Wzornictwo przemysłowe zakładów odlewniczych z terenu powiatu koneckiego od lat 70. XIX wieku do 1939 roku

• Authors: Daria Rutkowska-Siuda

Title variants

EN

Industrial design of foundry companies in the Końskie district from the 1870s to 1939

Abstracts

EN

Cast iron was becoming increasingly popular in the mid-19th century in both construction and transmission design. The rich foundry traditions of the Końskie district, which belonged to the Old Polish Industrial Region, were mostly built up by plants developing at the turn of the 19th and 20th centuries. Particular attention should be paid to the Stąporków Foundry and the Piotr Ławacz, Szai Kronenblum and Józef Mintz plants in Końskie. This article focuses on the analysis of only a fragment of an assortment characterised by interesting forms. Oven doors can be divided into three categories of designs based on: historicising ornament, Art Nouveau motifs, and geometric forms. The models presented in this article were duplicated in the assortment of all factories. Their popularity in the market of the time was immense, as evidenced by numerous surviving examples.

PL

Żeliwo w połowie XIX w. zyskiwało coraz większą popularność zarówno w budownictwie jak i wzornictwie przesyłowym. Bogate tradycje odlewnicze powiatu koneckiego należącego do Staropolskiego Okręgu Przemysłowego w większości budują zakłady rozwijające się na przełomie XIX i XX w. Należy zwrócić szczególną uwagę na Odlewnię w Stąporkowie oraz zakłady Piotr Ławacz, Szai Kronenbluma i Józef Mintz w Końskich. Niniejszy artykuł skupia się na analizie jedynie fragment asortymentu odznaczającego się ciekawymi formami. Drzwiczki piecowe można podzielić na trzy kategorie wzorów opartych na: ornamencie historyzującym, motywach secesyjnych, formach geometrycznych. Prezentowane w artykule modele powielały się w asortymencie wszystkich zakładów. Ich popularność na ówczesnym rynku była ogromna, na co wskazują liczne zachowane przykłady.

Keywords

PL

wzornictwo przemysłowe; odlewnictwo XIX/XX w.; Piotr Ławacz; Szaja Kronenblum; Józef Mintz; Stąporków; Końskie

EN

industrial design; 19th/20th century foundry; Piotr Ławacz; Szaja Kronenblum; Józef Mintz; Stąporków; Końskie

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: TECHNE. Seria Nowa
• Year: 2022
• Issue: 10
• Pages: 135-159

