Projekt kaplicy elektorskiej we Wrocławiu Pompeo Ferrari a barokowy eklektyzm przełomu XVII i XVIII wieku

• Authors: Tadeusz Bernatowicz

Title variants

EN

Design of the Elector’s Chapel in Wroclaw Pompeo Ferrari and the Baroque eclecticism at the turn of the 17th and 18th centuries

Abstracts

EN

Pompeo Ferrari’s earliest work in Poland was the design of the Elector’s Chapel at the cathedral in Wroclaw, made in 1704. We know of two drawings showing a longitudinal cross-section, allowing reconstruction and identification of the genesis of the architectural and sculptural forms. The architect, a two-time winner of the St. Luke’s Academy competitions, designed a work reflecting the currently prevailing concepts of Baroque eclecticism in Rome. These consisted in combining in one work the aclassical forms created by architects of the mature Baroque period (P. da Cortona, G.L. Bernini. F. Borromini, A. Pozzo and C. Rainaldi) with classical forms defined by Renaissance and early Baroque architects and the ancient tradition. These processes were strongly manifested in the teaching at St. Luke’s Academy – examples are the 1694 competition and the prize for A. Sperone (Speroni) or the 1696 competition and the designs of A. Rossini, L. Rusconi-Sassi and B. Spinelli. At the same time, in the fourth quarter of the 17th century, chapels and churches with eclectic Baroque features were being built in Rome. Attempts to combine elements of the language of these two traditions can be seen on the Wroclaw project. It features a classical Renaissance structure of architectural orders, combined with an onion-shaped dome, a dynamic colonnade with bulging elements of the entablature. In the design of the altarpiece we find motifs from the works of Bernini, Borromini and Carlo Fontana, the most important moderator of the eclectic approach in architectural design. Although not realized, Ferrari’s design was among the earliest examples of the transmission of the latest artistic tendencies in Rome, from which the late Baroque in Central and Eastern Europe evolved.

PL

Najwcześniejszym dziełem Pompea Ferrariego w Polsce był projekt kaplicy elektorskiej przy katedrze we Wrocławiu, wykonany w 1704 roku. Znamy dwa rysunki ukazujące przekrój podłużny, umożliwiające rekonstrukcję oraz identyfikację genezy form architektonicznych i rzeźbiarskich. Architekt, dwukrotny laureat konkursów Akademii św. Łukasza, zaprojektował dzieło odzwierciedlające aktualnie panujące w Rzymie koncepcje barokowego eklektyzmu. Polegały one na łączeniu w jednym dziele aklasycznych form stworzonych przez architektów dojrzałego baroku (P. da Cortonę, G.L. Berniniego. F. Borrominiego, A. Pozza i C. Rainaldiego) z formami klasycznymi zdefiniowanymi przez artystów renesansu, wczesnego baroku oraz tradycję antyczną. Procesy te silnie ujawniały się w nauczaniu w Akademii św. Łukasza – przykładami są: konkurs z 1694 roku i nagroda dla A. Speronego (Speroniego), czy konkurs z 1696 roku i projekty A. Rossiniego, L. Rusconiego-Sassiego i B. Spinellego. Równolegle, w 4 ćwierci XVII wieku, powstawały w Rzymie kaplice i kościoły o cechach eklektycznego baroku. Próby łączenia elementów języka tych dwóch tradycji widoczne są na projekcie wrocławskim. Występuje w nim klasyczna, renesansowa struktura porządków architektonicznych, łączona z cebulową kopułą, dynamiczną kolumnadą z wybrzuszonymi elementami belkowania. W projekcie ołtarza odnajdujemy motywy z dzieł Berniniego, Borrominiego i Carla Fontany – najważniejszego moderatora eklektycznego podejścia przy projektowaniu architektury. Projekt Ferrariego, choć nie został zrealizowany, należał do najwcześniejszych przykładów transmisji najnowszych tendencji artystycznych w Rzymie, z których wyewoluował późny barok w Europie Środkowo-Wschodniej.

