Cmentarz ewangelicko-augsburski w Ozorkowie i pomniki rodziny Schlösserów

• Authors: Krzysztof Stefański

Title variants

Cmentarz ewangelicko-augsburski w Ozorkowie i pomniki rodziny Schlösserów

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Ozorków to jedno z kilku przemysłowych miast otaczających Łódź, które powstało w ciągu XIX wieku. Główną rolę w rozwoju miasta odegrała działalność rodziny Schlösserów. Pozostałością znaczenia rodziny jest ich pole grobowe na cmentarzu ewangelicko-augsburskim w Ozorkowie, zajmujące znaczną przestrzeń i wypełnione kilkunastoma nagrobkami członków rodziny oraz blisko z nimi spokrewnionych Wernerów. Powstawały one w ciągu stu lat i prezentują różne formy artystyczne oraz różne techniki, dobrze ilustrujące przemiany w sztuce sepulkralnej przełomu XIX i XX wieku. Do najciekawszych należy wykonany z żeliwa grobowiec Fryderyka (Friedricha) Schlössera oraz granitowy sarkofag Henrietty Wilhelminy Schlösser z Wernerów. Na uwagę zasługuje także marmurowy grobowiec Karola Jana Wernera oraz jego żony Emilii z domu Schlösser, sygnowany jako jedyny z omawianego zespołu – autorstwa łódzkiego rzeźbiarza Ludomira Wąsowskiego. Najważniejszym elementem pola grobowego jest kaplica-mauzoleum Henryka (Heinricha) i Karola (Carla) Schlösserów. Kamienna budowla nie jest ściśle datowana i nie jest znany jej autor. Prezentuje formy klasyczno-renesansowe, a jej oryginalnym elementem jest portal wejściowy z motywami egipskimi. Omawiany zespół sepulkralny w Ozorkowie nie był do tej pory tematem bardziej dogłębnych badań, a zasługuje na wyeksponowanie ze względu na swoje znaczenie historyczne, związane z dziejami przemysłowymi regionu, oraz artystyczne, prezentując ciekawe formy i wysoki poziom wykonawstwa.

EN

Ozorków is one of several industrial cities surrounding Łódź, which was established in the 19th century. The activities of the Schlösser family played a major role in the development of the town. A remnant of the family’s importance is their grave site at the Evangelical-Augsburg Cemetery in Ozorków, occupying a large space and filled with a dozen or so tombstones of family members and their closely related Werner’s. They were created over a hundred years and present various artistic forms and techniques, well illustrating the changes in the sepulchral art at the turn of the 19th and 20th centuries. The most interesting ones include the iron tomb of Friedrich (Friedrich) Schlösser and the granite sarcophagus of Henrietta Wilhelmina Schlösser née Werner. Noteworthy is also the marble tomb of Karol Jan Werner and his wife Emilja née Schlösser, signed as the only one from the group under discussion – by the sculptor Ludomir Wąsowski from Łódź. The most important element of the grave site is the chapel-mausoleum of Henryk (Heinrich) and Charles (Carl) Schlösser. The stone building is not strictly dated and its author is unknown. It presents classical-renaissance forms and its original element is the entrance portal with Egyptian motifs. The discussed sepulchral complex in Ozorków has not been the subject of more in-depth research so far, and it deserves to be highlighted due to its historical significance related to the industrial history of the region, as well as artistic, presenting interesting forms and a high level of workmanship.

Keywords

PL

Ozorków; cmentarz ewangelicko-augsburski; sztuka sepulkralna; Schlösserowie; Ozorków; cmentarz ewangelicko-augsburski; sztuka sepulkralna; Schlösserowie

EN

Ozorków; Evangelical-Augsburg Cemetery; sepulchral art; Schlösser family

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: TECHNE. Seria Nowa
• Year: 2019
• Issue: 4
• Pages: 67-93