Dates

published

2022

Contributors

author

Daria Rutkowska-Siuda

• Instytut Historii Sztuki, Uniwersytet Łódzki

• https://orcid.org/0000000275053663

References

• Archiwum Diecezji Sandomierskiej (ADS) 1892 – Akta parafii Lisow, 1845–1983–II, Opis Inwentarza Kościoła Parafialnego w Lisowie w 1892 roku, [nlb.].
• Archiwum Państwowe w Kielcach (APK) 1909 – Akta dóbr ziemskich hipoteki powiatu koneckiego Stąporków 1909–1932 [1941], sygn. 45.
• Archiwum Państwowe w Kielcach (APK) Białogon – Kielecka Fabryka Pomp „Białogon” w Białogonie, Projekty, szkice, plany, 1816–1967, sygn. 506.
• Archiwum Państwowe w Kielcach (APK) Stąporków 1934 – Odlewnia Metali i Warsztaty Mechaniczne „Nieborów” w Niekłaniu, Inwentarz Huty Stąporków za lata 1934–1938, sygn. 1.
• Archiwum Państwowe w Kielcach (APK) Stąporków 1938 – Odlewnia Metali i Warsztaty Mechaniczne „Nieborów” w Niekłaniu, Spis majątku 1937/38, 1939–1942, sygn. 2.
• Archiwum Państwowe w Radomiu (APR) 1908 – Zakłady Górnicze „Bliżyn” hr. Henryka Broel-Platera, katalog z 1908 r., sygn. IV/5/85.
• Archiwum Państwowe w Radomiu (APR) 1922 – Zespół Sąd Okręgowy w Radomiu, Piotr Ławacz i Synowie z.o.o. w Końskich, sygn. 58/448/0/5/16328.
• AB 1929 – „Architektura i Budownictwo” 1929, z. 7, s. V.
• ADAMIAK 2013 – Włodzimierz Adamiak, Dziedzictwo. Detale przestrzeni publicznych Łodzi na tle innych miast, Łódź 2013.
• BOCHNIAK/PAGACZEWSKI 1959 – Adam Bochniak, Julian Pagaczewski, Polskie rzemiosło artystyczne wieków średnich, Kraków 1959.
• BRZOZOWICZ 1997 – Artur Brzozowicz, Jan Małachowski założyciel miasta Końskie Wielkie, Warszawa 1997.
• BRZOZOWSKI 1977 – Jerzy Brzozowski, Zarys historii rozwoju gospodarczego miasta Końskie (od powstania osady do połowy XIX w.), „Roczniki Muzeum Narodowego w Kielcach” 1977, t. 10, s. 227–252.
• Dawne i nowe odlewnictwo 2011 – Dawne i nowe odlewnictwo w Polsce – wyroby żeliwne i inne, red. Katarzyna Kluczwajd, Toruń 2011.
• Detal architektoniczny 2018 – Detal architektoniczny warszawskiej Pragi 1850–1939, red. Jadwiga Roguska, Warszawa 2018.
• DREXLEROWA 1999 – Anna M. Drexlerowa, Wystawy wytwórczości Królestwa Polskiego, Warszawa 1999.
• Dziedzictwo 2014 – Dziedzictwo na nowo odkrywane. Detal architektoniczny 1850–1939, red. Jadwiga Roguska, Warszawa 2014.
• FAJKOSZ 1978 – Andrzej Fajkosz, Wczoraj i dziś stąporkowskich odlewni, Stąporków 1978.
• FAJKOSZ 2010 – Andrzej Fajkosz, Kartki z historii ziemi koneckiej, Kielce–Końskie 2010.
• GĄSSOWSKI 1998 – Jerzy Gąssowski, Osadnictwo pradziejowe i wczesnośredniowieczne na ziemi koneckiej, [w:] Końskie zarys dziejów, red. Marian Wikiera, Końskie 1998.
• GODLEWSKI 1955 – Zbigniew Godlewski, Wady odlewów żeliwnych, Warszawa 1955.
• GROTOMIRSKI 2009 – Zdzisław Grotomirski, 120 lat tradycji w Koneckich Zakładach Odlewniczych, Końskie 2009.
• GULDON 1991 – Zenon Guldon, Hutnictwo i przemysł metalowy w powiecie opoczyńskim w okresie przedrozbiorowym, [w:] Tradycje przemysłowe ziemi koneckiej, red. W. Różański, Kielce 1991, s. 15–22.
