Jak Krzysztof Radziwiłł (1585–1640) dwory i zbory budował. Uwagi do organizacji prac budowlanych w dobrach magnackich na Litwie w 1. połowie XVII wieku. Część I

• Authors: Jarosław Zawadzki

Title variants

EN

How Krzysztof Radziwiłł (1585–1640) built manors and churches. Notes on the organization of construction works on magnate estates in Lithuania in the first half of the 17th century. Part I

Abstracts

EN

The text is the first of two parts of the study on the construction works on the property of one of the most important Lithuanian magnates of the first half of the 17th century, Krzysztof Radziwiłł (1585–1640), the Vilnius voivode and the Grand Hetman of Lithuania. It discusses the figure of the investor, attempts to assess the scope of construction works on his private estates and, to a lesser extent, also on royal estates managed by him. Three different periods of Radziwiłł’s construction activity were distinguished. Changes in the intensity of work were caused to a greater extent by the intentional decisions of the investor than by financial or other factors. The author also tried to present the changing financial possibilities of the magnate, which peaked in the last years of his life. The process of investment planning is also presented, which often changes over time. Attention was drawn to the very important role played in this respect by the investor who decided about each stage of the investment. Although he consulted his decisions with his trusted entourage, primarily with property managers, he left the final decision for himself. This had consequences in the form of far-reaching incapacitation of state officials and often unnecessary prolongation of investments. The latter was caused by a significant dispersion of land estates and communication difficulties.

PL

Tekst stanowi pierwszą z dwóch części opracowania dotyczącego prowadzenia prac budowlanych w majątku jednego z najważniejszych litewskich magnatów pierwszej połowy XVII w., Krzysztofa Radziwiłła (1585–1640), wojewody wileńskiego i hetmana wielkiego litewskiego. Omówiono w nim postać inwestora, spróbowano ocenić zakres prac budowlanych w jego dobrach prywatnych i w mniejszym zakresie także w majątkach królewskich, którymi zarządzał. Wyróżniono trzy odmienne okresy aktywności budowlanej Radziwiłła. Zmiany intensywności prac w większym stopniu spowodowane były celowymi zamierzeniami inwestora niż czynnikami finansowymi lub innymi. Autor starał się także przedstawić zmieniające się możliwości finansowe magnata, których szczyt przypada na jego ostatnie lata życia. Przedstawiony został także proces planowania inwestycji, często ulegający zmianom w czasie ich trwania. Zwrócono uwagę na bardzo ważną rolę odgrywaną w tym zakresie przez inwestora, który decydował o każdym etapie inwestycji. Chociaż decyzje swoje konsultował ze swym zaufanym otoczeniem, przede wszystkim z zarządcami dóbr, to jednak sobie pozostawiał ostateczną decyzję. Miało to konsekwencje w postaci daleko idącego ubezwłasnowolnienia urzędników pańskich oraz często niepotrzebnego przeciągania inwestycji. To ostatnie powodowane było znacznym rozproszeniem majątków ziemskich i trudnościami komunikacyjnymi.

Keywords

PL

Krzysztof Radziwiłł; wojewoda wileński; hetman wielki litewski; Wielkie Księstwo Litewskie; majątek magnacki; rezydencje; budownictwo; finansowanie prac budowlanych

EN

Krzysztof Radziwill; Voivode of Vilnius; Great Hetman of Lithuania; Grand Duchy of Lithuania; magnate estate; residences; construction; financing of construction works

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: TECHNE. Seria Nowa
• Year: 2022
• Issue: 9
• Pages: 41-78