Dates

published

2019-12-30

Contributors

author

Krzysztof Stefański

• Uniwersytet Łódzki, Instytut Historii Sztuki, Katedra Historii Architektury

• https://orcid.org/0000-0002-9686-7463

References

• ADLER 1857 – Friedrich Adler, Original-Beiträge. Herren Haus zu Ozorków im Königreich Polen, „Zeitschrift für Bauwesen” Jg. VII: 1857, szp. 121–122; Blatt 14–15.
• AGAD – Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, KRSW, sygn. 1421, k. 29.
• BARANOWSKI 1980 – Bohdan Baranowski, Łódź i okolice na przełomie XVIII i XIX w. (1793–1820/1923), [w:] Łódź. Dzieje miasta, red. Ryszard Rosin. Tom I: Do 1918 r., red. Bohdan Baranowski, Jan Fijałek, Warszawa–Łódź 1980, s. 141–146.
• BARTCZAK 1999 – Mirosław Bartczak, Scheiblerowie. Historia rodu, red. i uzupełnienia historyczne Jacek Jordan, Łódź 1999.
• BARTCZAKOWA 1954 – Aldona Bartczakowa, Franciszek Maria Lanci 1799–1875, Warszawa 1954.
• CURL 1982 – James Stevens Curl, The Egyptian revival: an introductory study of a recurring theme in the history of taste, London–Boston–Sydney 1982.
• DEMBSKA 1995 – Albertyna Dembska, Kultura starożytnego Egiptu. Słownik, Warszawa 1995.
• DOMINIKOWSKI 2004 – Jan Dominikowski, Nekropolia Łodzi wielkoprzemysłowej. Cmentarz Stary przy ul. Ogrodowej. Dzieje i sztuka 1854–1945, Łódź 2004.
• DROZDOWSKI/ZAHORSKI 2004 – Marian Marek Drozdowski, Andrzej Zahorski, Historia Warszawy, Warszawa 2004.
• FISCHER/ZINKOW 2004 – Iwona Fischer, Leszek Zinkow, „Dom Egipski” w Krakowie. Przykład egiptomanii w architekturze polskiej, „Modus. Prace z historii sztuki” 2004, t. V, s. 33–57.
• FLATT 1853 – Oskar Flatt, Opis miasta Łodzi pod względem historycznym, statystycznym i przemysłowym, Warszawa 1853.
• GIEDION 1968 – Siegfried Giedion, Przestrzeń, czas, architektura. Narodziny nowej tradycji, tłum. Jerzy Olkowski, Warszawa 1968.
• GÓRNY 2010 – Paweł Andrzej Górny, Cmentarz ewangelicko-augsburski w Ozorkowie, Ozorków 2010.
• GÓRNY 2014 – Paweł Andrzej Górny, Przemysł starszy od miasta, Ozorków 2014.
• GÓRNY/ŁUCZAK 2009 – Paweł Andrzej Górny, Robert Sebastian Łuczak, Dzieje Ozorkowa na podstawie historii społeczności ewangelicko-augsburskiej, Łódź 2009.
• GWARDA 2020 – Dominika Gwarda, Cmentarz ewangelicko-augsburski w Pabianicach – dzieje i analiza wartości artystycznych, tekst zamieszczony w niniejszym tomie: s. 93–116.
• HEIKE 1967 – Otto Heike, Ozorkow: erste Textilstadt in Polen. Das Aufbauwerk eingewanderter Deutscher Tuchmacher und Weber, Mönchengladbach 1967.
• HEIKE 1979 – Otto Heike, 150 Jahre Schwabensiedlungen in Polen 1795–1945, Leverkusen 1979.
• HOCHGELADEN 1937 – Eugen Hochgeladen, Neusulzfeld. Die Wiege der Brüder in Polen. Zum 100-jährigen Jubiläum, Łódź 1937.
• JAROSZEWSKI 1990 – Tadeusz S. Jaroszewski, Egipt jest krainą bajek… Kilka słów o polskich poglądach na architekturę starożytnego Egiptu w pierwszej połowie XIX wieku, [w:] Fermentum massae mundi. Jackowi Woźniakowskiemu w siedemdziesiątą rocznice urodzin, red. Nawojka Cieślińska, Piotr Rudziński, Warszawa 1990, s. 423–431.
• JARZEWICZ 2005 – Jarosław Jarzewicz, Świątynia pamięci. O kościele – mauzoleum Raczyńskich w Rogalinie, Poznań 2005.
• Karl Friedrich Schinkel 2012/2013 – Karl Friedrich Schinkel, Geschichte und Poesie, Hrsg. Hein-Th. Schulze Altcappenberg, Rolf H. Johannsen, Christiane Lange, München 2012/2013.
