Full-text resources of CEJSH and other databases are now available in the new Library of Science.
Visit https://bibliotekanauki.pl

PL EN


2020 | 5 | 61-94

Article title

Warszawa i Łowicz. Dwie kolegiackie kaplice Chrystusa Ukrzyżowanego w XVIII stuleciu

Content

Title variants

Languages of publication

Abstracts

EN
In the collegiate churches in Warsaw and Łowicz (two particularly important residential cities of the Republic of Poland in the modern era), in the 18th century, chapels were erected for the exhibition of late Gothic crucifixes, famous for their graces. The chapels were distinguished by remarkable architectural forms and innovative artistic programs. Both were built on the extensions of the northern aisles and were under the care of chapters, although their creation was financed from funds provided by powerful patrons. In the case of Łowicz, the construction was the fulfillment of the volition expressed in the will of Primate Adam Ignacy Komorowski, who assigned this part of the temple for his mausoleum. In Warsaw, the the right to patronage was passed on to successive families – the patronage was granted to the Szembek and Branicki families, among others. The features connecting both investments were also: the connections of both collegiate chapters and the special status of said churches, associated with the most important people in the Republic of Poland – the king (and, in a broader sense, the Seym and court circles) and the primate, i.e. the interrex. Although the chapels’ architecture was developed almost half a century apart, one can see the mutual dependence of the forms used. The interiors boast even more analogies because the Warsaw chapel, built in the second decade of the 18th century, was transformed at the initiative of Jan Klemens Branicki in the early 1860s – while the mausoleum in Łowicz was being built. Probably both buildings employed the workshop of the Warsaw architect Jakub Fontana. In both chapels, influences of palace architecture are visible, manifested in the lightness of forms, rococo style and colors based on combining white with gold. The connection to residential interiors was enhanced especially by crimson wall coverings introduced by Fontana in the present St. John cathedral. The presented analysis, based on archival queries and in situ observations, made it possible to clarify the findings so far, as well as to show the construction process and transformations of the discussed objects. A look at their architectural form and decor details made it possible to identify sources of inspiration, probable contractors and to confirm the relationship between two particularly important examples of 18th-century collegiate chapels.
PL
Dwie kaplice wzniesione przy kolegiatach w Warszawie i w Łowiczu, mieszczące słynące łaskami krucyfiksy, wykazują liczne analogie, do których należą: lokalizacja na przedłużeniu północnych naw, powiązania obu kapituł kolegiackich oraz szczególny status świątyń kojarzonych z najważniejszymi osobami w Rzeczypospolitej – królem (a także, w szerszym ujęciu, Sejmem i kręgiem dworskim) oraz prymasem, czyli interrexem. Mimo że powstanie architektury kaplic dzieliło blisko pół wieku, dostrzec można wzajemne zależności zastosowanych form. Wnętrza posiadają tym więcej analogii, że kaplicę warszawską przekształcono z inicjatywy Jana Klemensa Branickiego w na początku lat 60. XVIII wieku – gdy powstawało mauzoleum w Łowiczu. Zaprezentowania analiza, oparta na kwerendach archiwalnych i obserwacjach in situ, pozwoliła na doprecyzowanie dotychczasowych ustaleń, ukazanie procesu budowy oraz przekształceń omawianych obiektów, a także poświadczenie zależności artystycznych pomiędzy kaplicami.

