Jak Krzysztof Radziwiłł (1585–1640) dwory i zbory budował. Uwagi do organizacji prac budowlanych w dobrach magnackich na Litwie w pierwszej połowie XVII wieku. Część II

• Authors: Jarosław Zawadzki

Title variants

EN

How Krzysztof Radziwiłł (1585–1640) built mansions and churches. Notes on the organization of construction works in magnate estates in Lithuania in the first half of the 17th century. Part II

Abstracts

EN

The text is the second part of the study on the construction works in the estate of one of the most important Lithuanian magnates of the first half of the 17th century, Krzysztof Radziwiłł (1585–1640), Vilnius Voivode and Grand Hetman of Lithuania. It presents the workers employed in the construction of the building, from the least qualified to architects and sculptors. Attention was also paid to the production or purchase of building materials, their transport and collection. Then, the process of building or renovating buildings, its course and duration were presented. In conclusion, the author tried to justify that the course of the investment process in Krzysztof Radziwiłł’s estate was influenced by his personal characteristics and the work system he adopted (strict control, monopoly of decision-making, even in minor matters by the prince, thrift). However, according to the author, the social and economic system prevailing in the Grand Duchy of Lithuania at that time was of decisive importance. A large share of natural economy and a narrow market of services and trade in construction goods caused constant problems with maintaining the continuity and efficiency of works. This resulted in repeated attempts to organize work as much as possible with the hands of the serfs’ (prince’s own subjects) and with the help of products manufactured on their own estates. The effect of these treatments was both the low quality of the materials and the work performed. Lesser, but important, were the negative natural phenomena, especially numerous epidemics in the 1720s, but also fires, storms and floods. Pan-European processes also had a negative impact, resulting in a decrease in the profitability of aristocratic estates as a result of a change in the price structure. In the case of Krzysztof Radziwiłł, this phenomenon was significantly weakened as a result of the endowments of rich royal estates, mainly the economy of Mogilev, in the last years of his life. As a result, in the 1730s he achieved the highest income.

PL

Tekst stanowi drugą część opracowania dotyczącego prowadzenia prac budowlanych w majątku jednego z najważniejszych litewskich magnatów pierwszej połowy XVII w., Krzysztofa Radziwiłła (1585–1640), wojewody wileńskiego i hetmana wielkiego litewskiego. Przedstawiono w nim pracowników zatrudnionych przy wznoszeniu budowli, od najmniej wykwalifikowanych po architektów i rzeźbiarzy. Uwagę poświęcono także produkcji lub nabywaniu materiałów budowlanych, ich transportowi i gromadzeniu. Następnie przedstawiono sam proces budowania lub remontowania budynków, jego przebieg i czas trwania. W podsumowaniu autor starał się uzasadnić, że na przebieg procesu inwestycyjnego w dobrach Krzysztofa Radziwiłła wpływały jego cechy osobowe i systemu pracy jaki przyjął (ścisła kontrola, monopol podejmowania decyzji, nawet w drobnych sprawach przez księcia, oszczędność). Decydujące jednak znaczenie, według autora, miał system społeczny i gospodarczy panujący w tym czasie w Wielkim Księstwie Litewskim. Duży udział gospodarki naturalnej oraz wąski rynek usług i handlu towarami budowlanymi, powodował nieustanne problemy z utrzymaniem ciągłości i efektywności prac. Skutkowało to nieustannie ponawianymi próbami organizowania prac możliwie w największym stopniu rękami własnych poddanych pańszczyźnianych i za pomocą wytwarzanych we własnych majątkach produktów. Efektem tych zabiegów była zarówno niska jakość produktów, jak i wykonywanej pracy. Mniejsze, lecz ważne, znaczenie miały negatywne zjawiska naturalne, przede wszystkim liczne w latach 20. XVII wieku epidemie, lecz także pożary, wichury i powodzie. Negatywne znaczenie miały też procesy ogólnoeuropejskie, skutkujące, w wyniku zmiany struktury cen, spadkiem dochodowości majątków magnackich. W przypadku Krzysztofa Radziwiłła zjawisko to zostało znacznie osłabione w wyniku przypadających na ostatnie lata jego życia nadań bogatych królewszczyzn, przede wszystkim ekonomii mohylewskiej, w efekcie w latach 30. XVII wieku osiągał on najwyższe dochody.