• KASPRZAK-MILER 2011 – Agnieszka Kasprzak-Miler, Sygnowane ogrodzenia, kraty i furty metalowe na zabytkowych cmentarzach – świadectwem działalności warszawskich firm rzemieślniczych od połowy XIX wieku do lat czterdziestych XX wieku, [w:] Rzemiosło artystyczne i wzornictwo w Polsce. Dawne i nowsze odlewnictwo w Polsce – wyroby żeliwne i inne, red. K. Kluczwajd, Toruń 2011, s. 49–58.
• KNEIFEL 1972 – Eduard Kneifel, Die evangelisch-augsburgischen Gemeinden in Polen 1555–1939, Vierkirchen über München 1972.
• KOSSMANN 1942 – Oskar Kossmann, Die Anfänge des Deutschtums in Litzmannstädter Raum. Hauländer- und Schwabensiedlung im östlichen Wartheland, Leipzig 1942.
• KWIATKOWSKA 1995 – Maria Irena Kwiatkowska, Rzeźbiarze warszawscy XIX wieku, Warszawa 1995.
• KWIECIEŃ 2017 – Anna Kwiecień, Żeliwo. Odlewnictwo artystyczne w dawnych Gliwicach (1796–1945). Wystawa ze zbiorów Muzeum w Gliwicach / Cast iron. Art casting in the old Gliwice (1796–1945). An exhibition from the Gliwice Museum collection, Gliwice 2017.
• MAŁEK/STEFAŃSKI 2003 – Włodzimierz Małek, Krzysztof Stefański, Ginące piękno. Stary Cmentarz Ewangelicko-Augsburski w Łodzi / Die verlorengehende Schönheit. Der Alte Ewangelisch-Augsburger Friedhof in Łódź, Łódź 2003.
• MIŁOBĘDZKI 1978 – Adam Miłobędzki, Zarys dziejów architektury w Polsce, Warszawa 1978 (wyd. 3), s. 283–285.
• MRÓZ 1998 – Janusz Mróz, Żeliwo jako tworzywo artystyczne XIX w. w Polsce, „Ochrona i konserwacja zabytków” 1998, nr 9, s. 53–56.
• NICIEJA 1989 – Stanisław S. Nicieja, Cmentarz Łyczakowski we Lwowie w latach 1786–1986, Wrocław 1989 (wyd. 2 poprawione).
• OLBROMSKA 2011 – Urszula Olbromska, Odlewane krzyże katolickie na cmentarzach w rejonie pogranicza polsko-ukraińskiego. Próba klasyfikacji, [w:] Rzemiosło artystyczne i wzornictwo w Polsce. Dawne i nowsze odlewnictwo w Polsce – wyroby żeliwne i inne, red. Katarzyna Kluczwajd, Toruń 2011, s. 97–110.
• OSTROWSKA-KĘBŁOWSKA 1982 – Zofia Ostrowska-Kębłowska, Architektura i budownictwo w Poznaniu w latach 1780–1880, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Wydział Nauk o Sztuce, Prace Komisji Historii Sztuki, t. XIII, Warszawa–Poznań 1982.
• OSTROWSKI 1949 – Wacław Ostrowski, Świetna karta z dziejów planowania w Polsce 1815–1830, Warszawa 1949.
• OZORKOW 1913 – Ozorkow, Jubliläumsschrift der “Lodzer Zeitung” 1863–1913, Lodz 1913, s. 100–101.
• PIĄTEK/ĆWIEK 1992 – Beata Piątek, Andrzej Ćwiek, Egiptyzujące grobowce na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie, „Meander” 47, 1992, nr 9–10, s. 529–531.
• Piękno ocalone 2009 – Piękno ocalone. Stary Cmentarz przy ul. Ogrodowej w Łodzi, oprac. Cezary Pawlak, Dominik Antoszczyk, Łódź 2009.
• ROSIAK 1963 – Stefan Rosiak, Powstanie przemysłu włókienniczego w Ozorkowie, „Rocznik Łódzki”, t. VIII, Łódź 1963.
• RUDKOWSKI 2006 – Tadeusz Maria Rudkowski, Cmentarz powązkowski w Warszawie. Panteon Polski, Seria: Nasze pamiątki i krajobrazy, red. Olgierd Czerner, Wrocław 2006.
• RYNKOWSKA 1951 – Anna Rynkowska, Działalność gospodarcza władz Królestwa Polskiego na terenie Łodzi przemysłowej w latach 1821–1831, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Wydział II, nr 5, Łódź 1951.
• SMOLEŃSKI 1976 – Władysław Smoleński, Mieszczaństwo warszawskie w końcu wieku XVIII, Warszawa 1976.