Dates

published

2022

Contributors

author

Jarosław Zawadzki

• Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie

References

• AGAD, AR, dz. IV – Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Warszawskie Radziwiłłów, dz. IV, nr 298, 299, 302, 308, 311, 315, 316, 317, 318, 319, 324, 326, 863.
• AGAD, AR, dz. V – Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Warszawskie Radziwiłłów, dz. V, nr 637, 1319, 1450, 1526, 2840, 3170, 3237, 3573a, 3748, 4266, 4412, 4755, 5027, 5150, 6956, 8017a, 8080, 9875, 9878, 9879, 9098, 9304, 9448, 9448a, 9875, 9878, 9883, 10065, 10940, 11187, 11251, 11557, 12382, 12483, 12597, 12853, 13128, 13195, 13323, 13489, 13969, 14505, 14507, 14524, 14530, 14979, 15061, 15062, 15064, 15069, 15250, 15296, 15435, 15511, 15517, 16663, 17393, 17399, 17534, 17773, 17870, 17909, 18148, 18564, 18569, 18868.
• AGAD, AR, dz. X – Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Warszawskie Radziwiłłów, dz. X, nr 442.
• AGAD, AR, dz. XI – Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Warszawskie Radziwiłłów, dz. XI, nr 37.
• AGAD, AR, dz. XXIII – Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Warszawskie Radziwiłłów, dz. XXIII, teki 83 i 84.
• AGAD, AR, dz. XXV – Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Warszawskie Radziwiłłów, dz. XXV, nr 431–435, 2504.
• AGAD, AR, akta niesygnowane – Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Warszawskie Radziwiłłów, AR, akta niesygnowane.
• LVIA – Lietuvos Valstybës Istorijos Archyvas, F. 1280/2 nr 702.
• НГАБ (NHAB) – Nacyjanałny histaryčny archiŭ Biełarusi, F. 694 op. 4, nr 692, 2009; F. 694 op. 7, nr 398 (Нацыяналъны гістарычны архіў Беларусі, Ф. 694 oп. 4, нр 692, 2009; Ф. 694 oп. 7, нр 398).
• Абрысы розныя 2020 (Abrysy roznyja 2020) – Abrysy roznyja. Malunki i čarciažy hietmana Januša Radziviła, Układałnik M.A. Vołkaŭ, aŭtary tekstu M.A. Vołkaŭ, K.I. Karluk, Minsk 2020, s. 158 (Абрысы розныя. Малюнкi i чарцяжы гетмана Януша Радзівіла, Укладалънік М.А. Волкаў, аўтары тэксту М.А. Волкаў, К.І. Карлюк, Мінск 2020, c. 158).
• Instrukcijos feodalinių 1985 – Instrukcijos feodalinių valdų administracijai Lietuvoje XVII – XIX a., parengė Zigmuntas Kiaupa, Jurate Kiaupienė, Vilnius 1985.
• Lietuvos inventariai (XVII a.) 1962 – Lietuvos inventariai (XVII a.), parengė K. Jablonskis, M. Jučas, Dokumentų rinkinys, Vilnius 1962.
• AUGUSTYNIAK 2001a – Urszula Augustyniak, Dwór i klientela Krzysztofa Radziwiłła (1585–1640). Mechanizmy patronatu, Warszawa 2001.
• AUGUSTYNIAK 2001b – Urszula Augustyniak, Drewniane dwory Radziwiłłów birżańskich w pierwszej połowie XVII wieku – rezydencje czy siedziby, [w:] Rezydencje w średniowieczu i w czasach nowożytnych, Warszawa 2001, s. 105–106.
• AUGUSTYNIAK 2006 – Urszula Augustyniak, Siedziby sejmowe litewskiego magnata w Warszawie w 1. połowie XVII wieku, „Rocznik Warszawski”, t. 34, Warszawa 2006, s. 35–56.
• AUGUSTYNIAK 2014 – Urszula Augustyniak, Testamenty ewangelików reformowanych w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI–XVIII w., Warszawa 2014.
• BANIA 2005 – Zbigniew Bania, „Kazać porobić, byle były jak najmodniejsze.” Relacje między inwestorem a budowniczym w polskiej architekturze nowożytnej, „Studia nad sztuką renesansu i baroku”, Lublin 2005, t. 6, cz. 1, s. 21–28.
• BARANOWSKI 1990a – Jerzy Baranowski, Pałac w Starej Wsi w świetle inwentarza z 1619 r., [w:] Curia maior. Studia ofiarowane A. Ciechanowieckiemu, Zamek Królewski w Warszawie, 1990, s. 91–96.
• BARANOWSKI 1990b – Jerzy Baranowski, Kunstkamera w zamku Radziwiłłów w Lubczu, „Materiały Muzeum Wnętrz Zabytkowych w Pszczynie”, t. VI, Pszczyna 1990, s. 43–54.
