Znaczenie, recepcja i konsekwencje filozoficzne encykliki "Aeterni Patris" w kontekście pytania o filozofię chrześcijańską

• Authors: Jacek Grzybowski

Title variants

EN

The significance, reception and philosophical consequences of the encyclical "Aeterni Patris" in the context of the question about Christian philosophy

Abstracts

EN

The 19th century was one of the richest periods in the history of human thought. If we look at it not only in terms of bare dates, but also in terms of ideologically meaningful events, we realize that this time span symbolically begins with the great French revolution (1789) and ends with the outbreak of world war I (1914). Scientific theories and philosophical ideas that emerged during the nineteenth century – Kantianism, Hegelianism, materialism, Marxism, social and biological evolutionism, positivism, radical atheism – inundated university lecture halls, political cabinets, and parliamentary chambers. Not all intellectuals of that time were aware of the overwhelming power of these philosophical novelties or the groundbreaking significance of major ideological currents. Only serious reflection on what was happening in European thought, in the fields of culture, science, history, philosophy, and religion, allowed people to notice that very serious changes were on their way. One of the key figures who recognized the power of philosophical ideas reverberating in 19-century disputes was an Italian clergyman: Gioacchino Vincenzo Raffaele Luigi Pecci, later pope Leo XIII. It was this Pope who, aware of the weight, power and consequences of the new trends emerging in the late 19th century, in very unfavorable conditions for the Catholic Church (idealistic philosophies and incipient Marxism) issued in 1879 the encyclical Aeterni Patris. This sophisticated document was not exclusively religious in character (as encyclicals and exhortations usually are), but it was also concerned with the spiritual and ideological condition of nineteenth-century Europe. The pope delineated the ways for providing intellectual assistance and rebuilding the significance of theology and religion in public life, imbalanced by post-Enlightenment and modernistic trends. Leo XIII argued persuasively that the Church’s mission is not limited to teaching, and that it also concerns the dissemination of relevant content in public and political life. It is not merely economic or concerning everyday life issues that matter for Nations, states and communities are not exclusively preoccupied with economic matters and everyday problems. Rather, they are concerned in the first place with what happens in culture, art, philosophy. The pope in an almost prophetic way realized the overarching importance of philosophy. In the light of the constantly recurring question about the legitimacy and need of Christian philosophy, it is worth looking retrospectively at the meaning of Leo XIII’s encyclical and the vision of the role of philosophy it proposes with respect to the human search for answers to questions arising from current civilization as well as scientific and cultural progress. -------------- Received: 26/07/2020. Reviewed: 18/09/2020. Accepted: 27/10/2020

PL

Dziewiętnaste stulecie to jeden z najbogatszych w wydarzenia i treści okresów historii myśli ludzkiej. Jeśli popatrzymy na ten czas pod kątem wydarzeń o znaczeniu ideowym, to uzmysłowimy sobie, że symbolicznie otwiera je wielka rewolucja francuska (1789), a kończy wybuch I wojny światowej (1914). Naukowe teorie i filozoficzne przesłania, jakie zrodziły się w tym okresie – kantyzm, heglizm, materializm, marksizm, społeczny i biologiczny ewolucjonizm, pozytywizm, radykalny ateizm – wypełniły uniwersyteckie sale wykładowe, gabinety polityczne i izby parlamentów. Nie wszyscy żyjący wówczas intelektualiści zdawali sobie sprawę z przemożnej siły filozoficznych nowinek czy przełomowego znaczenia ideowych propozycji. Tylko uważny namysł nad tym, co wtedy dokonywało się w europejskiej myśli, co działo się w kulturze, nauce, historii, filozofii i religii, pozwalał zauważyć, że nadchodzą bardzo poważne zmiany. Jedną z kluczowych postaci, która dostrzegła moc filozoficznych idei, rozbrzmiewających w dyskusjach tego stulecia, był włoski duchowny Gioacchino Vincenzo Raphaelo Luigi Pecci, późniejszy papież Leon XIII. Właśnie świadomy wagi i mocy ideowych skutków nowych prądów pod koniec XIX wieku, w bardzo trudnych dla Kościoła katolickiego czasach, we wrogiej chrześcijaństwu światopoglądowej atmosferze, spowodowanej wpływem idealistycznych filozofii i fascynacją rodzącym się marksizmem, ogłosił w 1879 roku encyklikę Aeterni Patris. Papież wskazywał sposoby intelektualnego wspomagania i odbudowywania znaczenia teologii i religii w życiu społecznym, zachwianego przez nurty postoświeceniowe i modernistyczne. Leon XIII przekonywał, że jeśli misją Kościoła jest nauczanie, to jest on odpowiedzialny także za ocenę treści, jakie pojawiają się w życiu społecznym i politycznym. Narody, państwa i wspólnoty nie żyją jedynie sprawami ekonomicznymi czy bytowymi, ale przede wszystkim tym, co dokonuje się w kulturze, sztuce, filozofii. Papież proroczo dostrzegł, jak wiele zależy od filozofii. W świetle wciąż powracającego pytania o zasadność i potrzebę filozofii chrześcijańskiej warto spojrzeć retrospektywnie na znaczenie wspomnianej encykliki i zawartej w niej wizji roli filozofii w ludzkim poszukiwaniu odpowiedzi na pytania, wynikające z aktualnego postępu cywilizacyjnego, naukowego i kulturowego. -------------- Zgłoszono: 26/07/2020. Zrecenzowano: 18/09/2020. Zaakceptowano do publikacji: 27/10/2020

