Teoretyczne konteksty surrealizmu: Rosenstein, Kantor

• Authors: Agnieszka Kuczyńska

Title variants

EN

Theoretical contexts of surrealism: Rosenstein, Kantor

Abstracts

EN

The aim of this article is to supplement research on Erna Rosenstein with a new interpretive perspective. Throughout her life, the artist struggled with traumatic memories of war, tragic death of her parents and her Jewish identity. Therefore, necessarily, her work was analyzed to date in the context of the Holocaust studies. Important were also feminist readings using Bataille’s informe and accentuating biological and sexual aspect of her art. In a situation where there is not much left to discover with those tools, scientific benefits may be gained through the analysis of Rosenstein’s work in the context of her exhibition designed by Kantor at Zachęta (1967) and the theory of the surrealist object and – paradoxically – several aspects of the surrealist texts on sculpture. The objects created by Rosenstein were intentionally worn-out, assembled from damaged things, deprived of their original function. Surrealistic objects are usually interpreted as fetishes with emphasis on their inspiring influence on artists such as Louise Bourgois or Robert Gober. What is not remembered is their association not only with the urge to materialize erotic desires and complexes, but also with the need to reconstruct the way of understanding reality according to the principles suggested by modern science. Referring to the created by surrealism model of reality based on the new scientific discoveries, model undermining the belief in the unswerving stability of the world, and recalling the surrealist aversion to the tectonic allows us to recognize the connection with the surrealist sources of the metamorphic nature typical of Rosenstein’s drawings and the fragility of her objects usually looking as on the verge of disintegration. On the other hand, the surrealist theory of object and its scientific argumentation is large enough quantifier to allow also for the interpretation of the complicated spatial arrangements in Robert Matta’s paintings, which fascinated Kantor so much. The article draws attention to the importance of the text Le Crise de l’objet by André Breton, written for Exposition surréaliste d’objets [1936], which was the climax of the surrealist engagement with things, and to its connections with Le Nouvel Esprit scientifique by Gaston Bachelard. In Le Crise de l’objet Bachelard’s ”open rationality” and correction of the concept of realism were seen as necessary consequences of the discovery of non-Euclidean geometry, the theory of relativity and quantum mechanics. Breton wrote that uncritically treated sensory data had for too long been confused with the reality. The surrealist exhibition of objects proved that things remain themselves even when, for various reasons, they cease to fulfill their designed functional obligations. In this way, using objects damaged beyond recognition, objects that lost their functional affordances, surrealism argued for the value of subjectivity, of individual existence independent of its function in the social system. In this context, I recall text Surrealism written by Tadeusz Kantor (published in “Przekrój” in May 1948) as an rare recording of his views on surrealism. In this article he placed emphasis on the problems important for the theoretical perspective adopted in my texts and allowing for the new interpretation of the partnership between Kantor and Rosenstein during the exhibition in 1967. I remind of the necessity of taking into account the censorship and self-censorship in the artists’ statements during the times of the Polish People’s Republic, not only in the Stalinist era, but also later, in the rhythm of successive thaws and frosts.

