vol. LVII, no. 4, pp. 580–598.
• Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy, vol. I (Województwo wileńskie XIV–XVIII wiek), ed. A. Rachuba, compiled H. Lulewicz, A. Rachuba, P. P. Romaniuk, in collaboration with U. Jemialianczuk and A. Macuk, Warszawa 2004.
• Urzędnicy województw łęczyckiego i sieradzkiego XVI–XVIII wieku. Spis, compiled E. Opaliński, H. Żerek-Kleszcz, ed. A. Gąsiorowski, Kórnik 1993.
• Waltoś S., Czarownice z Doruchówa, [in:] idem, Owoce zatrutego drzewa, 2nd ed., revised, Kraków 2010, pp. 99–155.
• Wijaczka J., Czy Marian Wawrzeniecki był twórcą falsyfikatów historycznych?, [in:] idem, „Czarownicom żyć nie dopuścisz”. Procesy o czary w Polsce w XVII–XVIII wieku, Poznań 2022, pp. 205–230.
• Wijaczka J., „Oświecone” społeczeństwo wobec Żydów. Procesy o mordy rytualne
• w państwie polsko-litewskim w drugiej połowie XVIII wieku, [in:] Oświecenie nieoświecone. Tradycja, tożsamość, inność, eds D. Kowalewska, A. Roćko, F. Wolański, Toruń 2022, pp. 165–187.
• Wijaczka J., Proces o czary w Doruchowie w 1762 r., [in:] idem, „Czarownicom żyć nie dopuścisz”. Procesy o czary w Polsce w XVII–XVIII wieku, Poznań 2022, pp. 137–169.
• Woźniak B., Walka z przesądami na łamach „Monitora”, “Studia Historyczne” 2004, vol. XLVII, issue 2, pp. 157–168.
• Wójcik A., Praca organiczna w myśli ludowej na przełomie XIX i XX wieku, “Rocznik Dziejów Ruchu Ludowego” 1982, no. 22, pp. 77–88.
• Wyporska W., Witchcraft in Early Modern Poland, 1500–1800, Basingstoke 2013.
• X. A. R., Quare? (Powiastka szkolna), “Przyjaciel Ludu, czyli Tygodnik potrzebnych i pożytecznych wiadomości”, 12 XII 1835, vol. II, no. 24.
• X. A. R., Relacya naocznego świadka o straceniu razem 14stu mniemanych czarownic w drugiej połowie 18go wieku, “Przyjaciel Ludu czyli Tygodnik potrzebnych i pożytecznych wiadomości”, 17 X 1835, vol. II, no. 16, pp. 126–127; 24 X, no. 17, pp. 134–135; 31 X, no. 18, pp. 138–139.
• Z dziejów Grabowa nad Prosną. Opracowanie zbiorowe, eds B. Polak, M. Rezler, Kalisz 1990.
• Zakrzewski B., Günther Ernest Wilhelm (d. 1860), [in:] Polski słownik biograficzny, vol. IX, Wrocław 1960–1961, p. 200.
• Zaremska H., Niegodne rzemiosło. Kat w społeczeństwie Polski XIV–XVI w., Warszawa 1986.
• Żychliński T., Złota księga szlachty polskiej, t. IV, Poznań 1822.
• Biuletyn Informacji Publicznej. Doruchów. Historia Doruchowskich czarownic, http://bip.doruchow.pl/?a=941 (accessed: 5 X 2021).
• Jóźwiak, Deutschamn, Pstrokoński, Wachter, Prinz; www.barbarafamily.eu/parafiehtml/Mikołajewice.htm (accessed: 25 XI 2021).
• Nejman E. H., Szlachta sieradzka XIX wieku. Herbarz, R. Revised version 2017, http://www.tpzw.pl/files/herbarz/r.pdf (accessed: 12 II 2022).
• Rodzina Wolickich – zbiór dokumentów – Cieślin, https://www.cieslin.pl/rodzina-wolickich-zbior-dokumentow/ (accessed: 14 X 2021).

Identifiers

DOI

10.18778/1644-857X.22.02.03

Biblioteka Nauki

23050676