Drugie przejście demograficzne w dużych miastach w Polsce i jego implikacje

• Authors: Anna Janiszewska

Title variants

EN

The Second Demographic Transition in Large Cities in Poland and Its Implications

Abstracts

EN

The transformations of contemporary societies, including the broadly understood modernisation, have an impact on the sociological, psychological, and demographic image of the family. The concepts explaining the transformations of matrimonial and procreation phenomena emphasise the individuality of people, their emotions, feelings, specific needs, as well as the understanding of families in terms of institutions and interests. The theory explaining contemporary changes in the areas of marriage and reproduction is the concept of the second demographic transition, formulated by Dirk van de Kaa and Ron Lesthaeghe at the turn of the 1970s and 1980s. In explaining the importance of factors favouring the postponement of marriage and reproduction, reference was also made to the economic and sociological concepts of civil partnership and marriage, and the increase in preferences to limit the number of children. The article presents the changes in the forms of marriage and family life in cities, using the available statistical data in the period of 1990–2019. The aim of the study was to identify and assess changes in the area of the matrimonial and reproductive behaviour in cities in Poland, especially in large urban centres. The analysis of statistical data shows that the transformations of matrimonial and procreation phenomena vary in time and space. The results obtained from the analysis of matrimonial and reproductive phenomena in large cities confirmed the conclusions of other studies, but also provided new insights into changes in demographic behaviour. The clear disproportions in the dynamics of demographic changes in cities of various sizes, occurring at the beginning of the transformation period, are weakening. In many areas of matrimonial and reproductive changes, the pace of change is currently higher in medium-sized cities. The division of the country into the east, the south-east, the west, the and north which have been different in terms of demographic behaviour – has been confirmed for years. Nevertheless, it is the inhabitants of large urban agglomerations that assimilate new patterns of behaviour the fastest, which is why the spatial differentiation of the forms of marital and family life does not fully correspond to the above-mentioned spatial arrangement. Depopulation processes and the transformations of the demographic structure are a direct implication of contemporary population transformations related to the second demographic transition, especially in terms of unfavourable trends in the ageing of the society and low birth rate. The deepening demographic decline in most urban centres and the ageing of the society forces us to pursue an urban policy which would be focused on the challenges related to this situation. Demographic challenges are of a structural and countrywide dimension, hence they should primarily be of interest to the demographic and social policy of the state. This does not mean, however, that they cannot also be taken into account in the case of urban policy – understood as the territorial dimension of both state policies regarding urban development and development policies conducted by individual cities.