PL

Celem artykułu jest próba uzupełnienia badań nad twórczością Erny Rosenstein o nową perspektywę interpretacyjną. Artystka przez całe życie mierzyła się z żydowską tożsamością, wojennym koszmarem i tragiczną śmiercią rodziców, toteż dotychczasowe opracowania w konieczny sposób włączały jej dzieło w badania nad Holocaustem, a jednocześnie podkreślały kobiecy, odczytywany przez informe Bataille’a – związany z biologią i seksualnością charakter jej prac. W sytuacji, kiedy takie ujęcie tematu zostało już w znacznym stopniu wyczerpane, korzyści badawcze może przynieść spojrzenie na twórczość Rosenstein i przygotowaną przez Kantora wystawę jej prac w Zachęcie (1967) przez pryzmat teorii przedmiotu surrealistycznego i – paradoksalnie – przypomnienie kilku związanych z surrealizmem aspektów teorii rzeźby. Tworzone przez Rosenstein przedmioty były celowo byle jakie, poskładane z rzeczy zniszczonych, pozbawionych swojej pierwotnej funkcji. O przedmiotach surrealistycznych mówi się zwykle jako o fetyszach podkreślając ich inspirujący wpływ na sposób interpretowania erotyki w twórczości artystek takich jak np. Louise Bourgois. Znacznie rzadziej pamięta się o tym, że przedmiot surrealistyczny związany był nie tylko z potrzebą materializowania erotycznych pragnień i kompleksów, ale także z potrzebą przekonstruowania sposobu rozumienia rzeczywistości według zasad, które podpowiadała nowoczesna nauka. Odwołanie się do modelu rzeczywistości, który surrealizm tworzył w oparciu o odkrycia naukowe podważające przekonanie o stabilności świata, a jednocześnie przypomnienie surrealistycznej niechęci wobec tektoniczności pozwala z tych źródeł wywieść metamorficzny charakter biologicznych kształtów typowych dla rysunków i malarstwa Rosenstein, ale też kruchość zagrożonych rozpadem przedmiotów, które wykorzystywała w swoich trójwymiarowych pracach. Z drugiej strony, jest to na tyle duży kwantyfikator, żeby jednocześnie pomóc w interpretacji niedookreślonych, skomplikowanych układów przestrzennych z obrazów Roberta Matty, które tak bardzo fascynowały Kantora. Artykuł zwraca uwagę na znaczenie tekstu Le Crise de l’objet André Bretona napisanego w związku z wystawą Exposition surréaliste d’objets [1936], która stanowiła kulminację surrealistycznych zainteresowań przedmiotem i zwraca uwagę na jego związki z Le Nouvel Esprit scientifique Gastona Bachelarda. Postulowane tam „otwarcie racjonalności” oraz korekta pojęcia realizm traktowane są jako konieczna konsekwencja odkrycia dziedzin takich jak geometria nieeuklidesowa, teoria względności czy mechanika kwantowa. Breton podkreślał, że bezpośrednio dostępne dane zmysłowe zbyt długo były mylone z tym, co realne. Surrealistyczna wystawa przedmiotów dowodziła, że przedmioty pozostają tymi samymi przedmiotami nawet wtedy, kiedy z różnych względów przestają pełnić wyznaczone im funkcje użytkowe. Surrealizm z przedmiotów dziwacznych, zniszczonych nie do poznania, takich które utraciły funkcję użytkową, a jednak zachowały swoją tożsamość zrobił argument na rzecz wartości indywidualnej egzystencji niezależnej od funkcji w systemie społecznym. W tym kontekście przypominam tekst Kantora zatytułowany Surrealizm opublikowany w „Przekroju” w maju 1948 roku, ponieważ jest to jeden z rzadkich przypadków, kiedy mówił on o surrealizmie niemal otwarcie i rozkładał akcenty w sposób ważny zarówno ze względu na przyjętą tutaj teoretyczną perspektywę, jak i z punktu widzenia wzajemnych związków twórczości obojga artystów. Artykuł wskazuje także na konieczność brania pod uwagę elementu autocenzury w interpretowaniu wypowiedzi artystów w czasach PRL, nie tylko w czasach stalinowskich, ale też później, w rytmie kolejnych odwilży i przymrozków.

Keywords

PL

surrealizm; nauka; przedmiot surrealistyczny; rzeźba; Erna Rosenstein; Tadeusz Kantor

EN

surrealism; science; surrealist object; sculpture; Erna Rosenstein; Tadeusz Kantor

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: TECHNE. Seria Nowa
• Year: 2023
• Volume: 1
• Issue: 11
• Pages: 173-191