• GW 1932 – Zawiadomienie, „Gazeta Warszawska” 1932, s. 9.
• HANAKA 2012 – Hanaka Anna, Wystawa Budowlano-Mieszkaniowa Banku Gospodarstwa Krajowego na Kole w Warszawie w 1935 roku – ku poprawie budownictwa mieszkaniowego, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 2012, nr 3, s. 93–110.
• Huta Stąporków 1935 – Zbiory Muzeum Regionalnego PTTK w Końskich, Artykuły piecowe czarne, katalog nr 3, Huta Stąporków Sp. z o. o w Stąporkowie 1935.
• KAPF 1904 – Księga Adresowa Przemysłu Fabrycznego w Królestwie Polskim na rok 1904, oprac. Leon Jeziorański, Warszawa 1905.
• KAPF 1905 – Księga Adresowa Przemysłu Fabrycznego w Królestwie Polskim na rok 1905, oprac. Leon Jeziorański, Warszawa 1906.
• KAPF 1907 – Księga Adresowa Przemysłu Fabrycznego w Królestwie Polskim na rok 1907, oprac. Leon Jeziorański, Warszawa 1907.
• Kowalczyk 2008 – Rafał Kowalczyk, Przemysł górniczo-hutniczy w Staropolskim Okręgu Przemysłowym w latach 1862–1914, [w:] Społeczeństwo i gospodarka w regionie świętokrzyskim w XIX i XX wieku, red. Urszula Oettingen, Jerzy Szczepański, Kielce 2008, s. 15–40.
• Kowalczyk 2013 – Rafał Kowalczyk, Rozwój przemysłu ciężkiego w Królestwie Polskim w latach 1877–1914, Warszawa 2013.
• KOZINA 2015 – Irma Kozina, Polski design, Warszawa 2015.
• Kronenblum 1939 – Zbiory Muzeum Regionalnego PTTK w Końskich, Fabryka Odlewów Żelaznych zakłady mechaniczne i chromoniklarnia, S. Kronenblum Końskie, Katalog nr 4, 1901–1939.
• KWIECIEŃ 2017 – Anna Kwiecień, Żeliwo. Odlewnictwo artystyczne w dawnych Gliwicach (1796–1945), Gliwice 2017.
• Ławacz 1938 – Fabryka Drzwiczek Hermetycznych Zakłady Mechaniczne i odlewnia Piotr Ławacz i Synowie w Końskich, Katalog luty 1938 r.
• MAJCHER-OCIESA 2011 – Edyta Majcher-Ociesa, Z dziejów Fabryki Odlewów Żelaznych „Neptun” I. Mintz w Końskich. Końskie szkice historyczne, Końskie 2011.
• Neptun 1939 – Zbiory Muzeum Regionalnego PTTK w Końskich, Okucia kuchenno-piecowe odlewy handlowe. Zakład Przemysłowy „Neptun” – I. Mintz i S-ka, Końskie, Katalog nr 10, 1939.
• Odlewnictwo w Polsce 2007 – Odlewnictwo w Polsce, red. Katarzyna Kluczwajd, Toruń 2007.
• PFKP 1908 – Przemysł Fabryczny w Królestwie Polskim 1918, oprac. Antoni R. Sroka, Warszawa 1909.
• PFKP 1910 – Przemysł Fabryczny w Królestwie Polskim 1910, oprac. Antoni R. Sroka, Warszawa 1911.
• PFKP 1911 – Przemysł Fabryczny w Królestwie Polskim 1911, oprac. Antoni R. Sroka, Warszawa 1912.
• PIWEK 1991 – Jerzy Piwek, Górnictwo i hutnictwo w dobrach białaczowskich Małachowskich w XIX wieku, [w:] Tradycje przemysłowe ziemi koneckiej, red. Wacław Różański, Kielce 1991, s. 33–40.
• PODRZUCKI/KALATA 1971 – Czesław Podrzucki, Czesław Kalata, Metalurgia i odlewnictwo żeliwa, Bytom 1971.
• PSZCZÓŁKOWSKI 2021 – Michał Pszczółkowski, Toruńskie kamienice czynszowe w latach 1850–1914, Toruń 2021.
• RADWAN 1954 – Mieczysław Radwan, Wielkopiecownictwo w Zagłębiu Staropolskim w połowie XIX wieku, Stalinogród 1954.
