Ruczaj i *ręczaj w słownictwie i nazewnictwie polskim. Próba nowego spojrzenia z perspektywy słowiańskiej

• Authors: Zbigniew Babik

Title variants

EN

Ruczaj and *ręczaj in the Polish vocabulary and onomastics. Attempt at a new look from the perspective of Slavic

Abstracts

EN

Onomastic data entitle to believe that Old Polish inherited from Common Slavic two variants of a term for ‘(small) stream’, namely, *ręczaj < *rǫčajь and *ruczaj < *ručajь. Both seem attested only by proper names (15th–20th centuries), the former primarily by four toponyms in southern Mazovia (Ręczaje 3x and Zręczaje), while the latter left traces in the toponymy of Central Poland and of the southern part of Greater Poland. None of them has been confirmed lexically in the „native” Polish dialects of the 20th century. Starting from the 17th century, texts of some authors rooted in the North‑Eastern periphery of Middle Polish (Lithuania, Byelorussia) attest a term ruczåj -aju ‘stream’, which is to be regarded as a loan from Old Byelorussian. One is inclined to connect its subsequent penetration, as a poetical word, into the literary Polish (the late 19th century) with its multiple occurrences in key instances of poetry by Adam Mickiewicz, the most outstanding writer of the Polish Romanticism, whose roots lay precisely in the Byelorussian ethnic territory. In the historical Slavic languages we find reflexes of the related variants *rǫčajь, *ručajь, *ručьjь (and *rǫčьjь?) and probably *(ne)rǫčь (~ *(ne)ručь?), the latter presumably constituting a starting point for the former four. A reliable reconstruction of the primary form together with its true etymological cognates seems, however, very difficult, if not impossible at all.

Keywords

PL

leksyka hydrograficzna; białorutenizmy; toponomastyka

EN

hydrographic lexis; Byelorussian loanwords; toponomastics

• Publisher: Uniwersytet Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie
• Journal: Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Linguistica
• Year: 2023
• Issue: 18
• Pages: 15-34