Dates

published

2023

Contributors

author

Agnieszka Kuczyńska

• Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Instytut Nauk o Sztuce

• https://orcid.org/0000000244360038

References

• Wystawa Sztuki Nowoczesnej 1998 – I Wystawa Sztuki Nowoczesnej. Pięćdziesiąt lat później, [katalog wystawy w Starmach Gallery], red. Marek Świca, Józef Chrobak, Kraków 1998.
• BACHELARD 1934 – Gaston Bachelard, Le Nouvel esprit scientifique, Paris 1934.
• BAŁUS 2021 – Wojciech Bałus, Tadeusz Kantor 1947. Nowoczesne doświadczenie z nauką, sztuką i Paryżem w tle, Kraków 2021.
• BOROWSKI 1967 – Wiesław Borowski, Malarstwo Erny Rosenstein, „Współczesność” 1967, nr 12, s. 8.
• BRETON [1936] 2008a – André Breton, Le Crise de l’objet, [w:] André Breton, Oeuvres complètes, t. IV, red. Marguerite Bonnet, Paris 2008, s. 681–689.
• BRETON [1936] 2008b – André Breton, wstęp do katalogu Exposition surréaliste d’objets, [w:] André Breton, Oeuvres complètes, t. II, red. Marguerite Bonnet, Paris 2008, s. 1199–1200.
• BRETON [1944] 2008 – André Breton, Matta (1944), [w:] André Breton, Oeuvres complètes, t. IV, red. Marguerite Bonnet, Paris 2008, s. 570–577.
• BRETON 1953 – André Breton, Océanie, [w:] André Breton, La Clé des champs, Paris 1953, s. 177–181.
• Écart absolu 1965 – Écart absolu, katalog wystawy w Galerie L’Oeil, Paryż 1965, https://www.andrebreton.fr/en/work/56600100125020 [dostęp 23.02.2023]
• EINSTEIN 1915 – Carl Einstein, Negerplastik, Leipzig 1915.
• Erna Rosenstein 1992 – Erna Rosenstein, red. Józef Chrobak, Kraków 1992.
• Erna Rosenstein 2020 – Erna Rosenstein. Once Upon a Time, red. Alison M. Gingeras, New York 2020.
• HARRIS 2013 – Steven Harris, Voluntary and Involuntary Sculpture, [w:] Found Sculpture and Photography from Surrealism to Contemporary Art, red. Anna Dezeuze, Julia Kelly, Farnham 2013, s. 13–38.
• JARECKA/PIWOWARSKA 2014 – Dorota Jarecka, Barbara Piwowarska, Erna Rosenstein. „Mogę powtarzać tylko nieświadomie”, Warszawa 2014.
• KANTOR 1948 – Tadeusz Kantor, Surrealizm, „Przekrój” 1948, nr 163, s. 12–14.
• KRAKOWSKA 2009 – Ewa Krakowska, Szkice z pamięci. Zapiski – wspomnienia – listy, Kraków 2009.
• LACHOWSKI 2017 – Marcin Lachowski, Nowoczesność i realizm – krytyka artystyczna wobec I Wystawy Sztuki Nowoczesnej, [w:] Socrealizmy i modernizacje, red. Tomasz Załuski, Aleksandra Sumorok, Łódź 2017, s. 209–228.
• LENIN [1909] 1949 – Włodzimierz I. Lenin, Materializm a empiriokrytycyzm, Dzieła, t. 14, Warszawa 1949.
• OTTINGER 2016 – Didier Ottinger, La Sculpture au défi. Surréalisme et matérialisme, „Contrastes/Revista Internacional de Filosofia” 2016, t. XXI, nr 3, s. 161–176.
• PARKINSON 2008 – Gavin Parkinson, Surrealism, Art and Modern Science. Relativity, Quantum Mechanics, Epistemology, New Haven–London 2008.
• PAWŁOWSKA 2014 – Aneta Pawłowska, Wpływ zainteresowania kulturą afrykańską przez świat zachodni na estetykę sztuki współczesnej, [w:] Sztuka Afryki w kolekcjach i badaniach polskich, red. Sławomir Szafrański, Małgorzata Kądziela, Marta Tobota, Szczecin 2014, s. 59–69.
• PIERRE 1996 – José Pierre, L’Oeil existe à l’état sauvages, [w:] André Breton en perspective cavalière, red. Marie-Claire Dumas, Paris 1996, s. 93–101.
• POKORNY [b.d.] – Julius Pokorny, An Etymological Dictionary of the Proto-Indo-European Language, http://dnghu.org/, s. 3061–3062 [dostęp: 22.04.2016].
• SŁODKOWSKI 2011 – Piotr Słodkowski, Partykularne znaczenia nowoczesności. Wizualność I Wystawy Sztuki Nowoczesnej (1948) w świetle „Exposition internationale du surréalisme” (1947), „Artium Quaestiones” 2011, t. 22, s. 237–270.
• STARZYŃSKI 1952 – Juliusz Starzyński, Kryzys programu sztuki burżuazyjnej w okresie imperializmu, „Materiały do Studiów i Dyskusji” 1952, nr 4, s. 7–48.
• The Invention 2008 – The Invention of the 20th Century. Carl Einstein and the Avant-Garde [katalog wystawy w Museo Arte Reina Sofia], red. Uve Fleckner, Madrid 2008.
• TYTHACOTT 2003 – Tythacott Louise, Surrealism and the Exotic, London–New York 2003.
• WÖLLFLIN 1915 – Heinrich Wölfflin, Kunstgeschichtliche Grundbegriffe. Das Problem der Stilentwicklung in der neueren Kunst, München 1915.

Identifiers

DOI

10.18778/2084-851X.15.09

Biblioteka Nauki

29519311