Nowy Zebrzydów – przykład miasta kalwaryjnego położonego w cieniu symbolicznego Miasta Świętego

• Authors: Mirosław Płonka

Title variants

EN

Nowy Zebrzydów – an example of a Calvary city located in the shadow of the symbolic Holy City

Abstracts

EN

Among all types of modern Polish cities, the settlements lying in the shadow of the Calvary complexes were collectively called Calvary towns. The oldest example included in this group – Zebrzydow aka Nowy Zebrzydow (today Kalwaria Zebrzydowska) - was a private town, providing a base for a much larger symbolic city, which was Jerusalem copied after Christian van Adrichem’s treatise, in the lands of Lanckorona and Barwałd eldership. The construction of the Polish Holy Land, however, violated the existing rules for the location of cities. Already in the first years of erecting the chapels, huge problem arose, because Mikołaj Zebrzydowski gave the best lands of peasants from the surrounding royal lands – Stronie and Leśnica to the construction of the complex. Due to hunger, the peasants were forced to migrate, e.g. to Zebrzydow, where they soon formed the middle class. With their appearance in the city, the cultivation of land was instilled in the city, which, apart from trading devotional items and serving pilgrims, constituted the main income of the townspeople. In addition, the city located by Mikołaj, and later by his son Jan, was to be “worthy” of the Holy City. Therefore, it was forbidden to graze livestock in the area of Jerusalem, it was ordered to properly celebrate church ceremonies in the city, and Jews and heretics were forbidden to settle there. The aim of the article is to clarify the definition of a Calvary town on the example of Zebrzydow, additionally taking into account, inter alia, the ideological importance of this type of center as a purely Catholic city.

PL

Pośród wszystkich typów nowożytnych miast polskich osady leżące w cieniu kompleksów kalwaryjnych zostały nazwane zbiorczo miasteczkami kalwaryjnymi. Zaliczany do tej grupy najstarszy przykład – Zebrzydów vel Nowy Zebrzydów (ob. Kalwaria Zebrzydowska) – był miastem prywatnym, stanowiącym zaplecze dla znacznie większego od siebie miasta symbolicznego, którym była skopiowana na ziemiach starostwa lanckorońskiego i barwałdzkiego za traktatem Christiana van Adrichema Jerozolima. Budowa polskiej Ziemi Świętej naruszyła jednak dotychczasowe zasady lokacji miast. Już w pierwszych latach wznoszenia kaplic pojawił się ogromny problem, ponieważ pod budowę kompleksu Mikołaj Zebrzydowski oddał najlepsze ziemie chłopów z okolicznych królewszczyzn – Stronia i Leśnicy. W związku z głodem chłopi zmuszeni byli do przymusowej migracji, m.in. do Zebrzydowa, w którym niedługo potem tworzyli stan mieszczański. Wraz z ich pojawieniem się w mieście zaszczepiono kulturę uprawiania ziemi, która obok handlu dewocjonaliami i obsługi pielgrzymów stanowiła główny dochód mieszczan. Do tego lokowane przez Mikołaja, a później jego syna Jana miasto miało być „godne” Miasta Świętego. Zabroniono więc wypasu zwierząt hodowlanych w obszarze Jerozolimy, nakazano należycie święcić w mieście uroczystości kościelne, a także zakazano osiedlania się tu Żydom oraz heretykom. Celem artykułu jest doprecyzowanie definicji miasteczka kalwaryjnego na przykładzie Zebrzydowa, uwzględniając dodatkowo m.in. ideowe znaczenie tego typu ośrodka jako miasta czysto katolickiego.

Keywords

PL

Kalwaria Zebrzydowska; Mikołaj Zebrzydowski; Zebrzydów; miasteczko kalwaryjne

EN

Kalwaria Zebrzydowska; Mikołaj Zebrzydowski; Zebrzydów (city); Calvary town

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: TECHNE. Seria Nowa
• Year: 2022
• Issue: 9
• Pages: 201-218

Dates

published

2022

Contributors

author

Mirosław Płonka

• Instytut Historii i Archiwistyki, Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie

• https://orcid.org/0000000238061146

References

• AKMK, sygn. AV Cap 17 – Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie, Acta visitationis exterioris decanatuum Oswiecimensis – Acta visitationis exterioris decanatuum Oswiecimensis, Novi Montis, Zatoriensis et Skamnesis ad archidiaconatum Cracoviensem pertinentium per R. D. Christophorum Kazimirski, nominatum episcopum Kijoviensem et praepositum Tarnoviensem ex commissione Illustr. Principis D. Georgii, divina miseratione S.R.E. tituli s. Sixti cardinalis presbiteri Radziwiłł nuncupati, episcopatus Cracoviensis administratoris perpetui, in Olica er Nieswież ducis a. D. 1598, sygn. AV Cap 17.
• AKMK, sygn. AV Cap 33 – Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie, Acta visitationis exterioris decanatus Skavinensis – Acta visitationis exterioris decanatus Skavinensis, Novi Montis, Oswencimensis, Zatoriensis, ad archidiaconatum Cracoviensem, prothonotarium apostolicum in a. D. 1617 authoritate ordinaria factae sub felicibus auspiciis R. D. Martini Szyszkowski, episcopi Cracoviensis, ducis Severiensis. Visitatio ecclesiae Collegiate Skarbimiriensis die 9 mesis Decembrisanni 1617 ex speciali commissione Episcopi ordinarii facta kk. 106–110. Visitatio decanatus Wielicensis a. D. 1618 per R. D. Joannem Foxium, archidiaconum Cracoviensem, sygn. AV Cap 33.
• ANKr., sygn. 29/32/0/13/23 – Archiwum Narodowe w Krakowie, Księga radziecko-ławnicza Kalwarii Zebrzydowskiej – Księga radziecko-ławnicza miasta Kalwarii Zebrzydowskiej 1630–1811, sygn. 29/32/0/13/23.
• ANKr., sygn. 30/1/0/6.1/57 – Archiwum Narodowe w Krakowie, Akta miasta Bochni, Księga radziecka bocheńska, sygn. 30/1/0/6.1/57, s. 282–285.
• APS, sygn. III.1.4 – Documenta – Archiwum Parafialne w Stryszowie, Documenta. XVII–XX wiek, teczka, sygn. III.1.4.
• APB, sygn. IV-a-1 – Archiwum Prowincji Bernardynów w Krakowie, Historia Calvariae – Historia Calvariae seu… descriptio situs, fundationis, privilegiorum… Conventus Zebrzydoviensis… collecta Anno Domini 1613, 1600–1904, sygn. IV-a-1.
• APB, sygn. M-25 – Archiwum Prowincji Bernardynów w Krakowie, Chronologia Ordinis Fratrum Minorum – Chronologia Ordinis Fratrum Minorum de Observantia Provintiae Minoris Poloniae…, sygn. M-25.
• ADRICHOMIUS 1590 – Ch. Adrichomius, Theatrum Terrae Sanctae et biblicarum historiarum, Coloniae 1590, starodruk w Bibliotece Uniwersytetu Wrocławskiego, źródło https://www.bibliotekacyfrowa.pl/dlibra/publication/66003/edition/77212/content [dostęp: 2.09.2021].
• Civitates 1617 – Civitates Orbis Terrarum, Kolonia 1617.
• Kalwarya 1669 – Kalwarya albo Nowe Jeruzalem na polach Zebrzydowskich zasadzone, a przez Oyca Franciszka Dzielowskiego, Zakonu Franciszka Świętego, Minorum de Obseruantia, Kustosza Krakowskiego, krotko z fundamentu swego wywiedziona. W Kazimierzu przy Krakowie, 1669, starodruk w Bibliotece Narodowej, sygn. mf. B1248.
• Barcik 1985 – Symeon Józef Barcik, Kalwaria Pacławska, Warszawa 1985.
• Bilska 1996 – Elżbieta Bilska, Przemiany kulturowych i religijnych funkcji kalwarii w Polsce, [w:] Przestrzeń i sacrum. Geografia kultury religijnej w Polsce i jej przemiany w okresie od XVII do XX w. na przykładzie ośrodków kultu i migracji pielgrzymkowych, red. Antoni Jackowski i in., Kraków 1996, s. 201–220.
• Bilska-Wodecka 2003 – Elżbieta Bilska-Wodecka, Kalwarie europejskie. Analiza struktury, typów i genezy, Kraków 2003.
• Bogucka/Samsonowicz 1986 – Maria Bogucka, Henryk Samsonowicz, Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1986.
• Graff/Wołyniec/Wróbel 2020 – Tomasz Graff, Bartłomiej Wołyniec, Elżbieta Elena Wróbel, Mikołaj Zebrzydowski (1553–1620). Szkic biograficzny, Kraków 2020.
• I Krakowskie Spotkania Źródłoznawcze 2010 – I Krakowskie Spotkania Źródłoznawcze: teoria a praktyka edycji nowożytnych źródeł w Polsce XVI–XVIII wieku (Kraków, 19–20 listopada 2009 roku), „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne” 2010, nr 137, s. 223–225.
• Instrukcja wydawnicza 1953 – Instrukcja wydawnicza dla źródeł historycznych od XVI do połowy XIX wieku, red. Kazimierz Lepszy, Wrocław 1953.
• Kaltenberg-Kwiatkowska 2011 – Ewa Kaltenberg-Kwiatkowska, O oznaczaniu i naznaczaniu przestrzeni miasta, „Przegląd Socjologiczny” 2011, t. 60, nr 2–3, s. 135–165.