Year

Issue

5

Pages

61-94

Physical description

Dates

published
2020

Contributors

author
  • Uniwersytet Łódzki, Instytut Historii Sztuki
author
  • Polska Akademia Nauk, Instytut Sztuki

References

  • AAW, LB – Archiwum Archidiecezjalne Warszawskie, Liber baptizatorum, 1659–1668, s.n.
  • AAW, sygn. WG–2 – Archiwum Archidiecezjalne Warszawskie, Visitationes Ecclesiarum quae ipsemet Excellmus et Rmus Dnus Antonius Onuphrius de Okęcie Okęcki Episcopus Posnaniensis et Varsaviensis Supremus Regni Cancellarius, [1779–1784], sygn. WG–2.
  • ADŁ, t. 1 – Archiwum Diecezjalne w Łowiczu, Acta Capituli. Liber 9no, 1761–1778, s.n.
  • ADŁ, t. 2 – Archiwum Diecezjalne w Łowiczu, Liber Actorum Capituli Loviciensis, 1746–1761, s.n.
  • ADŁ, t. 3 – Archiwum Diecezjalne w Łowiczu, Ratio Proventuum et Expensarum Capituli Loviciensis, 1743–1801, s.n.
  • ADŁ, t. 4 – Archiwum Diecezjalne w Łowiczu, [Testament prymasa Adama Ignacego Komorowskiego], s.n.
  • AGAD, A. Ros., sygn. 11 – Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Roskie, Korespondencja Branickich. Jan Klemens Branicki do różnych, [suplement], sygn. 11.
  • AGAD, A. Ros., sygn. XI 66 – Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Roskie, Korespondencja do Branickiego Jana Klemensa, sygn. XI 66.
  • AGAD, A. Ros., sygn. XIII 63 – Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Roskie, Korespondencja do Branickiego Jana Klemensa, sygn. XIII 63.
  • AGAD, AWR, sygn. 7041 – Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Warszawskie Radziwiłłów, Komorowski Adam Ignacy, [korespondencja z lat 1748–1758], sygn. 7041.
  • AGAD, ZAPB, sygn. 1214 – Archiwum Główne Akt Dawnych, Zbiór Anny z Potockich Ksawerowej Branickiej, Relacja śmierci prymasa Adama Komorowskiego, sygn. 1214, (dawna sygn. K/ I/1e, 1402).
  • ANK, ZDP, sygn. 410 – Archiwum Narodowe w Krakowie, Zbiór dokumentów papierowych, [Władysław IV, król polski, poleca magistratowi krakowskiemu przygotować miejsce na skład owsa […], wysyłając owiesnego królewskiego Wojciecha Baryczkę], sygn. 410.
  • APKBCz, sygn. 323 – Archiwum Prowincji Karmelitów Bosych w Czernej, Liber Expensarum et Acceptarum, sygn. 323.
  • APKBCz, sygn. 324 – Archiwum Prowincji Karmelitów Bosych w Czernej, Liber Expensarum et Acceptarum, 1734–1765, sygn. 324.
  • POZZO 1700 – Andrea Pozzo, Perspectiva pictorum et architectorum Andreae Putei e Societate Jesu. Pars secunda, Roma 1700.
  • BANIA 2018 – Zbigniew Bania, Owalne tempietta w małej architekturze sakralnej w Polsce, „TECHNE. Seria nowa” 2018, nr 1, s. 133–146.
  • BARCZYK 2019 – Alina Barczyk, Pałac „jakoż nigdzie w Polsce nie masz”. Saskie inspiracje w architekturze warszawskiej rezydencji marszałka wielkiego koronnego Józefa Wandalina Mniszcha, „Biuletyn Historii Sztuki”, t. 81 (2019), nr 3, s. 415–440.
  • BARTCZAKOWA 1970 – Aldona Bartczakowa, Jakub Fontana: architekt warszawski XVIII wieku, Warszawa 1970.