Keywords

PL

Pompeo Ferrari; XVIII wiek; architektura barokowa; kaplica elektorska (Wrocław); Gianlorenzo Bernini; Carlo Fontana; Akademia św. Łukasza (Rzym); projekty architektoniczne

EN

Pompeo Ferrari; 18th century; baroque architecture; Elector’s Chapel (Wroclaw); Gianlorenzo Bernini; Carlo Fontana; Academy of St. Luke (Rome); architectural designs

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: TECHNE. Seria Nowa
• Year: 2022
• Issue: 9
• Pages: 119-153

Dates

published

2022

Contributors

author

Tadeusz Bernatowicz

• Instytut Historii Sztuki, Uniwersytet Łódzki

• https://orcid.org/0000000286745307

References

• ASL, nr 29 – Archivio storico dell’Accademia di San Luca w Rzymie, Zbiór projektów nagrodzonych w Konkursach Akademickich i Klementyńskich [Seconda Classe dell’Architettura – Alessandro Sperone Romano – Primo Premio 1679 (sic!)], rzut, nr 29.
• ASL, nr 30 – Archivio storico dell’Accademia di San Luca w Rzymie, Zbiór projektów nagrodzonych w Konkursach Akademickich i Klementyńskich [Seconda Classe dell’Architettura – Alessandro Speroni Romano – Primo Premio], przekrój poprzeczny, nr 30.
• ASL, nr 31 – Archivio storico dell’Accademia di San Luca w Rzymie, Zbiór projektów nagrodzonych w Konkursach Akademickich i Klementyńskich [Seconda Classe dell’Architettura – Alessandro Speroni Romano – Primo Premio], przekrój podłużny, nr 31.
• ASL, nr 32 – Archivio storico dell’Accademia di San Luca w Rzymie, Zbiór projektów nagrodzonych w Konkursach Akademickich i Klementyńskich [1679 (sic!) Di Alessandro Rosini Romano nella seconda Classe dell’Architettura – Primo Premio], elewacja frontowa, nr 32.
• ASL, nr 33 – Archivio storico dell’Accademia di San Luca w Rzymie, Zbiór projektów nagrodzonych w Konkursach Akademickich i Klementyńskich [Di Alessandro Rosini Romano nella Seconda Classe dell’Architettura – Primo Premio], przekrój poprzeczny, nr 33.
• ASL, nr 34 – Archivio storico dell’Accademia di San Luca w Rzymie, Zbiór projektów nagrodzonych w Konkursach Akademickich i Klementyńskich [Di Alessandro Rosini Romano nella Seconda Classe dell’Architettura – Primo Premio 1679 [sic!], rzut, nr 34.
• ASL, nr 35 – Archivio storico dell’Accademia di San Luca w Rzymie, Zbiór projektów nagrodzonych w Konkursach Akademickich i Klementyńskich [Di Ludouico Rusconi Sassi – nella Seconda Classe dell’Architettura – Secondo Premio 1679], rzut, nr 35.
• ASL, nr 36 – Archivio storico dell’Accademia di San Luca w Rzymie, Zbiór projektów nagrodzonych w Konkursach Akademickich i Klementyńskich [Di Ludouico Rusconi Sassi – nella Seconda Classe dell’Architettura – Secondo Premio 1679], elewacja, nr 36.
• ASL, nr 37 – Archivio storico dell’Accademia di San Luca w Rzymie, Zbiór projektów nagrodzonych w Konkursach Akademickich i Klementyńskich [Di Ludouico Rusconi Sassi Romano – nella Seconda Classe dell’Architettura – Secondo Premio 1679], przekrój poprzeczny, nr 37.
