Poznańscy Żydzi – szkic do dziejów: rabini, synagogi, szkoły talmudyczne, zapomniane cmentarze…

• Authors: Eleonora Jedlińska

Title variants

Poznańscy Żydzi – szkic do dziejów: rabini, synagogi, szkoły talmudyczne, zapomniane cmentarze…

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Pierwsi żydowscy osadnicy pojawili się w Poznaniu już w początkach istnienia miasta. Pierwszy polski książę Bolesław Pobożny, idąc za przykładem cesarza Fryderyka II, który w 1283 roku nadał Żydom w Wiedniu przywileje, uczynił to samo w Poznaniu. Wraz z rozwojem miasta stopniowo zwiększała się w nim liczebność ludności żydowskiej. Na początku XV wieku co czwarty budynek przy ulicy Sukienniczej był zajmowany przez Żydów. Ulica niebawem zyskała nazwę ulicy Żydowskiej. Z przeprowadzonego w 1507 roku spisu powszechnego wynika, że Poznań był jedną z największych gmin żydowskich w Polsce. Pierwszy cmentarz żydowski został założony w XV wieku na Złotej Górze, w pobliżu obecnego kościoła oo. Jezuitów, później przeniesiony został na teren zwany Muszą Górą, po zachodniej stronie miasta. Pod koniec XVIII wieku gmina żydowska stanowiła jedną czwartą mieszkańców. W 1793 roku Poznań przeszedł pod władanie pruskie. Podczas pożaru w 1803 roku spłonęły trzy z sześciu synagog. Działania urbanistyczne podjęte przez władze pruskie nie objęły odbudowy dzielnicy żydowskiej. Cmentarz na Muszej Górze został zlikwidowany w 1804 roku, a gmina żydowska otrzymała grunt pod nowe miejsce pochówku przy ul. Głogowskiej. Historia poznańskich Żydów jest przypowieścią o nieistniejącym miejscu, zagubionym między dziewiętnastowiecznymi kamienicami a podwórkami dzielnicy nazwanej Łazarz. Niegdyś znacząca społeczność żydowska w Poznaniu zniknęła. Najnowszy cmentarz został założony w latach 30. XX wieku przy ul. Szamarzewskiego. On również już nie istnieje – obecnie znajdują się tam ogrody działkowe.

EN

The presence of the Jews in Poznań dates back to the early years of the city. The first Polish prince Bolesław the Pious, following the example of Emperor Frederic II who in 1283 granted privileges to the Jews in Vienna, has done the same in Poznań. As Poznań grew, the population of Jews in the city has been gradually growing. In 1507, based on the census conducted in that year, it appears that Poznań, at the time, was one of the largest Jewish communities in Poland. The first Jewish cemetery recorded in the town’s documents was established in the 15th century in a place called Złota Góra (Goldenberg), then it was moved to the western side to a hill called Musza Góra. At the end of the 18th century, the Jewish community made up almost a quarter of the inhabitants of Poznań. In 1793 the city came under the Prussian rule. During the fire in 1803 which devastated the northeastern part of the Old Town and the Jewish quarter. An urban planning-action undertaken by the Prussian authorities didn’t include reconstruction of the Jewish quarter. The Jewish cemetery on Musza Góra existed until 1804 when the Jews were forced to leave. The Jewish community was given land for a new cemetery on Głogowska Street. The history of Poznań’s Jews is a parable of a non-existent place, lost between the tenement houses and the backyard of Lazarus district (Łazarz). Once intellectually and the quantitatively significant Jewish community has disappeared. The latest Jewish cemetery in Poznań has been established in the 1930s on Szamarzewskiego Street. In the documents of the Municipal Executive Board in Poznań, it is called: Jewish Cemetery. Nowadays it’s nonexistent, as it was turned into gardens.

Keywords

PL

Żydzi; Poznań; Polacy; Niemcy; historia; synagogi; cmentarze; rabini; Żydzi; Poznań; Polacy; Niemcy; historia; synagogi; cmentarze; rabini

EN

Jews; Poznań; Poles; Germans; history; synagogues; cemeteries; rabbis

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: TECHNE. Seria Nowa
• Year: 2019
• Issue: 4
• Pages: 119-136

