Chopin, polska kultura narodowa a kwestia „czystości rasy”: głos Zofii Lissy w debacie wokół kwestii rasowych w latach 1930.

• Authors: Andrzej Tuchowski

Title variants

EN

Chopin, Polish National Culture and the Question of “Racial Purity”: Zofia Lissa's Voice in the Debate over Racial Issues in the 1930s

Abstracts

EN

The question of racial “purity” or “identity” was part of the fashionable discussion on human races in the 1930s. In 1938 a debate over Chopin’s “racial identity” took place in the Warsaw press, triggered by the publication a book entitled Polacy-chrześcijanie pochodzenia żydowskiego [Poles – Christians of Jewish Origin] by Mateusz Mieses, an outstanding Judaist and representative of one of Poland’s Jewish communities. Mieses’ aim was to familiarise the Polish reader with the very little-known scale on which the ethnically Jewish element had penetrated over the many centuries into the families of the Polish landed gentry, intelligentsia and even aristocracy. As a result, Mieses claimed, many eminent Poles known in Polish history had some Jewish blood in their veins. In addition to the more or less convincing examples of such assimilation, Mieses also quotes some rather dubious ones, including the genealogy of Chopin. On the basis of unconfirmed rumours and the composer’s facial features in some unidentified portrait he claims that Chopin was half Jewish through his mother Justyna Krzyżanowska. Mieses’ conclusions - as well as his entire methodology - were sharply criticised by the reviewer of Wiadomości Literackie as well as by Zofia Lissa, at that time a young scholar at the threshold of a brilliant musicological career. Lissa pointed out that establishing Chopin’s “racial affiliation” is difficult for a lack of reliable and objective sources. For a long time all images of Chopin available to researchers had been either portraits or sculptures, which - as artistic creations - used to deform his face. However, Lissa argued that most of his portraits point to his Dinaric characteristics, which were also confirmed by the two surviving real-life likenesses of the composer (referred to by the author as “racially unprejudiced” sources) - namely, his death mask and the only surviving daguerreotype. Taking into account the findings of contemporary (mainly German) anthropology, Lissa concluded that Chopin was a typical Dinaric with some Nordic features, and it was from his mother that Fryderyk inherited his few physical traits characteristic of that type. On the other hand, Lissa denied that there was any connection between Chopin’s music and his “racial identity”. It seems a paradoxical that Lissa - a scholar of Jewish descent - drew on Nazi theories formulated by German anthropologists to show that Chopin had no demonstrable Jewish ancestors. But if we place this debate in the context of its time, and of one specific period in the ideological and scholarly evolution of Zofia Lissa herself - things do not look so simple any more. Her emphasis on the role of the social environment and her rejection of Eichenauer’s theses concerning the impact of “race” on the character of music testify to Lissa’s intensifying links to the Marxist-Leninist ideology, which she most likely began to absorb in that very period.

