Między podmiotem absolutnym a bytową nieokreślonością. O antyhumanistycznych źródłach współczesnej kultury

• Authors: Sylwester Warzyński

Title variants

EN

Between an absolute subject and an indefinite being. About anti-humanistic sources of contemporary culture

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Artykuł jest próbą ukazania źródeł współczesnej kultury. Autor stawia w nim tezę, że u jej podstaw znajduje się dziś myślenie w gruncie rzeczy antyhumanistyczne – myślenie spod znaku „śmierci człowieka”, jego bytowej nieokreśloności, ale również spod znaku nowożytnego cogito, podmiotu zabsolutyzowanego, który staje się szczególnego rodzaju fundamentem, ostatecznym podłożem rzeczywistości. W pierwszej części autor przedstawia specyfikę nowożytnego rozumienia bytu ludzkiego, zgodnie z którą człowiek – jako podmiot myślący, poznający, samoświadomy, racjonalny – przypisuje sobie rolę nowożytnego suwerena, Demiurga, jedynego ustawodawcy i architekta nowego, prawdziwie ludzkiego świata. W ten sposób – zgodnie ze znaczeniem słowa „podmiot” – człowiek staje się „ostatecznym podłożem” rzeczywistości. Dalej autor wykazuje, że absolutyzowanie podmiotu, przypisywanie mu coraz to większych kompetencji, doprowadza ostatecznie do jego podważenia i zanegowania. Odwołując się do koncepcji takich filozofów jak Nietzsche, Heidegger, Sartre, Foucault, Derrida twierdzi, że negacja kartezjańskiego cogito, „śmierć” pewnej określonej wizji człowieka jako podmiotu rodzi myślenie, zgodnie z którym człowiek staje się bytowo nieokreślony.Zarówno nowoczesne jak i ponowoczesne spojrzenie zostały w pewien sposób naznaczone myśleniem antyhumanistycznym. W jednym i drugim przypadku mamy bowiem do czynienia z nierealistycznym spojrzeniem na człowieka. Autor mówi o „antyhumanizmie pana i władcy” oraz „antyhumanizmie zluzowanego” i wskazuje, że właśnie one stanowią swego rodzaju podglebie współczesnego humanizmu. W punkcie ostatnim pokazano, że sposób rozumienia roli podmiotu na przestrzeni ostatnich kilku wieków, został zbudowany na niezwykle prostej opozycji – wszystko albo nic. Ponieważ nieprawdą jest, że podmiot jest dla siebie całkowicie racjonalny, przejrzysty, że jest autonomicznym panem samego siebie, musi zniknąć, trzeba o nim zapomnieć, stąd idea „śmierci człowieka”. W tym kontekście, odwołując się do intuicji francuskiej profesor filozofii Chantal Delsol, autor przedstawia próbę wyjścia z aporii między nowoczesnym podmiotem absolutnym, samowystarczalnym, a ponowoczesnym podmiotem, którego właściwie nie ma. Wskazuje na konieczność realistycznego spojrzenia na człowieka, gdyż tylko na takim spojrzeniu można zbudować prawdziwie humanistyczną kulturę. ------------- Zgłoszono: 08/11/2019. Zrecenzowano: 14/12/2019. Zaakceptowano do publikacji: 11/01/2020

EN

This paper is an attempt to identify the sources of contemporary culture. The author argues that at its bottom we can find a form of antihuman thinking. Such thinking derives from the perspective of „the death of a man”, his indefinite being, but also from the perspective of the modern cogito, the absolutized subject who becomes a special kind of foundation, the ultimate subject of reality. In the first part of the paper, the author describes in detail the contemporary understanding of human being, according to which man as a thinking, cognizing, self-aware, and rational subject assigns himself the role of a modern sovereign, a Demiurge, the only legislator and architect of a new, truly human world. In accordance with the meaning of the word „subject”, man thus becomes the „ultimate foundation” of reality. In the second part of the paper, however, the author argues that the absolutization of the subject, which assigns him more and more powers, leads to his undermining and negation. Taking into account the views of philosophers such as Nietzsche, Heidegger, Sartre, Foucault, and Derrida, he shows that the negation of the Cartesian cogito, or the „death” of a specific vision of man as a subject, leads to the thought that man becomes an indefinite being. In the third part of the paper, the author explains that both modern and post-modern thinking are influenced by antihuman thinking, which in both cases results in an unrealistic view of human beings. The author speaks of the „antihumanism of Lord and master”, and „antihumanism of the loosened up” and argues that these are the bedrock of modern humanism.Lastly, the author shows that the understanding of the role of the subject during the last centuries was built on a very simple opposition - everything or nothing. Since it is not true that the subject is completely rational, transparent, and that he is an autonomous master of himself, he must disappear, he must be forgotten. Hence, the idea of „man’s death”. In this context, taking into account the intuition of the French philosopher Chantal Delsol, the author attempts to break out the aporia between a modern, absolute, and self-sufficient subject, and a postmodern subject that does not actually exist. The author expresses the need for a realistic view of man as the only way to establish a truly humanistic culture. ------------- Received: 08/11/2019. Reviewed: 14/12/2019. Accepted: 11/01/2020