PL

Przeobrażenia współczesnych społeczeństw, w tym szeroko rozumiana modernizacja, wywierają wpływ na socjologiczno-psychologiczny i demograficzny obraz rodziny. W koncepcjach wyjaśniających przemiany zjawisk matrymonialnych i prokreacyjnych akcentuje się indywidualność osób, ich emocje, uczucia, specyficzne potrzeby, a nie tylko pojmowanie rodzin w kategoriach instytucji i interesu. Teorią opisującą współczesne przemiany w obszarach małżeńskości i rozrodczości jest koncepcja drugiego przejścia demograficznego, sformułowana przez Dirka van de Kaa i Rona Lesthaeghe na przełomie lat 70. i 80. ubiegłego wieku. W wyjaśnianiu znaczenia czynników sprzyjających odraczaniu małżeńskości i rozrodczości odniesiono się także do ekonomicznych i socjologicznych koncepcji związku partnerskiego i małżeńskiego oraz wzrostu preferencji do ograniczania liczby potomstwa. W artykule zaprezentowano przemiany form życia małżeńsko-rodzinnego w miastach przy wykorzystaniu dostępnych danych statystycznych z lat 1990–2019. Celem opracowania była identyfikacja i ocena zmian w obszarze zachowań matrymonialnych i prokreacyjnych w miastach w Polsce, w tym szczególnie w dużych ośrodkach miejskich. Z przeprowadzonej analizy danych statystycznych wynika, że przemiany zjawisk matrymonialno-prokreacyjnych są zróżnicowane w czasie i przestrzeni. Otrzymane wyniki analizy zjawisk matrymonialnych i prokreacyjnych w dużych miastach potwierdziły wnioski z innych badań, ale też dostarczyły nowych spostrzeżeń w zakresie zmian w zachowaniach demograficznych. Występujące na początku okresu transformacji wyraźne dysproporcje w dynamice przemian demograficznych w miastach różnej wielkości ulegają osłabieniu. W wielu obszarach zmian matrymonialno-prokreacyjnych tempo przeobrażeń jest obecnie większe w miastach średniej wielkości. Potwierdzono również utrwalony od lat podział kraju na wschód, południowy wschód oraz zachód i północ, które są odmienne pod względem zachowań demograficznych. Niemniej jednak to mieszkańcy dużych aglomeracji miejskich najszybciej przyswajają nowe wzorce zachowań, stąd zróżnicowanie przestrzenne form życia małżeńsko-rodzinnego nie w pełni pokrywa się z ww. układem przestrzennym. Bezpośrednią implikacją współczesnych przemian ludnościowych związanych z drugim przejściem demograficznym są procesy depopulacyjne i przeobrażenia struktury demograficznej, szczególnie w zakresie niekorzystnych trendów starzenia się społeczeństwa oraz niskiego wskaźnika urodzeń. Pogłębianie się ubytku demograficznego w większości ośrodków miejskich oraz starzenie się społeczeństwa wymusza prowadzenie polityki miejskiej zorientowanej na trudności związane z tą sytuacją. Wyzwania demograficzne mają wymiar strukturalny i ogólnokrajowy, stąd przede wszystkim winny być przedmiotem zainteresowania polityki demograficznej i społecznej państwa. Nie oznacza to jednak, że nie powinny być one również brane pod uwagę w przypadku polityki miejskiej – rozumianej jako terytorialny wymiar zarówno polityk państwa wobec zagadnienia rozwoju miast, jak i polityk rozwojowych prowadzonych przez poszczególne miasta.

Keywords

PL

drugie przejście demograficzne; formy życia małżeńsko-rodzinnego; zjawiska matrymonialne; zjawiska prokreacyjne; duże miasta

EN

the second demographic transition; forms of marital and family life; matrimonial phenomena; reproductive phenomena; big cities

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: Space – Society – Economy
• Year: 2022
• Issue: 33
• Pages: 7-40

Dates

published

2022

Contributors

author

Anna Janiszewska

• Uniwersytet Łódzki, Katedra Geografii Regionalnej i Społecznej, ul. Kopcińskiego 31, 90-142 Łódź

