Wie stirbt eine Sprache aus? Überlegungen zu sozialpolitischen, wirtschaftlichen und kulturellen Faktoren des Sprachtodes am Beispiel der deutsch-schlesischen Varietät aus dem ehemaligen Kreis Waldenburg (powiat wałbrzyski)

• Authors: Katarzyna Dulat-Lewicz

Title variants

How does a language die? Remarks on socio-political, economic and cultural factors of the death of a language, exemplified by the German-Silesian variety from the former Kreis Waldenburg (present-day powiat wałbrzyski)

Jak umiera język? Rozważania o polityczno-społecznych, gospodarczych i kulturowych czynnikach umierania języka na przykładzie śląskiej odmiany języka niemieckiego z powiatu wałbrzyskiego (Kreis Waldenburg)

• Languages of publication: DE

Abstracts

DE

Der vorliegende Artikel fokussiert auf die sozialpolitischen, wirtschaftlichen und kulturellen Veränderungen, die sich nach der Westverschiebung Polens von 1945 im ehemaligen Kreis Waldenburg (heute: powiat wałbrzyski) ereigneten und folglich zur Verdrängung des Deutschen sowie zum Verschwinden der deutsch-schlesischen Ortsvarietät führten. Obwohl die Waldenburger Deutschen im Vergleich zu anderen deutsch(sprachig)en Gemeinschaften in Niederschlesien viel mehr Freiheiten genießen durften, wurde dort das Schlesische nach dem Zweiten Weltkrieg fast völlig abgebaut und ist heute stark vom Aussterben bedroht.

PL

W artykule przedstawione zostały zmiany polityczno-społeczne, gospodarcze i kulturowe, które zaszły w powiecie wałbrzyskim (dawniej Kreis Waldenburg) w związku z ustanowieniem nowej zachodniej granicy Polski po 1945 roku oraz związaną z tym akcją tzw. „odniemczania” tychże terenów, która doprowadziła do wyparcia języka niemieckiego z przestrzeni publicznej oraz do gwałtownego zanikania lokalnej śląskiej odmiany języka niemieckiego. Pomimo iż wałbrzyscy Niemcy w porównaniu z innymi ośrodkami mniejszości niemieckiej na Dolnym Śląsku mogli cieszyć się o wiele większymi swobodami obywatelskimi, to odmiana ta dziś krytycznie zagrożona jest wyginięciem, a w niedalekiej przyszłości prawdopodobnie przestanie istnieć.

EN

This article examines the socio-political, economic, and cultural changes that took place in the former Kreis Waldenburg following the shifting of Poland’s borders westwards in 1945, which in turn resulted in so-called ‘deteutonisation‘ of this area. The subsequent ban on the German language in the public sphere meant that its German-Silesian variety, spoken by the local German community, also rapidly began to fade away. Even though the Wałbrzych Germans enjoyed greater civil liberties than most German minorities in Southern Silesia, their German-Silesian language variety remains critically endangered and will likely become extinct.

Keywords

DE

Sprachtod; Deutsch-Schlesisch; Varietät; Kreis Waldenburg

PL

śmierć języka; śląski-niemiecki; wariant; powiat wałbrzyski

EN

death of a language; German-Silesian; variety; Kreis Waldenburg; death of a language; German-Silesian; variety; Kreis Waldenburg

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: Convivium. Germanistisches Jahrbuch Polen
• Year: 2018
• Pages: 149-165