Keywords

PL

podmiot; człowiek jako podmiot; „śmierć człowieka”; nowożytność; ponowoczesność; antyhumanizm; Nietzsche; Heidegger; Sartre; Foucault; Derrida; Delsol; realizm; podmiot; człowiek jako podmiot; „śmierć człowieka”; nowożytność; ponowoczesność; antyhumanizm; Nietzsche; Heidegger; Sartre; Foucault; Derrida; Delsol; realizm

EN

subject; man as a subject; „death of man”; modernity; postmodernity; antihumanism; Nietzsche; Heidegger; Sartre; Foucault; Derrida; Delsol; realism

• Publisher: Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
• Journal: Studia Philosophiae Christianae
• Year: 2020
• Volume: 56
• Issue: 1
• Pages: 103-134

Dates

published

2020-03-31

Contributors

author

Sylwester Warzyński

• Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, Instytut Filozofii,

• https://orcid.org/0000-0002-1333-2552

References

• Arystoteles, Metafizyka, I, tłum. z grec. T. Żeleźnik, TN KUL, Lublin 2000.
• Banasiak B., I cóż po podmiocie w tak jałowym czasie? Przyczynek do krytyki kategorii podmiotu, Forum Oświatowe 20(2008), 27–38, http://forumoswiatowe.pl/index.php/czasopismo/article/view/248/163 (dostęp: 8.07.2017).
• Cassirer E., Filozofia oświecenia, tłum. z niem. T. Zatorski, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2010.
• Czarnecki Z.J., Idea podmiotowości człowieka w myśli antycznej, w: Studia nad ideą podmiotowości człowieka, red. Z.J. Czarnecki, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1999, 43–62.
• Delsol C., Esej o człowieku późnej nowoczesności, tłum. z fr. M. Kowalska, Wydawnictwo ZNAK, Kraków 2003.
• Derrida J., Kres człowieka, tłum. z fr. P. Pieniążek, w: tenże, Marginesy filozofii, tłum. z fr. A Dziadek, J. Margański, P. Pieniążek, Warszawa 2002, 151–182.
• Derrida J., Marginesy filozofii, tłum. z fr. A Dziadek, J. Margański, P. Pieniążek, Warszawa 2002.
• Derrida J., Pismo i różnica, tłum. z fr. K. Kłosiński, Wydawnictwo KR, Warszawa 2004.
• Derrida J., Struktura, znak i gra w dyskursie nauk humanistycznych, w: tenże, Pismo i różnica, tłum. z fr. K. Kłosiński, Wydawnictwo KR, Warszawa 2004, 483–504.
• Derridiana, red. B. Banasiak, Inter esse, Kraków 1994.
• Descombes V., To samo i inne. Czterdzieści pięć lat filozofii francuskiej (1933–1978), tłum. z fr. B. Banasiak, K. Matuszewski, Wydawnictwo SPACJA, Warszawa 1997.
• De Waelhens A., Heidegger i problem podmiotu, tłum. z fr. M. Kowalska, w: Heidegger dzisiaj, Aletheia 1(1991)4, 181–188.
• Foucault M., Słowa i rzeczy. Archeologia nauk humanistycznych, tłum. z fr. T. Komendant, słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2006.
• Gadamer H.G., Rozum, słowo, dzieje, tłum. z niem. M. Łukasiewicz, K. Michalski, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2000.
• Gloy K., Wprowadzenie do filozofii świadomości. Problematyka i historia zagadnienia świadomości oraz samoświadomości, tłum. z niem. T. Kubalica, Wydawnictwo WAM, Kraków 2009.
• Gra resztkami. Wywiad z Jeanem Baudrillardem przeprowadzony przez Salvatore Mele i Marka Titmarsha, tłum. z ang. A. Szachaj, w: Postmodernizm a filozofia. Wybór tekstów, red. S. Czerniak, A. Szachaj, Instytut Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa 1996, 203–228.
• Gurczyńska-Sady K., Człowiek jako słowo i ciało. W poszukiwaniu nowej koncepcji podmiotu, Universitas, Kraków 2013.