• RUTKOWSKA-SIUDA 2014 – Daria Rutkowska-Siuda, „Bogu na chwałę a wiernym ku zbudowaniu i zbliżeniu serc do stwórcy” – budowa kościoła w Czarnej, [w:] Art et scientia, t. V, red. Krzysztof Stefański, Łódź 2014, s. 251–260.
• RUTKOWSKA-SIUDA 2019 – Daria Rutkowska-Siuda, Od wiejskiej osady do przemysłowego miasta. Historia i rozwój urbanistyczny Stąporkowa od XVIII w. do lat sześćdziesiątych XX w., „Zeszyty Wiejskie” 2019, z. XXV, s. 39–52.
• RUTKOWSKA-SIUDA 2022 – Daria Rutkowska-Siuda, Wykorzystanie produktów żeliwnych Zakładów Górniczych „Bliżyn” w inwestycjach sakralnych na przełomie XIX i XX wieku w dobrach hr. Broel-Platera, „Sztuka i Krytyka” 2022, nr 10, s. 46–61.
• SAMEK 1984 – Jan Samek, Polskie rzemiosło artystyczne, Warszawa 1984.
• STAWCZYK 2021 – Olga Stawczyk, Pierwsze spotkania z radomskim żeliwem. Wstęp do problematyki zabytkoznawczej żeliwno-stalowych schodów w Radomiu, „Arte Fakty. Muzeum portret własny” 2021, R. 1, s. 104–115.
• STAWCZYK 2022 – Olga Stawczyk, Bliskie spotkania z radomskim żeliwem – na przykładzie schodów żeliwno-stalowych w rezydencji przy ul. K. Kelles-Krauza 32 w Radomiu, „Renowacje i Zabytki” 2022, nr 2 (82), s. 62–71.
• SZYMAŃSKI 1989 – Tadeusz Szymański, 250 lat stąporkowskich odlewni, „Przegląd Odlewnictwa” 1989, nr 4, s. 117–121.
• TH 1939 – „Tygodnik Handlowy” 1939, nr 4, s. 120.
• WIKIERA 1998 – Marian Wikiera, Przemysłowe tradycje ziemi koneckiej, [w:] Końskie zarys dziejów, red. Marian Wikiera, Końskie 1998, s. 325–363.
• WOJEWÓDZKI 1991 – Radosław Wojewódzki, Najważniejsze zabytki techniki powiatu koneckiego, [w:] Tradycje przemysłowe ziemi koneckiej. Materiały przygotowane na sesję naukową Końskie 4–5 października 1991, red. Wacław Różański, Kielce 1991, s. 51–61.
• WÓJCICKA 1885 – Objaśnienie do Mapy Poglądowej Królestwa Polskiego ułożonego przez Jadwigę z Zakrzewskich Wójcicką, Warszawa 1885.
• WÓJCIK 1991 – Zbigniew Wójcik, Warunki rozwoju hutnictwa i zakładów metalowych na ziemi koneckiej w pierwszej połowie XIX wieku, [w:] Tradycje przemysłowe ziemi koneckiej, red. Wacław Różański, Kielce 1991, s. 23–31.
• BISZK (Piotr Ławacz) – Biograficzny Internetowy Słownik Ziemi Koneckiej, hasło: Ławacz Piotr, https://biszk.pl/lawacz-piotr-1846-1925/ [dostęp: 01.12.2022].
• BISZK (Zygmunt Felicjan Ławacz) – Biograficzny Internetowy Słownik Ziemi Koneckiej, hasło: Ławacz Zygmunt Felicjan, https://biszk.pl/lawacz-zygmunt-felicjan-1890-1967/ [dostęp: 01.12.2022].
• BURDZY 2017 – O kaflarni w Machorach…, https://www.zdunskieopowiesci.pl/o-kaflarni-w-machorach/ [dostęp: 12.04.2022].
• Ławacz 1928 – Fabryka Drzwiczek Hermetycznych i Zakłady Mechaniczne Piotr Ławacz i Synowie w Końskich, Katalog 1928, https://www.zdunskieopowiesci.pl/katalog-odlewni-piotra-lawacza-z-konskich-z-1928-roku/ [dostęp: 12.08.2022].
• PIETRZYK 2022 – Wiktor Pietrzyk, Nie tylko Dziewulski i Lange… O dziedzictwie ceramicznym Opoczna i regionu pisze Wiktor Pietrzyk, https://opoczno.naszemiasto.pl/nie-tylko-dziewulski-i-lange-o-dziedzictwie-ceramicznym/ar/c13-8958149 [dostęp: 30.08.2022].

Identifiers

DOI

10.18778/2084-851X.14.06

Biblioteka Nauki

29519230