• STEFAŃSKI 1992a – Krzysztof Stefański, Ewangelickoaugsburskie budownictwo kościelne w regionie łódzkim w I połowie XIX wieku, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1992, t. XXXVIII, s. 243–270.
• STEFAŃSKI 1992b – Krzysztof Stefański, Stary Cmentarz Ewangelicko-Augsburski w Łodzi, Łódź 1992.
• STEFAŃSKI 1995 – Krzysztof Stefański, Architektura sakralna Łodzi w okresie przemysłowego rozwoju miasta 1821–1914, Łódź 1995.
• STEFAŃSKI 2003 – Krzysztof Stefański, Kaplica grobowa Heinzlów w Łodzi a typ renesansowej kaplicy kopułowej w architekturze epoki historyzmu, [w:] Recepcja renesansu w XIX i XX wieku. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki. Łódź, listopad 2002, Łódź 2003, s. 161–177.
• STEFAŃSKI 2005 – Krzysztof Stefański, Anioły cmentarne – symbol chrześcijańskiej nadziei, [w:] Anioł w literaturze i w kulturze. Tom II. red. Jolanta Ługowska, Wrocław 2005, s. 483–489.
• STEFAŃSKI 2013 – Krzysztof Stefański, Twórczy dorobek zakładu Antoniego Urbanowskiego – działalność na polu sztuki sepulkralnej, sakralnej oraz budownictwa, [w:] Przedsiębiorstwo Antoniego i Józefa Urbanowskich. Rodzina, dzieło, twórcy, red. K. Kuropatwa-Pik, M.J. Szymański, C. Pawlak, Muzeum Miasta Łodzi, Łódź 2013, s. 95–134.
• STEFAŃSKI 2016a – Krzysztof Stefański, Pałac Henryka Schlössera w Ozorkowie i Friedrich Adler, [w:] Historia – konserwacja – rewitalizacja. Funkcjonowanie rezydencji regionu łódzkiego w kontekście doświadczeń europejskich. Prace dedykowane pamięci Profesora Leszka Kajzera, red. T. Bernatowicz, P. Gryglewski, K. Stefański, Katedra Historii Sztuki UŁ, Łódź 2016, s. 173–189.
• STEFAŃSKI 2016b – Krzysztof Stefański, Problemy ochrony dziedzictwa kulturowego na przykładzie ewangelicko-augsburskiej części Starego Cmentarza przy ul. Ogrodowej w Łodzi, [w:] Acta Artis. Studia ofiarowane Profesor Wandzie Nowakowskiej, red. Aneta Pawłowska, Eleonora Jedlińska, Krzysztof Stefański, Łódź 2016, s. 403–418.
• WERNER 2009 – Stanisław Werner, Korzenie. Sławni i bliscy z rodziny Wernerów oraz rodzin skoligaconych: Norblinów, Schuchów, Malczów, Fukierów, Meisnerów…, Warszawa 2009.
• WIRASZKA 2017 – Marta Wiraszka, Kaplice i mauzolea na cmentarzach Warszawy w XIX i pierwszej połowie XX wieku, t. 1: Dzieła i ich twórcy, Warszawa 2017, s. 204–205.
• WIRASZKA 2020 – Marta Wiraszka, Kaplica grobowa rodziny Trębickich w Zembrowie jako przykład francuskich wpływów w dziewiętnastowiecznym budownictwie sepulkralnym na ziemiach polskich, tekst zamieszczony w niniejszym tomie: s. 39–63.
• WOŹNIAK 2013 – Krzysztof Paweł Woźniak, Niemieckie osadnictwo wiejskie między Prosną a Pilicą i Wisłą od lat 70. XVIII wieku do 1866 roku. Proces i jego interpretacje, Łódź 2013.
• WUOZ ŁÓDŹ – Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Łodzi, teczka: Cmentarz ewangelicko-augsburski w Ozorkowie. Wykaz zabytków Cmentarza Ewangelicko-Augsburskiego w Ozorkowie – załącznik do decyzji Łódzkiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków mgra Mieczysława Pracuty z dnia 25.10.1973 r.
• ZAHEL 2011 – Dorota Zahel, Nagrobki i krzyże żeliwne na Cmentarzu Głównym w Przemyślu, [w:] Rzemiosło artystyczne i wzornictwo w Polsce. Dawne i nowsze odlewnictwo w Polsce – wyroby żeliwne i inne, red. K. Kluczwajd, Toruń 2011, s. 83–96.
• ZIMMERMANN 1915 – Kazimierz Zimmermann, Fryderyk Wielki i jego kolonizacja na ziemiach polskich, t. 1, Poznań 1915.

Identifiers

DOI

10.18778/2084-851X.08.04