• https://orcid.org/0000000314724627

References

• Becker G., 1973, A Theory of Marriage, „Journal of Political Economy”, 81(4): 813–846.
• Becker G., 1974, A Theory of Social Interactions, „Journal of Political Economy”, 82(6): 1063–1093.
• Becker G., 1991, A Treatise on the Family. Enlarged Edition, Harvard University Press, Cambridge.
• Brzozowska Z., 2011, Przestrzenne zróżnicowanie urodzeń pozamałżeńskich w Polsce w latach 2002–2010, „Studia Demograficzne”, 2(160): 59–83.
• Centrum Badań i Analiz Rynku, 2021, Zbadanie i określenie warunków do poprawy kondycji demograficznej Polski wraz z rekomendacjami zmian w obszarze godzenia życia zawodowego i prywatnego z wykorzystaniem środków z EFS w perspektywie finansowej 2021–2027, Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej.
• Duszczyk M., Fihel A., Kiełkowska M., Kordasiewicz A., Radziwinowiczówna A., 2014, Analiza kontekstualna i przyczynowa zmian rodziny i dzietności, „Studia i Materiały”, nr 2, Ośrodek Badań nad Migracjami, Warszawa.
• Easterlin E.A., 1976, An Economic Framework for Fertility Analysis, „Studies and Family Planning”, 6(2): 54–63.
• Fihel A., Kiełkowska M., Radziwinowiczówna A., Rosińska A., 2017, Determinanty spadku płodności w Polsce – próba syntezy, „Studia Demograficzne”, 2(172): 35–69.
• Frątczak E., 2017, Rodzina: refleksja nad zmianą i jej kontekstem teoretycznym, [w:] M. Bednarski, Z. Czepulis-Rutkowska, D. Głogosz (red.), O racjonalną politykę rodzinną. Rodzina formacją niezastąpioną? Księga jubileuszowa profesor Bożeny Balcerzak-Paradowskiej, Centrum Partnerstwa Społecznego „Dialog” im. Andrzeja Bączkowskiego–Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa: 28–44.
• Goldstein J.R., Sobotka T., Jasilioniene A., 2009, The End of “Lowest-Low” Fertility?, „Population and Development Review”, 35: 663–699.
• Israel J.I., 2001, Radical Enlightenment: Philosophy and the Making of Modernity 1650–1750, University Press, Oxford.
• Janiszewska A., 2013a, Zachowania matrymonialne i prokreacyjne – ujęcie geograficzne, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
• Janiszewska A., 2013b, The Second Demographic Transition in Europe and its implications, [w:] J. Dzieciuchowicz, A. Janiszewska (red.), Przemiany w sferze zachowań demograficznych w okresie przekształceń społeczno-gospodarczych, „Space–Society–Economy”, 12: 21–41, Department of Spatial Economy and Spatial Planning, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
• Janiszewska A., 2019a, Problemy demograficzne dużych miast w Polsce – rozwój czy regres?, [w:] B. Cieślińska (red.), Oblicza dużego miasta. Instytucje, organizacje, procesy, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok.
• Janiszewska A., 2019b, Starzenie się ludności w polskich miastach, „Space–Society–Economy”, 29: 45–69.
• van de Kaa D.J, 1994, The second demographic transition revisited: Theories and expectations, [w:] G. Beets, H. van den Brekel, R. Cliquet (red.), Population and family in the Low Countries 1993: Late fertility and other current issues, NIDI/CBGS Publication, 30: 81–126, Swets & Zeitlinger, Lisse.
• van de Kaa D.J., 1997, Options and sequences: Europe’s demographic patterns, „Journal of the Australian Population Association”, 14(1): 1–29.
• van de Kaa D.J., 1999, Europe and its population: the long view, [w:] D.J. van de Kaa, H. Leridon, G. Gesano, M. Okólski, European Populations: Unity in Diversity, Kluwer Academic Publishers, Boston–Dordrecht–New York: 1–49.
• van de Kaa D. J., 2001a, Demographic Transition, Second, „International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences”, 5: 3486–3488.
• van de Kaa D. J., 2001b, Postmodern fertility preferences: from changing value orientation to new behavior, [w:] R.A. Bulatao, J.B. Casterline (red.), Global Fertility Transition, Supplement to PDR, 27: 290–331, Population Council, New York.
• van de Kaa D.J., 2008, Demographic Transitions, „NIDI Working Paper”, 1. The Hague, NIDI: 1–62.