  • BARUCH 1914 – Maksymilian Baruch, Baryczkowie. Dzieje rodu patrycyuszowskiego Starej Warszawy, Warszawa 1914.
  • BERNATOWICZ 1999 – Aleksandra Bernatowicz, Contesse (Contes, Kontes, Kontessa, Kontesz), [w:] Saur Allgemeines Künstlerlexikon. Die Bildenden Künstler aller Zeiten und Völker. Bd. 21, red. Günter Meißner, München–Leipzig 1999, s. 3.
  • BERNATOWICZ 2003 – Aleksandra Bernatowicz, Plersch Jan Bogumił, [w:] Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających (zmarłych przed 1966 r.). Malarze, rzeźbiarze, graficy, t. 7, red. Urszula Makowska, Warszawa 2003, s. 266–276.
  • BERNATOWICZ 2016 – Tadeusz Bernatowicz, Kościół wizytek w Warszawie a Benedykt de Renard i architektura późnobarokowego eklektyzmu rzymskiego przełomu XVII i XVIII wieku, [w:] Sztuka Polski Środkowej. Studia VI, red. Alina Barczyk, Piotr Gryglewski, Łódź 2016, s. 31–77.
  • CHUDOBA 1959 – Tadeusz Chudoba, Z zagadnień handlu wiślanego Warszawy w XVI wіеku, „Przegląd Historyczny”, t. 50 (1959), nr 2, s. 297–321.
  • CZYŻ 2010 – Anna Sylwia Czyż, Łowicz. Kolegiata Wniebowzięcia NMP, Warszawa 2010.
  • DACKA-GÓRZYŃSKA 2011 – Iwona M. Dacka-Górzyńska, O nieznanych dzieciach magnaterii polskiej w świetle parafialnych metryk zmarłych kościoła św. Krzyża w Warszawie z lat 1670−1801: wybrane przykłady, „Przegląd Historyczny”, t. 102 (2011), nr 3, s. 459−482.
  • DOBRZENIECKI 1948 – Tadeusz Dobrzeniecki, Późnogotycki krucyfiks warszawski, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury”, R. 10 (1948), nr 3/4, s. 231–244.
  • FRYCZ 1975 – Jerzy Frycz, Restauracja i konserwacja zabytków architektury w Polsce w latach 1795–1918, Warszawa 1975.
  • FUKIER 1973 – Henryk Maria Fukier, Wspomnienia staromiejskie, Warszawa 1973.
  • GAJEWSKI 1986 – Jacek Gajewski, Sztuka w prymasowskim Łowiczu, [w:] Łowicz: dzieje miasta, Warszawa 1986, s. 462–606.
  • GAJEWSKI 2012 – Jacek Gajewski, Nagrobek Jana Tarły w Warszawie i zagadnienie jego rekonstrukcji (mała architektura w twórczości Jakuba Fontany; Plersch i warsztat), „Arteria. Rocznik Wydziału Sztuki Politechniki Radomskiej” 2012, nr 10, s. 58–91.
  • GRACZYK/MARSZTALSKA 2014 – Waldemar Graczyk, Jolanta M. Marsztalska, Klasztor karmelitów bosych w Czernej od pierwszej połowy XVII do końca XIX wieku. Dzieje–gospodarka–kultura–ludzie, Kraków 2014.
  • IDZIK 2020 – Grzegorz Idzik, Skarb ocalony z gruzów, „Spotkania z Zabytkami” 2020, nr 3–4, s. 24–31.
  • JAROSZEWSKI 1992 – Tadeusz Stefan Jaroszewski, Pałace i dwory w okolicach Warszawy, Warszawa 1992.
  • JURKOWLANIEC 2008 – Grażyna Jurkowlaniec, Epoka nowożytna wobec średniowiecza: Pamiątki przeszłości, cudowne wizerunki, dzieła sztuki, Wrocław 2008.
  • Kaplica 1867 – Kaplica Pana Jezusa w Warszawie, „Opiekun Domowy” 1867, nr 16, s. 1–2 (121–122).