Dates

published

2019-12-30

Contributors

author

Eleonora Jedlińska

• Uniwersytet Łódzki, Instytut Historii Sztuki

• https://orcid.org/0000-0002-4322-5563

References

• APP – Archiwum Państwowe w Poznaniu, nr zespołu 1226, sygnatura 62.
• DZIEJE WIELKOPOLSKI 1969 – Dzieje Wielkopolski, t. 1, Do roku 1793, red. Jerzy Topolski, Poznań 1969.
• GULDON/WIJACZKA 1995 – Zenon Guldon, Jacek Wijaczka, Ludność żydowska w Wielkopolsce w drugiej połowie XVII wieku, [w:] Żydzi w Wielkopolsce na przestrzeni dziejów, red. Jerzy Topolski, Krzysztof Modelski, Poznań 1995, s. 26–31.
• JAFFÉ 1909 – Moritz Jaffé, Die Stadt Posen unterpreussischer Herrechaft, Duncker und Humbolt, Leipzig 1909.
• JAFFÉ 2012 – Moritz Jaffé, Poznań pod panowaniem pruskim, przekł. Joanna Baron-Grzesiak, red. Przemysław Matusik, Poznań 2012.
• JEDLIŃSKA 2007 – Eleonora Jedlińska, Rafał Jakubowicz – synagoga/pływalnia, „Pro Memoria” 2007, s. 91–98.
• Kodeks 1887 – Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. I, Poznań 1887, nr 605.
• ŁUKASZEWICZ 1832 – Józef Łukaszewicz, Obraz historyczno-statystyczny miasta Poznania w dawniejszych czasach, t. 1–2, Poznań 1832.
• MUSZYŃSKI/BERGMAN 2006 – Lech Muszyński, Bronek Bergman, Sylwetki poznańskich rabinów, „Kronika Miasta Poznania. Poznańscy Żydzi”, Wydawnictwo Miejskie, Poznań 2006, t. 3, s. 14–37.
• NOŻYŃSKI 1931 – Tadeusz Nożyński, Żydzi poznańscy w XV wieku 1379–1502, „Kronika Miasta Poznania” 1931, s. 86–263.
• OSTROWSKA-KĘBŁOWSKA 1982 – Zofia Ostrowska-Kębłowska, Architektura i budownictwo w Poznaniu w latach 1790–1880, Warszawa–Poznań 1982.
• PARADOWSKA 2016 – Aleksandra Paradowska, Archiwalia dotyczące działalności Komisji Odbudowy (Retablissementskommision) w małych miasteczkach Wielkopolski / Die Archichivalien zu den Retablissementsakkivitäten in großpolnischen Kleinstädten, [w:] Retablissement: Preußische Stadtbaukunst in Polen und Deutschland | Urbanistyka pruska w Polsce i w Niemczech, (red. Andre Bischoff, Joanna Drejer, Ulrich Reinisch, Christof Baier, Tadeusz J. Żuchowski, Berlin 2016, s. 341–362.
• RUDZIŃSKA 2005 – Jolanta Rudzińska, Żydzi w średniowiecznym Poznaniu, [w:] Civitas Posnaniensis, red. Zofia Hilczer-Kurnatowska, Tomasz Jurek, Poznań 2005, s. 345–360.
• STĘSZEWSKA-LESZCZYŃSKA 1992 – Ewa Stęszewska-Leszczyńska, Poznańskie synagogi, „Kronika Miasta Poznania”, 1992, nr 1–2, s. 102–118.
• TOPOLSKI 1988 – Jerzy Topolski, Dzieje Poznania, t. 1, Warszawa–Poznań 1988, s. 171.
• TRZECIAKOWSCY 1982 – Maria i Lech Trzeciakowscy, W dziewiętnastowiecznym Poznaniu: życie codzienne miasta 1815–1914, Poznań 1982.
• VRIES 2006 – Simon Philip de Vries Mzn., Obrzędy i symbole Żydów, przekł. i oprac. Andrzej Borowski, Kraków 2006.
• WIESOŁOWSKI 2006 – Jacek Wiesiołowski, Bolesław i Jolenta, czyli początki polskiej tolerancji, „Kronika Miasta Poznania. Poznańscy Żydzi”, t. 3, Poznań 2006, s. 7–13.
• WITKOWSKI 2006 – Rafał Witkowski, Rabin Akiva Eger, „Kronika Miasta Poznania. Poznańscy Żydzi”, t. 3, Poznań 2006, s. 44–50.
• ŻUCHOWSKI 2016 – Tadeusz J. Żuchowski, Wpływ pruskiej urbanistyki na rozwój urbanistyczny Poznania / Der Einfluss der prußischen Stadtbaukunst auf die stadtebanliche Entwicklung Poznans, [w:] Retablissement: Preußische Stadtbaukunst in Polen und Deutschland / Urbanistyka pruska w Polsce i w Niemczech, red. Andre Bischoff, Joanna Drejer, Ulrich Reinisch, Christof Baier, Tadeusz J. Żuchowski, Berlin 2016, s. 282–308.
• BAŁABAN 1929 – Majer Samuel Bałaban, Zabytki historyczne Żydów w Polsce, http://www.kirkuty.xip.pl/poznan.htm [dostęp: 1.11.2016].
• Jacobson 1927 – Jacob Jacobson, Posen, [w:] Judisches Lexikon, Berlin 1927, http://www.archive.org/stream/jewishencycloped10sing/jewishencycloped10sing_djvu.txt [dostęp: 25.05.2020].
• KAFKA/CYRUK/BIELAWSKI – Grażyna Estera Kafka, Artur Cyruk, Krzysztof Bielawski, Cmentarze żydowskie, http://www.eksploratorzy.com.pl/viewtopic.php?f=7&t=6709 [dostęp: 1.11.2016]
• STRECKE 2016 (rec.) – Reinhart Strecke, Christof Baier, André Bischoff, Joanna Drejer, Ulrich Reinisch, Tadeusz J. Żuchowski (Hrsg.), Retablissement. Preußische Stadtbaukunst in Polen und Deutschland / Urbanistyka pruska w Polsce i w Niemczech, Berlin 2016. ArtHist.net, Jul 6, 2017, https://arthist.net/reviews/15917 [dostęp: 2.09.2020].
• http://cmentarze-zydowskie.pl/poznan.htm [dostęp: 25.05.2020].
• http://www.jhi.pl/psj/Balaban_Majer_(Meir)_Samuel [dostęp: 1.11.2016].
• http://www.kirkuty.xip.pl/poznan.htm [dostęp: 1.11.2016].
• http://www.kunstgeschichte.hu-berlin.de/2011/08/preussische-stadtbaukunst-in-polen-und-deutschland/ [dostęp: 2.09.2020].
• https://www.baufachinformation.de/leseprobe.jsp?isbn=9783867322492 [dostęp: 2.09.2020].

Identifiers

DOI

10.18778/2084-851X.08.06