• ASL, nr 38 – Archivio storico dell’Accademia di San Luca w Rzymie, Zbiór projektów nagrodzonych w Konkursach Akademickich i Klementyńskich [Di Basilio Spinelli Romano – nella Seconda Classe dell’Architettura – Terzo Premio], rzut, nr 38.
• ASL, nr 39 – Archivio storico dell’Accademia di San Luca w Rzymie, Zbiór projektów nagrodzonych w Konkursach Akademickich i Klementyńskich [Di Basilio Spinelli Romano – nella Seconda Classe dell’Architettura – Terzo Premio], elewacja, nr 39.
• ASL, nr 40 – Archivio storico dell’Accademia di San Luca w Rzymie, Zbiór projektów nagrodzonych w Konkursach Akademickich i Klementyńskich [Di Basilio Spinelli Romano – nella Seconda Classe dell’Architettura – Terzo Premio 1679 (sic!)], przekrój poprzeczny, nr 40.
• POZZO 1700 – Andrea Pozzo, Prospettiva de pittori et architetti d’Andrea Pozzo della Compagna di Giesu. Parte seconda, Roma 1700.
• ROSSI 1713 – Giovanni Giacomo de Rossi, Disegni di vari altari e cappelle nelle chiese diRoma: con le loro facciate fianchi piante e misure de piu celebri architetti, Roma 1713.
• AMENDOLAGINE/GRANSINIGH/MOUSSALI 2017 – Francesco Amendolagine, Federico Bulfone Gransinigh, Abdul Kader Moussali, Architettura e arte plastica di Carlo Fontana e Leonardo Reti nell’altare maggiore do Santa Maria in Traspontina: un connubio perfetto, [w:] Carlo Fontana 1638–1714. Celebrato Architetto, red. Giuseppe Bonaccorso, Francesco Moschini, Roma 2017, s. 381–385.
• Antonio Gherardi artista reatino 2003 – Antonio Gherardi artista reatino (1638–1702). Un genio bizzaro nella Roma del Seicento, red. Lydia Saraca Colonnelli, Roma 2003, s. 69–78.
• Architectural Fantasy and Reality 1981 – Architectural Fantasy and Reality. Drawings from the Accademia Nazionale di San Luca in Rome.Concorsi Clementini 1700–1750, red. Hellmut Hager, Angela Ciprani, Paolo Marconi, Susan S. Munshower, Pennsylvania 1981.
• BANIA 2018 – Zbigniew Bania, Owalne tempietta w małej architekturze sakralnej w Polsce, „Techne. Seria Nowa” 2018, t. 1, s. 133–145.
• BARANOWSKI 2020 – Andrzej J. Baranowski, Architektura sakralna w Wielkopolsce i jej zleceniodawcy na tle regionalizacji baroku, Warszawa 2020.
• BARCZYK/SITO 2020 – Alina Barczyk, Jakub Sito, Warszawa i Łowicz. Dwie kaplice Chrystusa Ukrzyżowanego w XVIII stuleciu, „Techne. Seria Nowa” 2020, t. 5, s. 61–93.
• BERNATOWICZ 2020 – Tadeusz Bernatowicz, Jan Reisner w Akademii św. Łukasza. Artysta a polityka króla Jana III i papieża Innocentego XI, „Roczniki Humanistyczne” 2020, t. 68, z. 4, s. 159–191.
• Borromini Architekt 2000 – Borromini Architekt im barocken Rom, red. Richard Bösel, Christoph L. Frommel, Mailand 2000.
• CARLONI 1999 – La Capella Cornaro in Santa Maria della Vittoria: nuove evidenze e acquisizioni sulla „mencattiva opera” del Bernini, [w:] Gian Lorenzo Bernini regista del Barocco. I restauri, red. Maria Grazia Bernardini, Claudio Strinati, Roma–Milano 1999, s. 37–46.