Dates

published

2018-12-28

Contributors

author

Katarzyna Dulat-Lewicz

References

• Archiwum Historii Mówionej. https://audiohistoria.pl/nagranie/3062-ahm_1450 (30.01.2018).
• AUSTIN, PETER K. / SALLABANK, JULIA (2001): Introduction. In: The Cambridge Handbook of Endangered Languages. Cambridge University Press,1-24.
• BÄR, JOCHEN A. (2000): Deutsch im Jahr 2000. Eine sprachhistorische Standortbestimmung. In: EICHHOFF CYRUS, KARIN M. / HOBERG, R. (eds.): Die deutsche Sprache zur Jahrtausendwende. Sprachkultur oder Sprachverfall? Dudenverlag (Duden, 1):9-34.
• BISKUP, RAFAŁ (2008): „Wu dr Herrgott noch übrohl sei Platzla hoot“. Einiges zum Motiv der Berge im Schaffen schlesischer Mundartdichter. In: BIAŁEK, E. / PACHOLSKI, J. (ed.): „Über allen Gipfeln...“. Bergmotive in der deutschsprachigen Literatur des 18. bis 21. Jahrhunderts. Dresden / Wrocław:431-440.
• BISKUP, RAFAŁ (2010): Philo vom Walde (Johannes Reinelt). Dialektdichter, Lebens-reformer, Nietzscheanist. In: Silesia Nova. Vierteljahresschrift für Kultur und Geschichte. 3-4/2010:157-185.
• BROWAREK, TOMASZ (2009): Działalność kulturalna ludności niemieckiej w Polsce w latach 1945-1989. In: TEKA Komisji Politologii i Stosunków Międzynarodowych 4:133-149.
• CRYSTAL, DAVID (2000): Language death. Cambridge University Press.
• GRENOBLE, LENORE A. (2011): Language ecology and endangerment. In: The Cambridge Handbook of Endangered Languages. Cambridge University Press, 28-44.
• GRUND, BERNHARD (2015): Die erste Grundschule mit deutscher Unterrichtssprache. In: STEMPOWSKA, REICHERT (ed.): Gestern, heute, morgen. Die zweite Ausgabe der Festschrift zum 50-jährigen Bestehen der Deutschen Sozial-Kulturellen Gesellschaft in Waldenburg Niederschlesien. Wałbrzych, 49-56.
• GRUSZKA, WALDEMAR (2016a): Prasa jako wyraz tęsknoty za utraconą ojczyzną Rozważania wokół czasopisma „Waldenburger Heimatbote”. In: Nowa Biblioteka. Usługi, Technologie Informacyjne i Media 22(3):53-60.
• GRUSZKA, WALDEMAR (2016b): Czasopismo „Waldenburger Heimatbote“ i jego znaczenie dla tożsamości mieszkańców Wałbrzycha. http://dspace.uni.lodz.pl:8080/xmlui/handle/11089/20723 (28.02.2019).
• HORNSBY, MICHAEL: Language endangerment. http://languagesindanger.eu/book-of-knowledge/language-endangerment/ (26.02.2019).
• JANKOWSKA-NAGÓRKA, ANNA (2017): „Deteutonizacja” Dolnego Śląska w latach 1945-1949 jako przykład polityki władz Polski Ludowej wymierzonej przeciwko niemczyźnie. http://rep.up.krakow.pl/xmlui/bitstream/handle/11716/3009/Jankowska-Nag%C3%B3rka_Anna-praca_doktorska.pdf?sequence=1&isAllowed=y (28.02.2019).
• KELLNER, WOLFGANG (2015): Selbsthilfe der deutschen Eltern für ihre schulpflichtige Kinder. In: STEMPOWSKA, REICHERT (ed.): Gestern, heute, morgen. Die zweite Ausgabe der Festschrift zum 50-jährigen Bestehen der Deutschen Sozial-Kulturellen Gesellschaft in Waldenburg Niederschlesien. Wałbrzych, 47-48.
• KRAUSS, MICHAEL (1992): The world's languages in crisis. In: Language, 68(1):4-10.
• KURASZ, IRENA (2015): Mniejszość niemiecka na Dolnym Śląsku. Studium socjologiczne. Kraków: NOMOS.
• KURASZ, IRENA (2017a): Niemcy wczoraj i dziś. Przyczynek do analizy przemian społeczno-kulturowych ludności niemieckiej Dolnego Śląska od 1945 roku do współczesności. In: Opuscula sociologica. 2/201 (20):5-21.
• KURASZ, IRENA (2017b): Politische und gesellschaftliche Gegebenheiten der Anwesenheit von Deutschen in Niederschlesien zwischen 1945 und 1989. In: DZIUROK, A. / MADAJCZYK, P. / ROSENBAUM, S. (ed.): Die deutsche Minderheit in Polen und die kommunistischen Behörden 1945-1989. Ferdinand Schöningh Verlag, 166-187.