PL

Modne w latach 30. XX wieku rozważania na temat właściwości ras ludzkich obejmowały również kwestie „czystości”, względnie „tożsamości rasowej”. W 1938 roku tego rodzaju debata pojawiła się w związku z postacią Chopina, stanowiącego w okresie międzywojennym główną ikonę polskiej kultury narodowej. Debata ta miała miejsce na łamach warszawskiej prasy za sprawą książki Polacy-chrześcijanie pochodzenia żydowskiego Mateusza Miesesa - wybitnego judaisty, przedstawiciela jednego z polskich środowisk żydowskich. Mieses podjął określoną tytułem tematykę ze względu na znikomy stopień wiedzy na temat skali wielowiekowego przenikania etnicznego żywiołu żydowskiego do polskich rodzin ziemiańskich, inteligenckich, a nawet arystokratycznych. Obok mniej lub bardziej przekonujących przykładów asymilacji, znaleźć można w książce Miesesa wiele tez podjętych pochopnie, czego przykładem jest wzmianka na temat genealogii rodziny Chopina. Opierając się na niesprawdzonych pogłoskach oraz na wyglądzie twarzy kompozytora, przedstawionej na bliżej nieokreślonym portrecie, Mieses wnioskuje, iż poprzez matkę - Justynę Krzyżanowską - wpisuje się Chopin w szerokie grono tych luminarzy polskiej kultury narodowej, którzy mieli w sobie „domieszkę żydowskiej krwi”. W dyskusji, jaka rozgorzała na łamach „Wiadomości Literackich”, głos zabrała Zofia Lissa - wówczas młoda uczona, będąca na progu błyskotliwej kariery naukowej. Wskazawszy na zawodność portretów, postanowiła Lissa oprzeć się na źródłach „nieuprzedzonych rasowo”, a więc na zachowanym dagerotypie i masce pośmiertnej. Na tej podstawie, posiłkując się osiągnięciami ówczesnej (głównie niemieckiej) antropologii, dokonała ustaleń zaprzeczających tezom Miesesa i określiła Chopina jako typowego dynara z domieszką cech nordyckich, odziedziczonych po matce. Lektura powyższego tekstu może dziś budzić zdumienie. Na pierwszy rzut oka zakrawa na paradoks, że badaczka wywodząca się ze społeczności żydowskiej - i przyszła komunistka - odwołuje się do teorii nazistowskich antropologów niemieckich (Hans Günther), aby dowieść, że nic nie wskazuje na to, iżby Chopin miał przodków pochodzenia żydowskiego. Jednak wpisując tę debatę w realia epoki, a także w określony punkt na drodze ideologicznych przemian w życiu samej Lissy, widać, że sprawa nie jest tak prosta. Podkreślenie wpływu środowiska, z jednoczesnym zaprzeczeniem tez Eichenauera o wpływie „rasy” na charakter twórczości muzycznej, świadczy o krystalizującym się - prawdopodobnie właśnie w tym czasie - wchodzeniu Lissy w orbitę ideologii marksistowsko-leninowskiej.

Keywords

PL

Fryderyk Chopin; Zofia Lissa; kultura narodowa; kultura polska; muzyka i rasa

EN

Fryderyk Chopin; Zofia Lissa; national culture; Polish culture; music and race

• Publisher: Związek Kompozytorów Polskich
• Journal: Polski Rocznik Muzykologiczny
• Year: 2021
• Volume: 19
• Pages: 90-103

Dates

published

2021

Contributors

author

Andrzej Tuchowski

• Uniwersytet Zielonogórski

References

• Heinrich Berl, Das Judentum in der Musik, Stuttgart 1926.
• Jan Czekanowski, Zarys antropologii Polski, Lwów 1930.
• Magdalena Dziadek, Polityczny kontekst krytyki muzycznej dwudziestolecia międzywojennego, w: Krytyka muzyczna. Teoria, historia, współczesność, red. Michał Bristiger [et al.], Zielona Góra 2009.
• Richard Eichenauer, Musik und Rasse, München 1932.
• Hans Günther, Rassenkunde des deutschen Volkes, München 1922, wyd. 1; dalsze wydania w latach 1923–1942.
• Kronika: Włochy, „Muzyka Polska” 1936 nr 1, s. 80.
• Zofia Lissa, Problem rasy w muzyce, „Muzyka” 1934 nr 3 (113), s. 108.
• Zofia Lissa, W sprawie „rasy” Fryderyka Chopina, „Wiadomości Literackie” 1938 nr 39 (778), s. 7.
• Hermann Matzke, Über Deutschen Musikausdruck und deutsche Musikpflege, Breslau 1933.
• Mateusz Mieses, Polacy-chrześcijanie pochodzenia żydowskiego, tom i i II, Warszawa 1938.
• Ignacy Jan Paderewski, Myśli, uwagi, refleksje, „Muzyka” 1934 nr 2 (112), s. 50.
• Robert Pessenlehner, Vom Wessen der Deutschen Musik, Regensburg 1937.
• Quidam [Wiktor Weintraub?], O Polakach pochodzenia żydowskiego, „Wiadomości Literackie” 1938 nr 35 (774), s. 6.
• Karol Szymanowski, Fryderyka Chopina mit o duszy polskiej. Słowo wstępne, wygłoszone w Filharmonii Warszawskiej na uroczystym obchodzie 75. rocznicy Fr. Chopina, „Muzyka” 1924 nr 1 (1), s. 3–5.
• Andrzej Tuchowski, Nacjonalizm, szowinizm, rasizm a europejska refleksja o muzyce i praktyka kompozytorska okresu międzywojennego, Wrocław 2015.
• Bronisława Wójcik-Keuprulian, [recenzja], „Kwartalnik Muzyczny” 1933 nr 19–20, s. 172–176.

Identifiers

DOI

10.2478/prm-2021-0001

Biblioteka Nauki

2092446