Związek Młodzieży Polskiej „Zet” w Kijowie w okresie zaborów i I wojny światowej. Zarys zagadnienia

• Authors: Przemysław Andrzej Waingertner

Title variants

EN

Polish Youth Union “ZET” in Kiev During the Partitions of World War I An Outline of the Issue

Abstracts

EN

In 1886, the secret Polish Youth Union “Zet” (PYU) was established at the University of Warsaw. Until the outbreak of World War I, “Zet” created a network of branches not only in Polish academic circles in the three partitions, but also in the depths of Russia and Western Europe. The “Zet” program called for an independent, democratic, socially just and nationally and religiously tolerant Republic of Poland. The Zetists understood this struggle both as self-education work and as an armed act. The Union created and inspired other pupil and student organizations, as well as working-class and peasant youth. The history of the Polish Youth Union of has become the subject of research by historians, but its activities during the partitions in the depths of Russia are still less recognized problems. The subject of this article is an attempt to present the origins, activities, political orientation and influence of “Zet” in the years of partitions and World War I in Kiev – a city that was an important center of Polish people in the Ukrainian lands incorporated into Russia. At the University of Kiev from the end of the 19th century, Polish students concentrated in the independence- socialist “Corporation” and “Zet”, which became the “headquarters” of the national-independence organization “Polonia”. The “Zet” of Kiev, unlike the PYU in the Kingdom of Poland, Galicia and in Western Europe, which departed from cooperation with the National League to support the Polish irredentist camp, maintained ties with the national camp and its program. In addition to its selfeducation and political activity in the academic community, “Zet” tried to influence pupils of Polish schools (secret ones, and during World War I, legally operating in Kiev and Ukraine). During the Great War, the “national” majority of the Kiev Zetists were involved in organizing the community of Polish students and Polish education in the Kiev region. The minority that supported the irredentist camp belonged to the Kiev secret military school and the local unit of the Polish Military Organization. Studies on the history of “Zet” in the East may bring a more accurate recognition of this conspiracy and contribute to deepening the knowledge about the fate and activity of the Polish intelligentsia.

PL

W 1886 r. na Uniwersytecie Warszawskim powstał tajny Związek Młodzieży Polskiej „Zet” (ZMP). Do wybuchu I wojny światowej utworzył on sieć placówek nie tylko w polskich środowiskach akademickich w trzech zaborach, ale także w głębi Rosji oraz w Europie Zachodniej. Program „Zetu” wzywał do walki o niepodległą, demokratyczną, sprawiedliwą społecznie oraz tolerancyjną narodowościowo i religijnie Rzeczpospolitą. Walkę tę zetowcy rozumieli zarówno jako pracę samokształceniową, jak i czyn zbrojny. Związek tworzył i inspirował inne organizacje studenckie, uczniowskie, młodzieży robotniczej i chłopskiej. Dzieje ZMP stały się przedmiotem badań historyków, jednak do problemów słabiej rozpoznanych należy nadal jego działalność w okresie zaborów w głębi Rosji. Przedmiotem niniejszego artykułu jest próba przedstawienia genezy, działalności, orientacji politycznej i wpływów „Zetu” w latach rozbiorów i I wojny światowej w Kijowie – mieście stanowiącym ważne skupisko ludności polskiej na ziemiach Ukrainy wcielonych do Rosji. Na Uniwersytecie Kijowskim od schyłku XIX w. polscy studenci skupiali się w niepodległościowo-socjalistycznej „Korporacji” i „Zecie”, który stał się ośrodkiem kierowniczym narodowo-niepodległościowej organizacji „Polonia”. „Zet” kijowski w odróżnieniu od ZMP w Królestwie Polskim, Galicji i na zachodzie Europy, który odchodził od współpracy z Ligą Narodową na rzecz wsparcia obozu polskiej irredenty, utrzymał związki z obozem i programem narodowym. Obok działalności samokształceniowej i politycznej w środowisku akademickim, usiłował oddziaływać na uczniów polskich szkół (tajnych, a w latach I wojny światowej działających legalnie w Kijowie i na Ukrainie). W okresie Wielkiej Wojny „narodowa” większość kijowskich zetowców angażowała się w organizowanie środowiska polskich studentów i polskiego szkolnictwa na Kijowszczyźnie. Mniejszość, która wsparła obóz irredenty, należała do kijowskiej tajnej szkoły wojskowej i miejscowej komórki Polskiej Organizacji Wojskowej. Studia nad dziejami „Zetu” na wschodzie mogą przynieść dokładniejsze rozpoznanie tej konspiracji i przyczynić się do pogłębienia wiedzy o losach i aktywności polskiej inteligencji.