Keywords

PL

Krzysztof Radziwiłł; wojewoda wileński; hetman wielki litewski; Wielkie Księstwo Litewskie; majątek magnacki; rezydencje; budownictwo; organizacja prac budowlanych; czas trwania inwestycji budowlanych

EN

Krzysztof Radziwill; voivode of Vilnius; Grand Hetman of Lithuania; Grand Duchy of Lithuania; magnate estate; residences; construction; organization of construction works; duration of construction investments

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: TECHNE. Seria Nowa
• Year: 2022
• Issue: 10
• Pages: 11-68

Dates

published

2022

Contributors

author

Jarosław Zawadzki

• Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie

• https://orcid.org/0000000304281295

References

• Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (AGAD), AR, dz. IV – Archiwum Warszawskie Radziwiłłów dz. IV, nr 308, 315, 317, 318, 319, 863
• AGAD, AR, dz. V – Archiwum Warszawskie Radziwiłłów dz. V, nr 525, 637, 1526, 1584, 2840, 3170, 3573a, 4266, 4412, 4755, 5027, 6237, 6761, 6875, 6956/I, 8017a, 8080, 9098, 9304, 9448, 9448a, 9875, 9878, 10065, 10940, 11251, 11557/I, 12345, 12382/I, 12483, 12597, 12665, 13195, 13391, 13489, 13969, 14057, 14093, 14254, 14507, 14530, 14648/1, 14648/4, 14979, 15062, 15250, 15296, 15435, 15511, 15517, 16328, 17289, 17350, 17399, 17493, 17534, 17733, 17909, 18564
• Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (AGAD), AR, dz. V – Akta niesygnowane
• Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (AGAD), AR, dz. XI – Archiwum Warszawskie Radziwiłłów dz. XI, nr 37, 149, 150, 151
• Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (AGAD), AR, dz. XXV – Archiwum Warszawskie Radziwiłłów dz. XXV, nr 177, 2903, 2904
• Нацыяналъны гістарычны архіў Беларусі (НГАБ) – Ф. 694, oп. 1, нр 146
• Нацыяналъны гістарычны архіў Беларусі (НГАБ) – Ф. 694, oп. 2, нр 2641, 10731
• Instrukcijos 1985 – Instrukcijos feodalinių valdų administracijai Lietuvoje XVII–XIX a., parenge (wyd.): Zigmuntas Kiaupa, Jurate Kiaupienė, Vilnius 1985.
• Prawa i przywileje 1994 – Prawa i przywileje miasta i dóbr ziemskich Zabłudów XV–XVIII w., oprac. Józef Moroszek, Białystok 1994.
• ALEXANDROWICZ 2011a – Stanisław Alexandrowicz, Geneza i rozwój sieci miasteczek Białorusi i Litwy do połowy XVII w., [w:] Studia z dziejów miasteczek Wielkiego Księstwa Litewskiego, Toruń 2011, s. 19–92.
• ALEXANDROWICZ 2011b – Stanisław Alexandrowicz, Studia z dziejów miasteczek Wielkiego Księstwa Litewskiego, Toruń 2011, s. 440.
• AUGUSTYNIAK 2001a – Urszula Augustyniak, Dwór i klientela Krzysztofa Radziwiłła (1585–1640). Mechanizmy patronatu, Warszawa 2001.
• AUGUSTYNIAK 2001b – Urszula Augustyniak, Drewniane dwory Radziwiłłów birżańskich w pierwszej połowie XVII
• Instrukcijos 1985 – Instrukcijos feodalinių valdų wieku – rezydencje czy siedziby, [w:] Rezydencje w średniowieczu i w czasach nowożytnych, Warszawa 2001, s. 102–124.
• BARANOWSKI 1984 – Andrzej Józef Baranowski, Nurty, fazy i centra barokowej architektury sakralnej w Wielkim Księstwie Litewskim, „Biuletyn Historii Sztuki” 1984, nr 4, s. 379–380.
• BARANOWSKI 1990 – Andrzej Józef Baranowski, Pałac w Starej Wsi w świetle inwentarza z 1619 r., [w:] Curia maior. Studia ofiarowane A. Ciechanowieckiemu, Warszawa 1990, s. 91–96.