• van de Kaa D.J., Herrenalb B., 2001, Second Demographic Transition: concepts, dimensions, new evidence, https://www.demogr.mpg.de/papers/workshops/010623_paper04.pdf (data dostępu: 16.05.2022).
• Kotowska I. (red.), 1999, Przemiany demograficzne w Polsce w latach 90. w świetle koncepcji drugiego przejścia demograficznego, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa.
• Kotowska I., 2019, Uwagi o urodzeniach i niskiej dzietności w Polsce oraz polityce rodzinnej wspierającej prokreację, „Studia Demograficzne”, 2(176): 11–29.
• Krzysztofik R. (red.), 2019, Przemiany demograficzne miast Polski. Wymiar krajowy, regionalny i lokalny, Instytut Rozwoju Miast i Regionów, Warszawa–Kraków.
• Kwak A., 1995a, Konkubinat – kohabitacja w świadomości społecznej, „Problemy Rodziny”, 35(5): 11–13.
• Kwak A., 1995b, Niezamężna kohabitacja jako zjawisko społeczne, „Studia Socjologiczne”, 3–4: 141–156.
• Lesthaeghe R., 1994, The second demographic transition in Western countries: An interpretation, [w:] K.O. Mason, A.-M. Jensen (red.), Gender and family change in industrialized countries, Clarendon Press, Oxford: 17–62.
• Lesthaeghe R., 2010, The Unfolding Story of the Second Demographic Transition, „Population and Development Review”, 36(2): 211–251.
• Lesthaeghe R., Surkyn J., 2002, New forms of household formation in Central and Eastern Europe: are they related to the newly emerging value orientations?, „Economic Survey of Europe”, 1: 197–216.
• Matlin N., 1996, The Psychology of Women, Harcourt Brace College Publishers, New York.
• Matysiak A., 2009, Is Poland really ‘immune’ to the spread of cohabitation?, „Demographic Research”, 21(8): 215–234.
• Okólski M., 2005, Demografia. Podstawowe pojęcia, procesy i teorie w encyklopedycznym zarysie, Scholar, Warszawa.
• Okólski M., 2006, Płodność i rodzina w okresie transformacji, [w:] J. Wasilewski (red.), Współczesne społeczeństwo polskie. Dynamika zmian, Scholar, Warszawa: 103–144.
• Okólski M., Fihel A., 2012, Demografia. Współczesne zjawiska i teorie, Scholar, Warszawa.
• Prognoza ludności na lata 2014–2050, 2014, https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/prognoza-ludnosci/prognoza-ludnosci-na-lata-2014-2050-opracowana-2014-r-,1,5.html (data dostępu: 16.05.2022).
• Radzikowska B., 1995, Płodność w Polsce w kontekście teorii przejścia demograficznego. Modelowanie i prognozowanie, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław.
• Rosset E., 1975, Demografia Polski, t. 2, Reprodukcja ludności, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
• Slany K., 2000, Przemiany demograficzne w Polsce końca XX wieku, „Problemy Rodziny”, 4: 7–12.
• Sobotka T., 2011, Fertility in Central and Eastern Europe after 1989: Collapse and gradual recovery, „Historical Social Research”, 36(2): 246–296.
• Szlendak T., 2012, Socjologia rodziny. Ewolucja, historia, zróżnicowanie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
• Szukalski P., 2001, Płodność i urodzenia pozamałżeńskie w Polsce, „Prace Instytutu Ekonometrii i Statystyki UL”, seria A, 132(35): 109–129, http://repozytorium.uni.lodz.pl:8080/xmlui/handle/11089/4100 (data dostępu: 16.05.2022).
• Szukalski P, 2008, Status społeczny matek dzieci pozamałżeńskich w Polsce przełomu XX i XXI wieku, „Roczniki Socjologii Rodziny”, 2008/2009, XIX: 11–32.
• Szukalski P., 2019, Zmiany zachowań rozrodczych w XXI wieku – czy program Rodzina 500+ ma na nie wpływ?, [w:] E. Osewska, J. Stala (red.), Rodzina w społeczeństwie – relacje i wyzwania, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II, Kraków: 53–74.
• Śleszyński P., Wiśniewski R., Szejgiec-Kolenda B., 2018, Demographic Processes in Poland in the Years 1946–2016 and Their Consequences for Local Development: Current State and Research Perspectives, „Geographica Polonica”, 91(3): 317–334.
• The impact of demographic change on European regions. Synthesis report, 2011, Council of the European Union, Budapest, https://www.mmr.cz/getmedia/ebfd19f5–617f-4615-b6a2-afedf14e1fda/Impact_of_demographic_trends (data dostępu: 16.05.2022).

Identifiers

DOI

10.18778/1733-3180.33.01

Biblioteka Nauki

2109553