Dates

published

2023

Contributors

author

Zbigniew Babik

• Uniwersytet Jagielloński, Kraków, Polska

• https://orcid.org/0000000288093461

References

• WYKORZYSTANE KARTOTEKI I BAZY DANYCH
• ESHP – Elektroniczny słownik hydronimów Polski, https://eshp.ijp.pan.pl/ (dostęp marzec 2023).
• Geneteka. Portal Polskiego Towarzystwa Genealogicznego, https://geneteka.genealodzy.pl/ (dostęp marzec 2023).
• ISJCN – Internetowy słownik języka Cypriana Norwida, red. J. Puzynina, T. Korpysz, https://www.slownikjezykanorwida.uw.edu.pl/ (dostęp marzec 2023).
• Kartoteka Słownika gwar polskich PAN, https://rcin.org.pl/dlibra/publication/37156?/(dostęp marzec 2023).
• Kartoteka Słownika języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku, https://rcin.org.pl/dlibra/publication/20029?/ (dostęp marzec 2023).
• KorBa – Elektroniczny korpus tekstów polskich z XVII i XVIII w. (do 1772 r.), https://korba.edu.pl/query_corpus/ (dostęp marzec 2023).
• NFJP – Narodowy Fotokorpus Języka Polskiego, https://www.nfjp.pl/ (dostęp marzec 2023).
• NKJP – Narodowy Korpus Języka Polskiego, http://www.nkjp.pl/ (dostęp marzec 2023).
• PRNG – Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych, https://www.geoportal.gov.pl/dane/panstwowy-rejestr-nazw-geograficznych/ (dostęp marzec 2023).
• WSJP PAN– Wielki słownik języka polskiego, red. P. Żmigrodzki, https://wsjp.pl/ (dostęp marzec 2023).
• ROZWIĄZANIE SKRÓTÓW
• AntrPol IV – Antroponimia Polski od XVI do końca XVIII wieku, red. A. Cieślikowa, t. IV (Pl–St), Kraków 2013.
• BER VI – Bъlgarski etimologičen rečnik, red. M. Račeva, T.A. Todorov, t. VI (pùskam – slovàr2), Sofija 2002.
• ESLHNPR – Etymolohičnyj slovnyk litopysnych heohrafičnych nazv pivdennoji Rusi, red. O.S. Stryžak, Kyjiv 1985.
• ESUM V – Etymolohičnyj slovnyk ukrajins′koji movy u semi tomach, red. O.S. Mel′nyčuk, t. V (R–T), Kyjiv 2006.
• ÈSBM XI – Ètymalahičny sloŭnik belaruskaj movy, red. H.A. Cychun, t. 11 (R), Minsk 2006.
• ÈSSJa XXV – Ètimologičeskij slovar slavjanskich jazykov. Praslavjanskij leksičeskij fond, red. O.N. Trubačev, vypusk 25 (*neroditi–*novotьnъ(jь)), Moskva 1999.
• FO OLA – Fonološki opisi srpskohrvatskih/hrvatskosrpskih, slovenačkih i makedonskih govora, obuhvačenih opšteslovenskim lingvističkim atlasom, red. P. Ivić, Sarajevo 1981.
• HEW – Schuster‑Šewc H., 1978–1996, Historisch‑etymologisches Wörterbuch der ober- und niedersorbischen Sprache, Bautzen.
• HO – Hydronimia Odry. Wykaz nazw w układzie hydrograficznym, red. H. Borek, Opole 1983.
• HSBM XXX – Histaryčny sloŭnik belaruskaj movy, red. A.M. Bulyka, vypusk 30 (Ralec′′–rušat′), Minsk 2010.
• ISJP II – Inny słownik języka polskiego, red. M. Bańko, t. II (P–Ż), Warszawa 2000.
• KodWil I – Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji wileńskiej, wyd. J. Fijałek, W. Semkowicz, t. I, Kraków 1932–1939.
• MAGP XI – Mały atlas gwar polskich, red. M. Karaś, J. Reichan, t. XI, cz. II: wstęp do tomu XI, Wykazy i komentarze do map 501–550, Wrocław–Kraków 1968.
• MМ – Sloŭnik mikrataponimaŭ Mahilëŭščyny, Mahilëŭ 2004.
• MikrBel – Mikratapanimija Belarusi. Matèryjaly, Minsk 1974.
• Mp20-Krk – Kraków. Plan miasta. 1 : 20 000 [bez daty, lata 90. (?) XX w., wydawnictwo Copernicus].
• Mp20-Krk1996 – Kraków – Nowa Huta. Plan miasta. 1 : 20 000, Wrocław–Warszawa 1996.
• Mp20-Krk2006 – Kraków plus 3. Plan miasta. 1 : 20 000, Warszawa 2006 [wydawnictwo Demart].
• Mp70-Sk – Okolice Skierniewic, powiat skierniewicki. Mapa turystyczna z przewodnikiem turystycznym. 1 : 70 000, Warszawa [bez daty, II dekada XXI w., wydawnictwo Agencja Regraf].