• Krzysztofik 2007 – Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007.
• Kurpiewski 2013 – Maciej Kurpiewski, Historia wspólnoty ewangelickiej w Wejherowie i jej cmentarza w latach 1643–1951, „Gdański Rocznik Ewangelicki” 2013, t. 7, s. 82–113.
• Jakubowicz 1968 – Dawid Jakubowicz, Wstęp, [w:] Księga pamiątkowa byłych gmin żydowskich Wadowic, Andrychowa, Kalwarii i Myślenic, red. Dawid Jakubowicz, Tel Aviv 1968.
• Labuda 1988 – Gerard Labuda, Pierwsze lata dziejów Wejherowa w świetle „Kroniki Franciszkanów wejherowskich” o. Grzegorza Gdańskiego, [w:] Najstarsze dzieje Wejherowa. Materiały z Sesji Naukowej, red. Stanisław Gierszewski, Wejherowo 1988, s. 7–28.
• Lenczowski 1970 – Franciszek Lenczowski, Dzierżawa zakrzowska pod względem osadniczym i obciążeń jej ludności w okresie XIV–XVIII wieku, „Studia Historyczne” 1970, t. 13, nr 4, s. 549–559.
• Lenczowski 1976 – Franciszek Lenczowski, O kościołach i parafiach w Stryszowie i Zakrzowie, „Nasza Przeszłość” 1976, t. 45, s. 191–233.
• Liczbiński 1957 – Andrzej Liczbiński, Góra Kalwaria – lokacja i układ przestrzenny miasta (1670–1690), „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1957, t. 2, nr 3/4, s. 199–216.
• Łepkowski 1850 – Józef Łepkowski, Kalwarya Zebrzydowska i jéj okolice pod względem dziejowym i archeologicznym, Kraków 1850.
• Łepkowski 1863 – Józef Łepkowski, Przegląd zabytków przeszłości z okolic Krakowa, Kraków 1863.
• Maroszek 2019 – Piotr Maroszek, „Muzyka i tryumfy”, rozgardiasz i przemiany duchowe przy odpuście Wniebowzięcia Matki Bożej na Kalwarii Zebrzydowskiej.
• Słowo o budowaniu pogłębionej pobożności maryjnej, „Małopolska – Regiony, Regionalizmy, Małe Ojczyzny” 2019, t. XXI, s. 9–28.
• Mitkowska 1975 – Anna Mitkowska, Kompozycja przestrzenna Kalwarii Zebrzydowskiej, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1975, t. 20, z. 2, s. 157–174.
• Mitkowska 2005 – Anna Mitkowska, Czynnik tradycji miejsca w kreowaniu krajobrazów kalwaryjskich (szkic problematyki), [w:] Geografia i sacrum, t. II, red. Bolesław Domański, Stefan Skiba, Kraków 2005, s. 329–335.
• Płonka 2019 – Mirosław Płonka, Kompleks kalwaryjny w Kalwarii Zebrzydowskiej jako krajobraz pamięci i pomnik XVI-wiecznej Jerozolimy, „Ochrona Zabytków” 2019, t. 72, nr 2, s. 189–216.
• Płonka 2020 – Mirosław Płonka, Portrayals of Mikołaj Zebrzydowski›s in Literature and Art, „Folia Historica Cracoviensia” 2020, t. 26, z. 2, s. 45–75.
• Płonka 2021 – Mirosław Płonka, Mikołaj Zebrzydowski jako nauczyciel buntów w dramacie Ludwika Orpiszewskiego, „Klio. Czasopismo Poświęcone Dziejom Polski i Powszechnym” 2021, t. 57, nr 1, s. 113–133.
• Rejman/Nowakowski/Malec 2019 – Aneta Rejman, Andrzej Nowakowski, Maciej Malec, Zakrzów: dzieje szkoły i sportu na tle dziejów wsi. Na 135-lecie szkoły w Zakrzowie (1884–2019), Rzeszów 2019.
• Seweryn 1937 – Tadeusz Seweryn, Polskie malarstwo ludowe, Kraków 1937.
• SIEMIONOW 1984 – Aleksy Siemionow, Ziemia wadowicka, Wadowice 1984.
• Szczygieł 2016 – Ryszard Szczygieł, Miasta prywatne w Polsce od XIV do 1772 roku – chronologia lokacji, właściciele, pełnione funkcje, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 2016, t. 77, s. 13–45.
• WOŁYNIEC 2017 – Bartłomiej Wołyniec, Kościelne dzieje Kalwarii Zebrzydowskiej, [w:] Wybrane zagadnienia z dziejów Kalwarii Zebrzydowskiej. Na 400-lecie pierwszej lokacji Kalwarii Zebrzydowskiej (1617–2017), red. Andrzej Nowakowski, Kraków 2017, s. 55–81.
• Wyczawski 1947 – Hieronim Eugeniusz Wyczawski, Dzieje Kalwarii Zebrzydowskiej, Kraków 1947.
• Wyczawski 2006 – Hieronim Eugeniusz Wyczawski, Kalwaria Zebrzydowska. Historia Klasztoru Bernardynów i kalwaryjskich dróżek, wyd. II, Kalwaria Zebrzydowska 2006.
• Wyrobisz 1974 – Andrzej Wyrobisz, Rola miast prywatnych w Polsce w XVI i XVII wieku, „Przegląd Historyczny” 1974, t. 65, nr 1, s. 19–46.
• https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/k/319-kalwaria-zebrzydowska/99-historia-spolecznosci/137432-historia-spolecznosci#footnote2_pw4dnc4 [dostęp: 20.08.2021].

Identifiers

DOI

10.18778/2084-851X.13.10

Biblioteka Nauki

26469666