  • KARPOWICZ 1986 – Mariusz Karpowicz, Piękne nieznajome. Warszawskie zabytki XVII i XVIII wieku, Warszawa 1986.
  • KOWALCZYK 1994 – Jerzy Kowalczyk, Rola Rzymu w późnobarokowej architekturze polskiej, „Rocznik Historii Sztuki”, t. 20 (1994), s. 215–308.
  • KRÓLIK 1990 – Ludwik Królik, Kapituła kolegiacka w Warszawie do końca XVIII wieku, Warszawa 1990.
  • KUROWSKI 1841 – Franciszek Ksawery Kurowski, Wiadomość historyczna o kościele metropolitalnym warszawskim pod tytułem Ś. Jana, Warszawa 1841.
  • KWIATKOWSKA 1978 – Maria I. Kwiatkowska, Katedra św. Jana, Warszawa 1978.
  • KWIATKOWSKI 1939 – Władysław Kwiatkowski, Prymasowska kapituła i kolegiata w Łowiczu, Warszawa 1939.
  • KWIATKOWSKI 1983 – Marek Kwiatkowski, Stanisław August: Król–Architekt, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1983.
  • KZSP 1954 – Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. 2: Województwo Łódzkie, z. 5: Powiat Łowicki, red. Jerzy Z. Łoziński, Warszawa 1954.
  • LIBROWSKI 1977 – Stanisław Librowski, Sumariusz wpisów kopiariusza kapituły kolegiackiej w Łowiczu z przełomu XVIII i XIX wieku (z kontynuacją do roku 1961), „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, t. 34 (1977), s. 191–290.
  • LILEYKO 1989 – Jerzy Lileyko, Najcenniejsze zabytki Warszawy, Warszawa 1989.
  • LORENTZ 1966 – Stanisław Lorentz, Wczesne prace Szregera w kolegiacie łowickiej, [w:] Sztuka i historia. Księga pamiątkowa ku czci profesora Michała Walickiego, red. Jan Białostocki, Warszawa 1966, s. 177–190.
  • LORENTZ 1981 – Stanisław Lorentz, Placidi w Łowiczu, „Biuletyn Historii Sztuki”, t. 43 (1981), nr 1, s. 32–33.
  • ŁUGOWSKI 2016 – Piotr Ługowski, Jakub Fontana i Domenico Merlini a rokokowa faza budowy kościoła kamedułów na Bielanach w Warszawie, [w:] Kameduli w Warszawie, 1641–2016. 375 lat fundacji eremu na Bielanach, red. Anna Sylwia Czyż, Karol Guttmejer, Warszawa 2016, s. 137–151.
  • MICHALIK 1996 – Bożenna Michalik, Nauczanie początkowe w Warszawie stanisławowskiej, „Rocznik Warszawski”, t. 26 (1996), s. 5–26.
  • MIKOCKA-RACHUBOWA 2007 – Katarzyna Mikocka-Rachubowa, Redler Johann Chrysostomus, [w:] Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających (zmarłych przed 1966 r.). Malarze, rzeźbiarze, graficy, t. 8, red. Irena Bal, Urszula Makowska, Katarzyna Mikocka-Rachubowa, Warszawa 2007, s. 265–272.
  • MOSSAKOWSKI 2012 – Stanisław Mossakowski, Tylman z Gameren (1632−1706). Twórczość architektoniczna w Polsce, Warszawa−Monachium−Berlin 2012.
  • MROZOWSKI 2003 – Przemysław Mrozowski, Poczet Arcybiskupów Gnieźnieńskich Prymasów Polski, Warszawa 2003.
  • Nieborów 1970 – Nieborów 1945–1970. Księga pamiątkowa, red. Urszula Popłonyk, Warszawa 1970.
  • NIECIECKI 1997 – Jan Nieciecki, Monument serc Stefana Mikołaja i Katarzyny Aleksandry Branickich w Białymstoku, „Biuletyn Konserwatorski Województwa Białostockiego, t. 3 (1997), s. 5–18.