• BARDACH 1980 – Juliusz Bardach, Miasta na prawie magdeburskim w Wielkim Księstwie Litewskim od schyłku XIV do połowy XVII stulecia, „Kwartalnik Historyczny” 1980, t. 87, nr 1, s. 21–52.
• BERNATOWICZ 1998 – Tadeusz Bernatowicz, Miles Christianus et peregrinus, Fundacje Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła „Sierotki” w ordynacji nieświeskiej, Warszawa 1998.
• BERNATOWICZ 2000 – Tadeusz Bernatowicz, Rola Lublina w architekturze sakralnej Wielkiego księstwa Litewskiego w XVI–XVII wieku, [w:] Sztuka ziem wschodnich Rzeczypospolitej XVI–XVIII wieku, red. Jerzy Lileyko, Lublin 2000, s. 15–26.
• BRAUDELL 1992 – Ferdynand Braudell, Kultura materialna, gospodarka i kapitalizm XVI–XVIII wiek, t. 1–3, Warszawa 1992.
• DYBAŚ 2018 – Bogusław Dybaś, Fortece Rzeczypospolitej. Studium z dziejów budowy fortyfikacji stałych w państwie polsko-litewskim w XVII wieku, Toruń 2018.
• Historia 1978 – Historia kultury materialnej Polski w zarysie, t. III: Od XVI do połowy XVII wieku, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1978.
• Historia 2015 – Historia sztuki polskiej, t. VI, Warszawa 2015.
• JANKAUSKAS et al. 2006 – Rimantas Jankauskas, Albinas Kuncevičius, Rimvydas Laužikas, Gintautas Striska, Badania archeologiczne na zamczysku w Dubinkach – dawnej rezydencji Radziwiłłów, „Barok” 2006, t. XIII, nr 1, s. 155–167.
• LINDE 1859 – Słownik języka polskiego przez M. Samuela Bogumila Lindego, t. V, Lwów 1859.
• PIRAMIDOWICZ 2012 – Dorota Piramidowicz, Feniks świata litewskiego. Fundacje i inicjatywy artystyczne Kazimierza Leona Sapiehy (1609–1656), Warszawa 2012.
• SKIBIŃSKI 2015 – Franciszek Skibiński, Warsztat Abrahama van den Blocke i publiczne przedsięwzięcia budowlane w Gdańsku w pierwszej ćwierci XVII wieku, „Biuletyn Historii Sztuki” 2015, nr 2, s. 241–267.
• WARDZYŃSKI/KOWALSKI/JAMSKI 2013 – Michał Wardzyński, Hubert Kowalski, Piotr I. Jamski, Lapidarium warszawskie. Szlachetne materiały kamieniarskie w XVI i XVII wieku, Warszawa 2013.
• WASILEWSKI 1988 – Tadeusz Wasilewski, Budowa zamku w Birżach w latach 1586–1654, [w:] Podług nieba i zwyczaju polskiego. Studia z historii architektury i kultury ofiarowane Adamowi Miłobędzkiemu, Warszawa 1988, s. 263–272.
• WYROBISZ 1983 – Andrzej Wyrobisz, Wzory osobowe i stereotypy rzemieślników w literaturze staropolskiej, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1983, t. 31, nr 1, s. 53–64.
• ZAWADZKI 2002 – Jarosław Zawadzki, Siedziby Kiszków i Radziwiłłów na Białorusi w XVI–XVIII w. Opisy z zasobu Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie, Warszawa 2002.
• ZAWADZKI 2006 – Jarosław Zawadzki, Majątek magnacki jako mikrokosmos szlachecki na przykładzie dóbr Iwie w powiecie oszmiańskim do połowy XVII wieku, [w:] Patron i dwór. Magnateria Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku, red. Ewa Dubas-Urwanowicz, Jerzy Urwanowicz, Warszawa 2006, s. 133–146.
• ZAWADZKI 2019 – Jarosław Zawadzki, Czy na litewskiej wsi nowożytnej (do połowy XVII wieku) istniało zjawisko względnego przeludnienia?, [w:] Chłopi na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej do czasów uwłaszczenia, red. Dorota Michaluk, Ciechanowiec–Warszawa 2019, s. 43–61.

Identifiers

DOI

10.18778/2084-851X.14.02

Biblioteka Nauki

29519232