• COLONNESE 2017 – Fabio Colonnese, „La Maestrina di eccellenti artefici”. Note a margine di un rilievo della Capella Cybo di Carlo Fontana, [w:] Carlo Fontana 1638–1714. Celebrato Architetto, red. Giuseppe Bonaccorso, Francesco Moschini, Roma 2017, s. 99–108.
• DALBOR 1937 – Witold Dalbor, Pompeo Ferrari ok. 1660–1736. Działalność architektoniczna w Polsce, Warszawa 1937.
• DARI 2015 – Andrea Dari, L›altare maggiore del Duomo di Faenza e il cardinale Carlo Rossetti: un›opera trascurata di Carlo Fontana in Romagna, „Bollettino d›Arte” 2015, nr 25, s. 111–128.
• DZIUBECKI 2014 – Tomasz Dziubecki, Przestrzeń w architekturze baroku rzymskiego, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 2014, nr 1, s. 5–20.
• EISLER 2009 – William Eisler, Carlo Fontana and the maestranze of the Mendrisiotto in Rome, [w:] Studi sui Fontana. Una dinastia di architetti ticinesi a Roma tra Manierismo e Barocco, red. Giuseppe Bonaccorso, Marcello Fagiolo, Roma 2009, s. 355–384.
• FAGIOLO 2013 – Marcello Fagiolo, L’illusione dell’infinito tra achitettura e pittura: Pietro da Cortona, Baciccio, Pozzo e Gherardi, [w:] Marcello Fagiolo, Roma Barocca i protagonisti, gli spazi urbani, i grandi temi, Roma 2013, s. 567–605.
• Filippo Juvarra 1995 – Filippo Juvarra. Architetto delle capitali da Torino a Madrid 1714–1736, red. Comoli Mandracci, Andreina Griseri, Beatriz Blasco Esquivias, Torino 1995.
• FUSCO/VILLANI 2002 – Annarosa Cerutti Fusco, Marcello Villani, Pietro da Cortona architetto, Roma 2002.
• GAJEWSKI 2006 – Jacek Gajewski, Bażanka i Bai – uczniowie Andrea Pozzo w Rzymie i ich wspólna (?) podróż do Polski (uwagi do biografii), „Arteria” 2006, nr 4, s. 77–88.
• GHERSI 2017 – Lorenzo F. Ghersi, Carlo Fontana e Palladio: il progetto per „un casino Venetia”, [w:] Carlo Fontana 1638–1714. Celebrato Architetto, red. Giuseppe Bonaccorso, Francesco Moschini, Roma 2017, s. 251–255.
• Gian Lorenzo Bernini regista dell Barocco 1999 – Gian Lorenzo Bernini regista dell Barocco. I restauri, red. Maria Grazia Bernardini, Milano 1999.
• GIUSTO 2003 – Rosa Maria Giusto, Architettura tra tardobaroco e neoclassicismo. Il ruolo dell’Accademia di San Luca nel Settecento, Roma 2003.
• GOLDEMBERG 2012 – Eric Goldemberg, Pulsation in Architecture, Plantation 2012.
• GRISERI et al. 1999 – Andreina Griseri, Sarah McPhaee, Henry A. Millon, Mercedes Viale Ferrero, Filippo Juvarra. Drawings from the Roman period 1704–1714, Part II, Roma 1999.
• HAGER 1974 – Hellmut Hager, La Capella del Cardinale Alderano Cybo in S. Maria del Popolo, „Commentari” 1974, nr 4, s. 47–61.
• HAGER 1975 – Hellmut Hager, On a Project Ascribed to Carlo Fontana for the Facade of S. Giovanni in Laterano, „The Burlington Magazine” 1975, t. 117, nr 863, s. 105–106, 109, 111.