  • OCZYKOWSKI 2020 – Romuald Oczykowski, Przechadzka po Łowiczu, Łowicz 2020.
  • OLEŃSKA 2011 – Oleńska Anna, Jan Klemens Branicki. Sarmata nowoczesny. Kreowanie wizerunku poprzez sztukę, Warszawa 2011.
  • OSIECKA-SAMSONOWICZ 2016 – Hanna Osiecka-Samsonowicz, Kleinpold Erhard, [w:] Słownik architektów i budowniczych środowiska warszawskiego XV−XVIII wieku, red. Paweł Migasiewicz, Hanna Osiecka-Samsonowicz, Jakub Sito, Warszawa 2016, s. 37–45.
  • PABIŚ-GAGIS/WOZIŃSKI 2009 – Jolanta Pabiś-Gagis, Andrzej Woziński, Późnogotycki krucyfiks w kościele św. Trójcy w Gdańsku. Konserwacja, forma, styl, pochodzenie, „Porta Aurea”, t. 7–8 (2009), s. 13–44.
  • PROKOP 2006 – Krzysztof R. Prokop, Sakry ordynariuszy i sufraganów poznańskich w XVIII stuleciu, „Ecclesia. Studia z Dziejów Wielkopolski”, t. 2 (2006), s. 119–150.
  • SCHLETZ 2011 – Alfons Schletz, Ks. biskup Michał Bartłomiej Tarło, opiekun ubogich, „Nasza Przeszłość”, t. 115/116 (2011), s. 23–32 [przedruk artykułu z 1946 roku].
  • SIEROCKA-POŚPIECH 2015 – Maria Sierocka-Pośpiech, Celebransi chrztów i ślubów w parafii św. Jana Chrzciciela w Warszawie w latach 1583–1700 (na podstawie ksiąg metrykalnych), „Miscellanea Historico-Archivistica” 2015, nr 22, s. 157–168.
  • SITO 2009 – Jakub Sito, Firmitas, Venustas i Magnificentia. O użyciu kamienia w warszawskiej architekturze i rzeźbie doby saskiej, [w:] Materiał rzeźby. Między techniką a semantyką / Material of Sculpture. Between Technique and Semantics, red. Aleksandra Lipińska, Wrocław 2009, s. 403–421.
  • SITO 2010a – Jakub Sito, Nagrobek kardynała Michała Stefana Radziejowskiego (1645–1722) z około 1719–1722 r., [w:] Serce miasta. Kościół Świętego Krzyża w Warszawie, red. Kazimierz Starbałło, Michał Wardzyński, Warszawa 2010, s. 222–225.
  • SITO 2010b – Jakub Sito, Warszawskie inicjatywy budowlano-artystyczne Augusta Aleksandra Czartoryskiego w świetle materiałów archiwalnych z Biblioteki Czartoryskich w Krakowie, Warszawa 2010.
  • SITO 2012 – Jakub Sito, Franz Anton Vogt, rzeźbiarz warszawskiego rokoka, [w:] Splendor i fantazja. Studia nad rzeźbą rokokową w dawnej Rzeczypospolitej i na Śląsku, red. Paweł Migasiewicz, Warszawa 2012, s. 71–108.
  • SITO 2013 – Jakub Sito, Wielkie warsztaty rzeźbiarskie Warszawy doby saskiej. Modele kariery, formacja artystyczna, organizacja produkcji, Warszawa 2013.
  • SITO 2016 – Jakub Sito, Bay Carlo Antonio Maria, [w:] Słownik architektów i budowniczych środowiska warszawskiego XV−XVIII wieku, red. Paweł Migasiewicz, Hanna Osiecka-Samsonowicz, Jakub Sito, Warszawa 2016, s. 37–45.
  • SKRABSKI 2016 – Józef Skrabski, The stonemasonry centre in Dębnik under the management of the discalced Carmelites in Czerna, „Folia Historica Cracoviensia”, t. 22 (2016), s. 419–436.
  • SOBIESZCZAŃSKI 1967 – Franciszek M. Sobieszczański, Kościół św. Jana, [w:] idem, Warszawa. Wybór publikacji, t. 2, Warszawa 1967.