• NMPol XI – Nazwy miejscowe Polski. Historia – Pochodzenie – Zmiany, t. XI (Rę–Rs), red. K. Rymut, B. Czopek‑Kopciuch, U. Bijak, Kraków 2015.
• NSPP – Nowy słownik poprawnej polszczyzny, red. A. Markowski, Warszawa 1999.
• PSJČ IV-2 – Příruční slovník jazyka českého, díl IV, část 2 (Průsvitněti–Ř), Praha 1944–1948.
• PSWP XXXVII – Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, red. H. Zgółkowa, t. 37 (rozprysk– samotny), Poznań 2002.
• RČDBE – Rečnik na čuždite dumi v bъlgarskija ezik, red. S. Ilčev, Sofija 1982.
• RGN VII – Russisches geographisches Namenbuch, red. H. Bräuer, Band 7 (Petjuki–Rujasola), Berlin 1975.
• RSBKE III – Rečnik na sъvremenija bъlgarski knižoven ezik, III, red. S. Romanski, Sofija 1959.
• SG – Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. B. Chlebowski, W. Walewski, t. I–XV, Warszawa 1880–1902.
• SHU – Slovnyk hidronimiv Ukrajiny, red. K.K. Cilujko, Kyjiv 1979.
• SJAM VII – Słownik języka Adama Mickiewicza, red. K. Górski, S. Hrabec, t. VII (Prę–R), Wrocław-Warszawa–Kraków–Gdańsk 1971.
• SJPDor VII – Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. VII (Pri–R), Warszawa 1965.
• SJPSzym III – Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, t. III (P–Ż), Warszawa 1981.
• łXVI XXXVII – Słownik polszczyzny XVI wieku, red. K. Mrowcewicz, t. XXXVII (Rozum–Rżysko), Warszawa 2016.
• SMMPZU – Slovnyk mikrotoponimiv i mikrohidronimiv pivnično‑zachidnoji Ukrajiny ta sumižnych zemelʹ, red. H. Arkušyn, t. I–II, Lucʹk 2006–2007.
• Snazw VIII – Słownik nazwisk współcześnie w Polsce używanych, wyd. K. Rymut, t. VIII (R–Sr), Kraków 1994.
• SNGŚ XI, XII i XVII – Słownik etymologiczny nazw geograficznych Śląska, red. S. Sochacka, t. XI (Poż–Roz), Opole 2004, t. XII (Roż–Sów), Opole 2005, i suplement (A–Ż), Opole 2016.
• SNTPWP – Słownik nazw terenowych północno‑wschodniej Polski, wyd. N. Barszczewska, J. Głuszkowska, T. Jasińska, E. Smułkowa, t. I–II, Warszawa 1992.
• SP I i VIII – Słownik prasłowiański, red. F. Sławski, t. I (a–b), Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1974, t. VIII (goda–gyža), Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 2001.
• SRJazXI–XVII XXII – Slovar′ russkogo jazyka XI–XVII vv., red. G.A. Bogatova, vypusk 22 (Raskidatsja–Rjaščenko), Moskva 1997.
• SRNG IV i XXXV – Slovar′ russkich narodnych govorov, vypusk četvertyj (v–voenki), red. F.P. Filin, Leningrad 1969; vypusk tridcat′ pjatyj (revet′–rjaščik), red. F.P. Sorokoletov, Sankt‑Peterburg 2001.
• SSJ III – Slovník slovenského jazyka, red. Š. Peciar, III. diel (p–r), Bratislava 1963.
• SSN III – Slovník slovenských nárečí, red. A. Ferenčíková, III (P(poza)–R), Bratislava 2021.
• SStp VIII – Słownik staropolski, red. S. Urbańczyk, t. VIII (Rozpróchnieć – Szyszki), Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1977.
• SW V – Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. V (Próba–R), Warszawa 1912.
• SWil II – Słownik języka polskiego etc., red. M. Orgelbrand, część II (P–Z), Wilno 1861.
• SWJP – Słownik współczesnego języka polskiego, red. B. Dunaj, Kraków 1999.
• UN I, LII i LXXX – Urzędowe nazwy miejscowości i obiektów fizjograficznych, 1 (Miasto Kraków i powiat krakowski), red. M. Karaś, A. Zaręba, Warszawa 1963; 52 (powiat wieluński, województwo łódzkie), Warszawa 1974; 80 (Powiat kaliski i powiat miejski Kalisz, województwo poznańskie), red. W. Kuraszkiewicz, Warszawa 1971 [plus odpowiednie maszynopisy].