Keywords

PL

Związek Młodzieży Polskiej „Zet”; polskie organizacje młodzieżowe; Polacy na Ukrainie w XIX–XX wieku

EN

Polish Youth Union “Zet”; Polish youth organizations; Poles in Ukraine in the 19th–20th centuries

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: Przegląd Nauk Historycznych
• Year: 2023
• Volume: 22
• Issue: 2
• Pages: 163-183

Dates

published

2023

Contributors

author

Przemysław Andrzej Waingertner

• Uniwersytet Łódzki

References

• Archiwum Akt Nowych w Warszawie [AAN], Archiwum Zofii i Jędrzeja Moraczewskich, sygn. 71/III–1, mf. 1851/1
• Archiwum Akt Nowych w Warszawie [AAN], Zespół Zjednoczenia Pracy Wsi i Miast, sygn. 26
• Biblioteka Narodowa w Warszawiem, Rękopisy, akc. 16269S, S. Szwedowski, Pisma, druki i odezwy starszego społeczeństwa przed i w trakcie I-ej wojny światowej od 1905 do 1918 r., sygn. 1/IV, karty bez paginacji
• Biblioteka Naukowa PAU i PAN w Krakowie, Związek Młodzieży Polskiej „Zet”. Sprawy…, sygn. 7789, mf. 1424
• Biblioteka Uniwersytetu Jagiellońskiego, Rękopisy, sygn. 9783, mf. P–1651, S. Kozicki, Pamiętniki 1876–1939, t. II
• Dorabialska A., Jeszcze jedno życie, Warszawa 1972.
• Jabłonowski R., Wspomnienia 1905–1928, Warszawa 1962.
• Nasza walka o szkołę polską 1901–1917, red. B. Nawroczyński, t. I–II, Warszawa 1932–1934.
• Młynarski F., Wspomnienia, Warszawa 1971.
• Nawroczyński B., Dzieła wybrane, t. I, Warszawa 1987.
• Sokolnicki M., Czternaście lat, Warszawa 1936.
• Talko-Hryncewicz J., Wspomnienia z lat ostatnich (1908–1932), Warszawa 1932.
• W pięćdziesiątą rocznicę powstania „Zetu”. Sprawozdanie ze Zjazdu Uczestników Ruchu Niepodległo-ściowego Związku Młodzieży Polskiej („Młodzieży Narodowej”) 28 i 29 XI 1936 w Warszawie, oprac. T. Piskorski, Warszawa 1937.
• Wierzbicki A., Żywy Lewiatan. Wspomnienia, Warszawa 2001.
• Zarzewie 1909–1920. Wspomnienia i materiały, oprac. A. Garlicka, Warszawa 1973.
• Zet w walce o niepodległość i budowę państwa. Szkice i wspomnienia, red. T. W. Nowacki, Warszawa 1996.
• Aksamitek S., Generał Józef Haller. Zarys biografii politycznej, Katowice 1989.
• Bagiński H., U podstaw organizacji Wojska Polskiego 1908–1914, Warszawa 1935.
• Cat-Mackiewicz S., Historia Polski od 11 listopada 1918 r. do 17 września 1939 r., Warszawa 1989.
• Czekaj K., Artur Śliwiński (1877–1953). Polityk, publicysta, historyk, Warszawa 2011.
• Garlicki A., U źródeł obozu belwederskiego, Warszawa 1978.
• Głuchowski J., Strajk szkolny w roku 1905 w Częstochowie, „Niepodległość” [Londyn] 1972, t. VIII, s. 135–136.
• Gołota J., Jędrzej Moraczewski. Pierwszy premier II Rzeczypospolitej, Ostrołęka 2002.
• Hass L., Losy człowieka i pokolenia (Działalność S. Szwedowskiego w Związku Młodzieży Polskiej „Zet” i w Związku Patriotycznym), „Więź” 1973, nr 10, s. 108–121.
• Hillebrandt B., Polskie organizacje młodzieżowe XIX i XX wieku. Zarys historii, Warszawa 1986.