• HAGER 1976 – Hellmut Hager, G.B. Contini o Carlo Fontana? Osservazioni sui disegni e l’altare berninesco della „Madonna delle Grazie” nel Palazzo Venezia a Roma, „Commentari” 1976, nr 1–2, s. 82–92.
• HOŁOWNIA 2016 – Ryszard Hołownia, Kaplica św. Elżbiety przy katedrze wrocławskiej w kontekście propagandy artystycznej, [w:] Katedra Wrocławska na przestrzeni tysiąclecia. Studia z historii architektury i sztuki, red. Romuald Kaczmarek, Dariusz Galewski, Wrocław 2016, s. 151–165.
• KERBER 1971 – Bernhard Kerber, Andrea Pozzo, Berlin 1971.
• KIEVEN 1993 – Elisabeth Kieven, Von Bernini bis Piranesi. Römische Architekturzeichnungen des Barock, Stuttgart 1993.
• KIEVEN 2003 – Elisabeth Kieven, L’opera architectonica di Antonio Gherardi, [w:] Antonio Gherardi artista reatino (1638–1702). Un genio bizzaro nella Roma del Seicento, red. Lydia Saraca Colonnelli, Roma 2003, s. 69–78.
• KIEVEN 2017 – Elisabeth Kieven, Sulla grafica di Carlo Fontana, [w:] Carlo Fontana 1638–1714. Celebrato Architetto, red. Giuseppe Bonaccorso, Francesco Moschini, Roma 2017, s. 38–44.
• KOWALCZYK 1994 – Jerzy Kowalczyk, Rola Rzymu w późnobarokowej architekturze polskiej, „Rocznik Historii Sztuki” 1994, t. 20, s. 215–321.
• KOWALCZYK 2003 – Jerzy Kowalczyk, Ferrari, Pompeo, [w:] Saur. Allgemeines Künstler-Lexikon. Die bildenden Künstler aller Zeiten und Völker, Bd. 38, K.G. Saur, München–Leipzig 2003, s. 562–563.
• KUSZTELSKI 1981 – Andrzej Kusztelski, Twórczość Pompeo Ferrariego. Rewizja stanu badań i nowe ustalenia, [w:] Sztuka 1 poł. XVIII wieku. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki Rzeszów, listopad 1978, red. Halina Lisińska, Warszawa 1981, s. 137–150.
• LENZO 2012 – Fulvio Lenzo, Una cupola su colonne. Nuovi elementi per la comprensione di Sant’Agnese in Agone, „Annali di Architettura” 2012, t. 24, s. 109–130.
• LORENTZ 1991 – Hellmut Lorentz, Domenico Martinelli und die österreichische Barockarchitektur, Wien 1991.
• LUDWIG 1997 – Bogna Ludwig, Kościół San Carlo alle Quatro Fontane Francesca Borrominiego jako arcydzieło architektury europejskiej, „Architectus” 1997, nr 1–2, s. 58–66.
• ŁOZA 1954 – Stanisław Łoza, Architekci i budowniczowie w Polsce, Warszawa 1954.
• ŁYCZAK 2014 – Bartłomiej Łyczak, Nieznany epizod z życia architekta Pompea Ferrariego, związany z odbudową Torunia po oblężeniu 1703 roku, „Sztuka i Kultura” 2014, t. 2, s. 81–106.
• MARCONI/CIPRANI/VALERIANI 1974 – Paolo Marconi, Angela Ciprani, Enrico Valeriani, I disegni di architettura dell’Archivio storico dell’Accademia do San Luca, t. 1–2, Roma 1974.
• MERZ 2008 – Jörg Martin Merz, Pietro da Cortona and Roman Baroque Architecture, New Haven–London 2008.
• MOSSAKOWSKI 1962 – Stanisław Mossakowski, Kaplica elektorska przy Katedrze we Wrocławiu, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego” 1962, z. 45, „Prace z Historii Sztuki”, z. 1, s. 195–222.
• NEGRO 2002 – Angela Negro, Bernini e il bel composto. La capella de Sylva in Saint’Isidoro, Roma 2002.