  • STEFAŃSKI 2005 – Krzysztof Stefański, Architektura XIX wieku na ziemiach polskich, Warszawa 2005. SWĘDROWSKI 2012 – Jerzy Swędrowski, Arcybiskupi gnieźnieńscy a kultura: wybrane zagadnienia, „Studia Prymasowskie”, t. 6 (2012), s. 343–357.
  • SZYBKOWSKI 2017 – Sobiesław Szybkowski, Korespondencja książąt mazowieckich z radą miasta Gdańska w latach 1466–1526, [w:] Dziedzictwo książąt mazowieckich. Stan badań i postulaty badawcze, red. Janusz Grabowski, Rafał Mroczek, Przemysław Mrozowski, Warszawa 2017, (Zamek Królewski w Warszawie. Studia i materiały, t. 7), s. 283–303.
  • SZYPOWSCY 1999 – Maria Szypowska, Andrzej Szypowski, Gdy wchodzisz w progi katedry…, Warszawa 1999.
  • TATARKIEWICZ 1955 – Władysław Tatarkiewicz, Dominik Merlini, Warszawa 1955.
  • WANAT 1992 – Benignus J. Wanat, Maryjne sanktuarium karmelitów bosych w Czernej, Kraków 1992.
  • WARDZYŃSKI 2015a – Michał Wardzyński, Marmur i alabaster w rzeźbie i małej architekturze Rzeczypospolitej. Studium historyczno-materiałoznawcze przemian tradycji artystycznych od XVI do początku XVIII wieku, Warszawa 2015.
  • WARDZYŃSKI 2015b – Michał Wardzyński, Sztuka nowożytna na Mazowszu. Zarys problematyki, [w:] Dzieje Mazowsza, t. 2: Lata 1527–1794, red. Jan Tyszkiewicz, Warszawa 2015, s. 629–731.
  • WARDZYŃSKI 2018 – Michał Wardzyński, Szpital św. Rocha przy Krakowskim Przedmieściu i jego architektoniczne przemiany w XVIII–XX wieku, „Almanach Warszawy”, t. 12 (2018), s. 137–163.
  • WARDZYŃSKI/JAMSKI/KOWALSKI 2013 – Michał Wardzyński, Piotr Jamski, Hubert Kowalski, Lapidarium warszawskie. Szlachetne materiały kamieniarskie w XVI i XVII wieku, Warszawa 2013.
  • Warszawa 1980 – Warszawa, jej dzieje i kultura, red. Aleksander Gieysztor, Janusz Durko, Warszawa 1980.
  • WĄTROBA 2016 – Przemysław Wątroba, Merlini Domenico, [w:] Słownik architektów i budowniczych środowiska warszawskiego XV−XVIII wieku, red. Paweł Migasiewicz, Hanna Osiecka-Samsonowicz, Jakub Sito, Warszawa 2016, s. 314–319.
  • WĄTROBA 2019 – Przemysław Wątroba, Rysunki architektoniczne i dekoracyjne. Tylman z Gameren, 1, Warszawa 2019.
  • WIETESKA 1985 – Józef Wieteska, Prymas Adam Komorowski. Fundacje w Łowiczu i pogrzeb: tytuł Księstwa Łowickiego, Warszawa 1985.
  • ZAHORSKI 2017 – Andrzej Zahorski, Warszawa średniowieczna, [w:] Historia Warszawy, red. Marian M. Drozdowski, Andrzej Sołtan, Andrzej Zahorski, Warszawa 2017, s. 9–36.
  • ZDZIARSKA 1988 – Romana Zdziarska, Kościół i klasztor misjonarzy w Siemiatyczach w pierwszej połowie XVIII w., „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, t. 26 (1988), nr 1, s. 103–122.

Document Type

Publication order reference

Identifiers

Biblioteka Nauki
2016275

YADDA identifier

bwmeta1.element.ojs-doi-10_18778_2084-851X_09_04
JavaScript is turned off in your web browser. Turn it on to take full advantage of this site, then refresh the page.