• Hillebrandt B., Ruch młodzieżowy w Polsce. Zarys historii postępowego nurtu, Warszawa 1982.
• Katelbach T., Zet, „Zeszyty Historyczne” [Paryż] 1968, z. 13, s. 3–54.
• Kowalski Z., Udział młodzieży szkół lubelskich w strajku szkolnym 1905 r., „Rocznik Lubelski” 1963, t. VI, s. 185–214.
• Kozłowski E., Wrzosek M., Dzieje oręża polskiego 1794–1938, Warszawa 1973.
• Kurzyna M., O Melchiorze Wańkowiczu – nie wszystko, Warszawa 1975.
• Marczuk J., Kazimierz Marian Wyszyński jako działacz młodzieżowy, polityk i dyplomata (1890–1935), „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F” 2004, vol. LIX, s. 53–69.
• Molenda J., Piłsudczycy a narodowi demokraci 1908–1918, Warszawa 1980.
• Nałęcz D., Sen o władzy. Inteligencja wobec niepodległości, Warszawa 1994.
• Nałęcz T., Irredenta polska, Warszawa 1992.
• Nowacki T. W., Młodzież tworzy historię. Zwycięska walka młodzieży o szkołę polską 1901–1917, Lublin 2011.
• Olstowski P., Generał Gustaw Orlicz-Dreszer (1889–1936). Dowódca wojskowy i działacz społeczno-polityczny, Toruń 2000.
• Olstowski P., Na marginesie dziejów Związku Młodzieży Polskiej ZET i organizacji pochodnych, „Czasy Nowożytne” 1999, t. VII, s. 125–144.
• Pobóg-Malinowski W., Najnowsza historia polityczna Polski, t. I, Kraków 2004.
• Pobóg-Malinowski W., Narodowa Demokracja 1887–1918. Fakty i dokumenty, Londyn 1998.
• Potkański W., Ruch narodowo-niepodległościowy w Galicji przed 1914 rokiem, Warszawa 2002.
• Potkański W., Zawiązanie, działalność oraz wystąpienie Związku Młodzieży Polskiej z Narodowej De-mokracji w 1909 r. i utworzenie „niezależnego Zetu”, „Dzieje Najnowsze” 1998, t. XX, nr 4, s. 3–20.
• Rakowski J., Eugeniusz Kwiatkowski. Szkic biograficzny młodych lat na tle ruchu niepodległościowego Zetu i „Zarzewia” 1886–1920, Londyn 1977.
• Rewolucja 1905, red. K. Piskała, W. Marzec, Warszawa 2013.
• Rędziński K., Z dziejów szkolnictwa polskiego na Ukrainie w latach 1914–1920, „Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Pedagogika” 2005, nr 14, s. 107–144.
• Tabiś T., Polacy na Uniwersytecie Kijowskim 1834–1863, Kraków 1974.
• Waingertner P., Konspiracja trzech pokoleń. Związek Młodzieży Polskiej „Zet” i ruch zetowy (1886–1996), Łódź 2017 i 2018.
• Waingertner P., Ruch zetowy w Drugiej Rzeczypospolitej. Studium myśli politycznej, Łódź 2006.
• Walak M., Niepodległością naznaczeni. Z dziejów powstania i walk III Brygady Legionów Polskich 1915–1917, Bełchatów 2010.
• Wapiński R., Narodowa Demokracja 1893–1939. Ze studiów nad dziejami myśli nacjonalistycznej, Wrocław 1980.
• Wątor A., Narodowa Demokracja w Galicji do 1918 roku, Szczecin 2002.
• Wierzejski W. K., Fragmenty z dziejów polskiej młodzieży akademickiej w Kijowie 1834–1920, War-szawa 1939.
• Zarys dziejów wojskowości polskiej w latach 1864–1939, red. P. Stawecki, Warszawa 1990.

Identifiers

DOI

10.18778/1644-857X.22.02.06

Biblioteka Nauki

23050642