• NIEBAUM 2016 – Jens Niebaum, Der kirchliche Zentralbau der Renaissance in Italien. Studien zur Karriere eines Baugedenkes im Quattro- und frühen Cinquecento, t. 1–2, München 2016.
• NOEHLS 1969 – Karl Noehls, La chiesa dei SS. Luca e Martina nell’opera di Pietro da Cortona, con contributi Giovanni Incisa della Rocchetta e Carlo Pietrangeli, Roma 1969.
• PAMPALONE 1993 – Antonella Pampalone, La Cappella della famiglia Spada nella Chiesa Nuova: Testimonianze documentarie, Roma 1993.
• PIERGUIDI 2014 – Stefano Pierguidi, Alessandro VII, Raffaello Vanni, Ippolito Marracci. La ricostruzione di Santa Maria in Campitelli, „Studi di Storia dell’Arte” 2014, t. 25, s. 161–166.
• POLANOWSKA 1996 – Jolanta Polanowska, Ferrari, Pompeo, [w:] Dizionario Biografico degli Italiani, 1996, t. 46, https://www.treccani.it/enc.clopedia/pompeo-ferrari_res-0e213be3-87ed-11dc-8e9d-0016357eee51_(Dizionario-Biografico)/ [dostęp: 19.03.2021].
• PORTOGHESI 1995 – Paolo Portoghesi, Roma barocca, Bari 1995.
• SAGLIOCCO 2022 – Claudio Sagliocco, San Francesco Solano Il „Taumaturgo del Nuovo Mondo” Uno studio iconologico a partire da un paliotto a scagliola in Santa Maria in Aracoel, „Quaderni di Venezia Arti” 2022, t. 5, s. 255–270.
• SETTIS 2021 – Salvatore Settis, Futuro del „clsssico”. Nuova edizione, Torino 2021.
• SITO 2013 – Jakub Sito, Wielkie warsztaty rzeźbiarskie Warszawy doby saskiej. Modele kariery – formacja artystyczna – organizacja produkcji, Warszawa 2013.
• SMITH 1993 – Gil R. Smith, Architectural Diplomacy. Rome and Paris in the Late Baroque, New York–London 1993.
• STROZZIERI 2012 – Yuri Strozzieri, Un inedito di Carlo Rainaldi per il „Santuario” di S. Maria in Campitelli, „Palladio” 2012, nr 50, s. 131–140.
• TJARKS 1994 – Torsten Tjarks, Das Architektursystem Borrominis, München–Berlin 1994.
• TJARKS 2015 – Torsten Tjarks, Das Architekturdetail bei Borromini. Form, Variation und Ordnung, München 2015.
• VALERIANI 2019 – Alessandro Valeriani, Da imitazioni a modelli: i progetti di Andrea Pozzo e Carlo Fontana per la facciata di San Giovanni in Laterano. Con una nota su Fontana „borrominista”, [w:] Falsi e imitazioni nella storia. Studi archeologici, giuridici, numismatici e storico artistici, red. Alessandra Serra, Roma 2019, s. 113–163.
• VILLANI 2009 – Marcello Villani, „La più nobil parte”. L’architettura delle cupole a Roma 1580–1670, Roma 2009.
• WRABEC 1975 – Jan Wrabec, Wrocławskie projekty Pompea Ferrariego, „Biuletyn Historii Sztuki” 1975, t. XXXVII, nr 3, s. 295–298.
• WRABEC 1986 – Jan Wrabec, Barokowe kościoły na Śląsku w XVIII wieku. Systematyka typologiczna, Wrocław 1986.
• ZIEMBIŃSKA 1981 – Maria Ziembińska, Ferrari Pompeo, [w:] Wielkopolski słownik biograficzny, red. Antoni Gąsiorowski, Jerzy Topolski, Warszawa–Poznań 1981, s. 180.

Identifiers

DOI

10.18778/2084-851X.13.07

Biblioteka Nauki

29519225