• BERNATOWICZ 1998 – Tadeusz Bernatowicz, Miles Christianus et peregrinus, Warszawa 1998, s. 149.
• BOBERSKI 2000 – Wojciech Boberski, Projekt zboru kalwińskiego w Słucku. Z warsztatu XVII-wiecznego cieśli, [w:] Sztuka ziem wschodnich Rzeczypospolitej XVI–XVIII w., red. Jerzy Lileyko, Lublin 2000, s. 253–273.
• CIECHANOWIECKI 1959 – Andrzej Ciechanowiecki, Z dziejów budowy zamku w Birżach, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, 1959, t. 4, z. 1–2, s. 43–66.
• DYBAŚ 1998 – Bogusław Dybaś, Fortece Rzeczypospolitej: studium z dziejów budowy fortyfikacji stałych w państwie polsko-litewskim w XVII wieku, Toruń 1998, s. 381.
• KARVELIS 2008 – Karvelis D., Radvilų Biržų pili sir jos arsenalas XVI–XVII a., „Karo Archyvas” 2008, No 13, p. 39–73.
• KOSSARZECKI 2010 – Krzysztof Kossarzecki, Fortece i zamki radziwiłłowskie w XVII–XVIII w. na podstawie zachowanych archiwaliów w Archiwum Warszawskim Radziwiłłów, „Miscellanea Historico-Archivistica” 2010, t. 15–16, s. 53–68.
• KRASSOWSKI 1974 – Witold Krassowski, Przesłanki gospodarcze programów architektonicznych w Polsce ok. roku 1600, [w:] Sztuka około roku 1600, Warszawa 1974, s. 136.
• LULEWICZ 1994 – Henryk Lulewicz, Sapieha Lew, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 35, Warszawa–Kraków 1994, s. 84–104.
• RACHUBA 1994 – Andrzej Rachuba, Sapieha Kazimierz Lew, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 35, Warszawa–Kraków 1994, s. 31–37.
• SEREDYKA 1976 – Jerzy Seredyka, Dzieje zatargów i ugody o kościół kiejdański w wiekach XVI–XVII, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, t. 21, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1976, s. 83–110.
• SIERBA 2017 – Michał Sierba, Radziwiłłowskie dobra Orla (1585–1695), Białystok 2017.
• SZABLUK 1996 – Walery Szabluk, Dwory i folwarki na Zachodniej Białorusi, „Archeologia Historica Polona” 1996, t. 3, s. 289–299.
• VITKAUSKIENE 2006 – Birute Ruta Vitkauskiene, Ogrody barokowe Kiszków i Radziwiłłów w Wilnie na Puszkarni, „Barok. Historia – Literatura – Sztuka” 2006, nr 25, s. 133–154.
• WASILEWSKI 1987 – Tadeusz Wasilewski, Radziwiłł Janusz, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XXX, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1987, s. 202–208.
• WASILEWSKI 1988 – Tadeusz Wasilewski, Budowa zamku w Birżach w latach 1586–1654, [w:] Podług nieba i zwyczaju polskiego. Studia z historii architektury i kultury ofiarowane Adamowi Miłobędzkiemu, Warszawa 1988, s. 263–272.
• WISNER 1987 – Henryk Wisner, Krzysztof Radziwiłł, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XXX, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1987, s. 276–283.
• ВОЛКАȲ 2020 (VOŁKAŬ 2020) – Mikoła Vołkaŭ, Zamki i fartecy Radziviłaŭ na biełaruskich ziemlach u XVI – načatku XVIII st., Minsk 2020 (Мікола Волкаў, Замкі і фартэцы Радзівілаў на беларускіх землях у XVI – начатку XVIII ст., Мінск 2020).
• ZAWADZKI 2002 – Jarosław Zawadzki, Siedziby Kiszków i Radziwiłłów na Białorusi w XVI–XVIII w. Opisy z zasobu Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie, Warszawa 2002.
• ZAWADZKI 2003a – Jarosław Zawadzki, Anna z Radziwiłłów Kiszczyna 2. v. Sadowska – burzliwe losy dziedziczki fortuny, [w:] Władza i prestiż. Magnateria Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku, Białystok 2003, s. 387.
• ZAWADZKI 2003b – Jarosław Zawadzki, Stanisław Kiszka, wojewodzic witebski. Losy głuchoniemego magnata, [w:] Świat pogranicza, Warszawa 2003, s. 124–127.
• ZAWADZKI 2006 – Jarosław Zawadzki, Dwory, zamki i pałace w siedzibach Kiszków h. Dąbrowa do połowy XVII wieku, „Barok. Historia – Literatura – Sztuka” 2006, nr 1, s. 95–115.

Identifiers

DOI

10.18778/2084-851X.13.04

Biblioteka Nauki

26469663