• Hegel G.W.F., Encyklopedia nauk filozoficznych, tłum. z niem. Ś.F. Nowicki, Wydawnictwo Naukowe PWN SA, Warszawa 2014.
• Heidegger dzisiaj, Aletheia 1(1991)4.
• Heidegger M., Budować, mieszkać, myśleć. Eseje wybrane, tłum. z niem. K. Michalski, K. Pomian, M. J. Siemek, J. Tischner, K. Wolicki, Czytelnik, Warszawa 1977.
• Heidegger M., List o humanizmie, tłum. z niem. J. Tischner, w: tenże, Budować, mieszkać, myśleć. Eseje wybrane, tłum. K. Michalski, K. Pomian, M.J Siemek, J. Tischner, K. Wolicki, Czytelnik, Warszawa 1977, 76–127.
• Kant I., Rozprawy z filozofii historii, tłum. z niem. Translatorium filozofii niemieckiej Instytutu Filozofii Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika pod kierunkiem M. Żelaznego w składzie: T. Kupiś, D. Pakalski, A. Grzeliński, M. Żelazny, Wydawnictwo ANTYK, Kęty 2005.
• Kitliński T., Między tożsamością a różNICą: podmiot w procesie, w: Studia nad ideą podmiotowości człowieka, red. Z.J. Czarnecki, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1999, 223–242.
• Lorenc W., Hegel i Derrida. Filozofia w wersji radykalnej, Uniwersytet Warszawski. Instytut Filozofii, Warszawa 1994.
• Miś A., O genezie współczesnego humanizmu, w: Derridiana, red. B. Banasiak, Inter esse, Kraków 1994, 21–56.
• Miś A., Filozofia Współczesna. Główne nurty, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2002.
• Niemczuk A., Między bytem a wartością: problem podmiotu, w: Studia nad ideą podmiotowości człowieka, red. Z.J. Czarnecki, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1999, 11–42.
• Nietzsche F., Pisma pozostałe, tłum. z niem. B. Baran, Inter Esse, Kraków 2004.
• Nietzsche F., Zmierzch bożyszczy, czyli jak filozofuje się młotem, tłum. z niem. P. Pieniążek, Wydawnictwo Zielona Sowa, Kraków 2005.
• Nowak A.W., Podmiot, system, nowoczesność, Wydawnictwo Naukowe Instytutu Filozofii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 2011.
• Nowicki Ś.F., Filozofia Hegla jako spekulatywny system, w: G.W.F. Hegel, Encyklopedia nauk filozoficznych, tłum. Ś.F. Nowicki, Wydawnictwo Naukowe PWN SA, Warszawa 2014, XI-LXXXIV.
• Powszechna Encyklopedia Filozofii, t. IX, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, Lublin 2008.
• Postmodernizm a filozofia. Wybór tekstów, red. S. Czerniak, A. Szachaj, Instytut Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa 1996.
• Renaut A., Era jednostki. Przyczynek do historii podmiotowości, tłum. D. Leszczyński, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków 2001, 31–32.
• Sartre J.P., Byt i nicość. Zarys ontologii fenomenologicznej, tłum. z fr. J. Kiełbasa, P. Mróz, A. Abramciów, R. Ryziński, P. Małochleb, Wydawnictwo Zielona Sowa, Kraków 2007.
• Sartre J.P., Egzystencjalizm jest humanizmem, tłum. z fr. J. Krajewski, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA, Warszawa 1998.
• Siemek M., Wykłady z filozofii nowoczesności, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012.
• Studia nad ideą podmiotowości człowieka, red. Z.J. Czarnecki, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1999.
• Szachaj A., Co to jest postmodernizm?, Ethos 33-34(1996)1-2, 63–78.
• Taylor C., Źródła podmiotowości. Narodziny tożsamości nowoczesnej, tłum. z ang. M. Gruszczyński, O. Latek, A. Lipszyc, A. Michalak, A. Rostkowska, M. Rychter, Ł. Sommer, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012.

Identifiers

DOI

10.21697/spch.2020.56.1.05