Keywords

PL

neotomizm; filozofia chrześcijańska; scholastyka; Aeterni Patris; Leon XIII

EN

neothomism; Christian philosophy; scholasticisms; Aeterni Patris; Leo XIII

• Publisher: Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
• Journal: Studia Philosophiae Christianae
• Year: 2020
• Volume: 56
• Issue: 4
• Pages: 225-255

Dates

published

2020

Contributors

author

Jacek Grzybowski

• Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, Instytut Filozofii

• https://orcid.org/0000000178146825

References

• Bańka A.R., Désiré Merciera ogólna teoria pewności, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2008.
• Böhner P., Gilson E., Historia filozofii chrześcijańskiej: od Justyna do Mikołaja Kuzańczyka, tłum. z fr. S. Stomma, PAX, Warszawa 1962.
• Boileau D.A., Cardinal Mercier: A memoir, Peeters, Leuven 1996.
• Braduel F., Historia i trwanie, tłum. z fr. B. Geremek, Czytelnik, Warszawa 1999.
• Chojnacki P., Okresy i kierunki filozofii neoscholastycznej, Ateneum Kapłańskie 34(1934), 350-368.
• Domińczak S., Kardynał Mercier 1851–1926, Kwartalnik Teologiczny 4(1926)1, 1-16.
• Ehrle F., Die päpstliche Encyklika vom 4. August 1879 und die Restauration der christlichen Philosophie, Stimmen aus Maria Laach 13(1880), 13-28.
• Gałecki S., O możliwości istnienia filozofii chrześcijańskiej, Ruch Filozoficzny (2016)3, 117-132.
• Gilson E., Chrystianizm a filozofia, tłum. z fr. A. Więckowski, PAX, Warszawa 1988.
• Gilson E., Jedność doświadczenia filozoficznego, tłum. z fr. Z. Wrzeszcz, PAX, Warszawa 1968.
• Głombik C., Metafizyka kultury. Grabmann – Maritain – neoscholastyka polska, Książka i Wiedza, Warszawa 1982.
• Głombik C., Początki neoscholastyki polskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1991.
• Gogacz M., Filozofia i inspiracje, Tygodnik Powszechny 28(1974)9, 2.
• Gogacz M., Nieporozumienia w wystąpieniu Tischnera przeciw Swieżawskiemu, Życie i Myśl 27(1977)9, 103-109.
• Górski K., Dorobek pisarski s. Teresy Franciszki (Zofii Landy), Znak (1972)11, 1429-1442.
• Gutowski P., Stefan Swieżawski wobec Soboru Watykańskiego II, Ethos 25(2012)4, 243-261.
• Heidegger M., Fenomenologia i teologia, tłum. z niem. J. Tischner, Znak (1979)295-296, 119-134.
• Iwański P., Aeterni Patris, w: Powszechna encyklopedia filozofii, t. 1, red. A. Maryniarczyk i in., Towarzystwo św. Tomasza z Akwinu, Lublin 2000, 78-79.
• Jan Paweł II, Pamięć i tożsamość, Znak, Kraków 2005.
• Kalinowski J., Swieżawski S., Filozofia w dobie Soboru, Biblioteka Więzi, Warszawa 1995.
• Kowalski K., Św. Tomasz z Akwinu a czasy obecne, Księgarnia Św. Wojciecha, Poznań 1935.
• Kowalski K., Wpływ filozofii tomistycznej na współczesne odrodzenie katolickie, Prąd (1929)17, 161-186.
• Landy Z., Dlaczego św. Tomasz?, Prąd (1930)19, 301-309.
• Laveille A.P., Le Cardinal Mercier, Editions Spes, Paris 1929.
• Leon XIII, Aeterni Patris – o filozofii chrześcijańskiej, tłum. z łac. K. Pawłowski, Te Deum, Warszawa 2003.
• Leon XIII, Aeterni Patris. De Philosophia Christiana ad mentem Sancti Thomae Aquinatis Doctoris Angelici in scholis catholicis instauranda, Acta Sanctae Sedis, XII(1879), 97-115.
• Mazur P.S., Chrześcijańska filozofia człowieka w Polsce wobec wyzwań XX i XXI wieku, Logos i Ethos 2(2019)50, 159-178.
• Mercier D., Discours d’ouverture du cours de philosophie de s. Thomas, Ch. Peelers, Louvain 1882.