• KURASZ, IRENA (2017c): Sytuacja Niemców na Dolnym Śląsku po 1989 r. na przykładzie działalności Niemieckiego Towarzystwa Kulturalno-Społecznego we Wrocławiu. In: Rocznik Ziem Zachodnich. 01/2017:306-322.
• LÖFFLER, HEINRICH (2004): XIV. Entwicklungstendenzen der deutschen Sprache seit der Mitte des 20. Jahrhunderts. In: BESCH, WERNER ET ALII (ed.): Sprachgeschichte. 4. Teilband: Ein Handbuch zur Geschichte der deutschen Sprache und ihrer Erforschung (=Handbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft (HSK). De Gruyter Mouton, 2037-2047.
• MADAJCZYK, PIOTR (2001): Niemcy polscy 1944-1989. Warszawa: Oficyna Naukowa.
• MENZEL, WILHELM (1976): Mundart und Munadrtdichtung in Schlesien”, 2. Auflage, München: Delp’sche Verlagsbuchhandlung.
• NITSCHKE, BERNADETTA (2000): Wysiedlenie czy wypędzenie? Ludność niemiecka w Polsce w latach 1945-1949. Toruń: A. Marszałek.
• OCIEPKA, BEATA (1992): Niemcy na Dolnym Śląsku w latach 1945-1970. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
• OCIEPKA, BEATA (2001): Deportacje, wysiedlenia, przesiedlenia – powojenne migracje z Polski i do Polski. Poznań: Instytut Zachodni.
• RETECKI, PIOTR (2009): Obcy w swojej własnej ojczyźnie – mniejszość niemiecka w powiecie wałbrzyskim. http://dtr-dtsk.pl/index.php/piotr-retecki-obcy-w-swojej-wlasnej-ojczyznie-mniejszosc-niemiecka-w-powiecie-walbrzyskim/ (28.02.2019).
• RETECKI, PIOTR (2013): Szkolnictwo z niemieckim językiem nauczania w powiecie i mieście Wałbrzych w latach 1950-1961. In: Nowa Kronika Wałbrzyska. Tom I pod red. Sylwii Bielawskiej. Wałbrzych, 135-149.
• RETECKI, PIOTR (2014): Powstanie i działalność Niemieckiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego w regionie wałbrzyskim w latach 1957-1960. In: Nowa Kronika Wałbrzyska. Tom II pod red. Sylwii Bielawskiej. Wałbrzych, 181-196.
• RETECKI, PIOTR (2015): Akcja łączenia rodzin między Polską a RFN i NRD w latach 50.XX wieku. In: Nowa Kronika Wałbrzyska. Tom III pod red. Sylwii Bielawskiej. Wałbrzych, 85-98.
• SCHILKE, ROSEMARIE (2015): Meine Erinnerungen. Vortrag zum 50-jährigen Gründungsjubiläum. In: STEMPOWSKA, REICHERT (ed.): Gestern, heute, morgen. Die zweite Ausgabe der Festschrift zum 50-jährigen Bestehen der Deutschen Sozial-Kulturellen Gesellschaft in Waldenburg Niederschlesien. Wałbrzych, 57-62.
• STEMPOWSKA, DORIS / REICHERT, MARTIN (ed.) (2015): Gestern, heute, morgen. Die zweite Ausgabe der Festschrift zum 50-jährigen Bestehen der Deutschen Sozial-Kulturellen Gesellschaft in Waldenburg Niederschlesien. Wałbrzych.
• THOMAS, STEPHAN (2014): Zwischen Dialektabbau und Assimilation. Eine ‚oral language history‘ der regionalen Varietäten des Deutschen in Niederschlesien nach 1945 anhand von Sprachbiographien. http://digital.bibliothek.uni-halle.de/hs/content/titleinfo/1990219 (15.12.2016).
• UNESCO (2003): Language Vitality and Endangerment. http://www.unesco.org/new/fileadmin/MULTIMEDIA/HQ/CLT/pdf/Language_vitality_and_endangerment_EN.pdf (26.02.2019).
• WICHERKIEWICZ, TOMASZ / KRÓL, TYMOTEUSZ / OLKO, JUSTYNA (2017): Awakening the Language and Speakers’ Community of Wymysiöeryś. In: European Review. (26)/1:179-191.
• WIKTOROWICZ, JÓZEF (1997). Polnisch-Deutsch. In: GOEBL, H. ET ALII (ed.): Kontakt-linguistik. Contact linguistics. Linguistique de contact. Walter de Gruyter:1594-1600.

Identifiers

DOI

10.18778/2196-8403.2018.08