• Michalski K., Centra ruchu neoscholastycznego, Przegląd Współczesny 9(1924), 231-255.
• Morawski M., Filozofia i jej zadanie, nakładem autora, Lwów 1877.
• Pawlikowski T., Leonina, w: Powszechna encyklopedia filozofii, t. 6, red. A. Maryniarczyk i in., Towarzystwo św. Tomasza z Akwinu, Lublin 2005, 322-324.
• Poglądy filozoficzne Konstantego Michalskiego, red. C. Głombik, Wydawnictwo Gnome, Katowice 1999.
• Przewodnik po polskiej filozofii chrześcijańskiej XX i XXI wieku, red. P.S. Mazur, P. Duchliński, P. Skrzydlewski, Wydawnictwo Naukowe Akademii Ignatianum, Kraków 2020.
• Przybył-Sadowska P., Mistyka zwyczajności. Idee religijne w twórczości s. Teresy Landy (1894-1972), Przegląd Religioznawczy (2013)1, 79-91.
• Radziszewski I., Encyklika o studyach filozoficznych (z 4 VIII 1879 r.) „Aeterni Patris”, w: Leon XIII. Żywot i prace, Księgarnia Gebethnera i Wolffa, Warszawa 1902, 184-188.
• Radziszewski I., Odrodzenie filozofii scholastycznej, Przegląd Filozoficzny 3(1901)4, 441-504.
• Raeymaeker de L., Le Cardinal Mercier et l’Institut Supérieur de Philosophie de Louvain, Universitaires de Louvain, Louvain 1952.
• Riet van G., Le titre de l’encyclique „Aeterni Patris”, Revue Philosophique de Louvain 45(1982)80, 35-63.
• Romanowski H., Rozwój filozofii tomistycznej na Zachodzie i w Polsce, Ateneum Kapłańskie 19(1927), 71-79.
• Sandel M.J., Przeciwko udoskonalaniu człowieka. Etyka w czasach inżynierii genetycznej, tłum. z ang. O. Siara, Wydawnictwo Kurhaus Publishing, Warszawa 2020.
• Siwek W., Encyklika „Aeterni Patris” a neoscholastyka. Z powodu 50-lecia: 1879–1929, Ateneum Kapłańskie 24(1929), 113-126.
• Stosunek do czasu w różnych strukturach kulturowych, red. Z. Cackowski, J. Wojczakowski, Wydawnictwo ANS, Warszawa 1986.
• Swieżawski S., Dobro i tajemnica, Biblioteka Więzi, Warszawa 1995.
• Swieżawski S., Dzieje europejskiej filozofii klasycznej, PAX, Warszawa – Wrocław 2000.
• Swieżawski S., O roli, jaką chrześcijaństwo wyznacza filozofii, Znak (1990)7-8, 19-30.
• Swieżawski S., Człowiek i tajemnica, Znak, Kraków 1978.
• Swieżawski S., Święty Tomasz na nowo odczytany, Księgarnia św. Wojciecha, Poznań 1995.
• Szlagowski A., Leon XIII, Te Deum, Warszawa 2002.
• Szostek A., Uniwersalistyczne aspiracje rozumu i wiary a pluralizm kulturowy, w: Polska filozofia wobec encykliki Fides et ratio, red. M. Grabowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 1999, 63-75.
• Tarnowski K., Pytanie o filozofię chrześcijańską, Znak (1990)422-423, 82-102.
• Tischner J., Schyłek chrześcijaństwa tomistycznego, Znak (1970)187, 1-20.
• Wilczek A., W poszukiwaniu prawdy o człowieku. Spór księdza Józefa Tischnera z tomizmem, Czasopismo Filozoficzne 4-5(2009), 52-72.
• Zawadzki J., Filozof-Kardynał Mercier (1851–1926), Znak (1961)4, 484-496.
• Zdybicka Z. J., Zieliński E. I., Chrześcijańska filozofia, w: Powszechna encyklopedia filozofii, t. 2, red. A. Maryniarczyk i in., Towarzystwo św. Tomasza z Akwinu, Lublin 2001, 167-173.
• Zembrzuski M., Dyskusja z Józefem Tischnerem, w: Mieczysław Gogacz, red. A. Andrzejuk, Wydawnictwo Naukowe Akademii Ignatianum, Kraków 2019, 112-118.
• Zieliński Z., Leon XIII, w: Powszechna encyklopedia filozofii, t. 6, red. A. Maryniarczyk i in., Towarzystwo św. Tomasza z Akwinu, Lublin 2005, 312-316.

Identifiers

DOI

10.21697/spch.2020.56.4.11

Biblioteka Nauki

1926957