• UNMasz CXLVII – tzw. maszynopis „profesorski” pow. węgrowskiego [niepublikowany maszynopis w archiwum IJP PAN].
• UNMatr CXLVII – matryca tomiku Urzędowe nazwy miejscowości i obiektów fizjograficznych, 147 (powiat węgrowski, województwo warszawskie), Warszawa 1971 [niepublikowany maszynopis w archiwum IJP PAN].
• USJP IV – Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. 3 (R–V), Warszawa 2003.
• WRG III i IV – Wörterbuch der russischen Gewässernamen, red. M. Vasmer, H. Bräuer, Band 3 (L–P), Berlin–Wiesbaden 1966; Band 4 (R–U), Berlin–Wiesbaden 1968.
• WUN III – Wykaz urzędowych nazw miejscowości w Polsce, t. III (P–Ż), Warszawa 1982.
• BIBLIOGRAFIA
• Babik Z., 2009, Pożegnanie z lasem. Nad „Słownikiem etymologicznym języka polskiego” profesora Wiesława Borysia, Kraków.
• Babik Z., 2018, Wkład Andrzeja Bańkowskiego w badania nad słowiańskim złożem apelatywnym w toponimii polskiej, [w:] Przeszłość w języku zamknięta, red. U. Wójcik, V. Jaros, Częstochowa, s. 95–107.
• Bandtkie J.S., 1806, Słownik dokładny języka polskiego i niemieckiego do podręcznego używania dla Polaków i Niemców ułożony, t. I–II, Breslau.
• Bańkowski A., 1984, Ciekawe relikty leksykalne wśród staromazowieckich nazw polnych, „Język Polski” LXIV, s. 122–143.
• Bańkowski A., 2013, Etymologiczny słownik mowy polskiej, t. 3 (R), Częstochowa.
• Bartoš F., 1906, Dialektický slovník moravský, Praha.
• Bělič J., Kamiš A., Kučera K., 1978, Malý staročeský slovník, Praha.
• Bijak U., 2001, Nazwy miejscowe południowej części dawnego województwa mazowieckiego, Kraków.
• Bobryk U.A., 1997, Matèryjaly da „Sloŭnika hidranimaŭ Homel′ščyny”. Loeŭski raën, „Belaruskaja mova” XXIII, s. 126–162.
• Boryś W., 2005, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków.
• Brückner A., 1927, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków.
• Čerepanova E.A., 1984, Narodnaja geografičeskaja terminologija Černigovsko‑Sumskogo Poles′ja, Sumy.
• Danyljuk О.K., 2013, Slovnyk narodnych heohrafičnych terminiv Volyni (2. wyd.), Luc′k.
• Deliradev P., 1953, Prinos kъm istoričeskata geografija na Trakija, II, Sofija.
• Dušan W., 1848, Slowníček slowenský (dokončení), „Časopis Českého museum” XXII ročnik, dílu druhého svazek třetí, s. 305–337.
• Eŭtuchoŭ U.D., 1988, Matèryjaly dlja Sloŭnika hidranimaŭ Homel′ščyny. Vetkaŭski raën „Belaruskaja mova” XVI, s. 131–146.
• Eŭtuchoŭ U.D., 1992, Matèryjaly dlja Sloŭnika hidranimaŭ Homel′ščyny. Homel′ski raën,„Belaruskaja mova” XIX, s. 108–125.
• Friedelówna T., 1991, Paweł Guldeniusz – przykład dwujęzyczności toruńskich mieszczan w XVII wieku, [w:] Polszczyzna regionalna Pomorza IV, red. K. Handke, Warszawa, s. 45–49.
• Friedrich H., 2014, Nazwy miejscowe północnych okolic Warszawy, Warszawa.
• Gaberov I., Stefanova D., 2002, Rečnik na čuždite dumi v bъlgarskija ezik s priloženija (5. wyd.), Veliko Tъrnovo.
• Grigor′jan È.A., 1975, Slovar′ mestnych geografičeskich terminov bolgarskogo i makedonskogo jazykov, Erevan.
• Holub J., Kopečný F., 1952, Etymologický slovník jazyka českého, Praha.
• Hromko T.V., Lučyk V.V., Poljaruš T.I., 1999, Slovnyk narodnych heohrafičnych terminiv Kirovohradščyny, Kyjiv–Kirovohrad.
• Hulickaja V.A., 1987, Matèryjaly dlja Sloŭnika hidranimaŭ Homel′ščyny. Brahinski raën, „Belaruskaja mova” XV, s. 110–141.
• Hulickaja V.A., 1992, Matèryjaly dlja Sloŭnika hidranimaŭ Homel′ščyny. El′ski i karmjanski raëny, „Belaruskaja mova” XIX, s. 125–167.
• Jaškin I.Ja., 2005, Sloŭnik belaruskich mjascovych heahrafičnych tèrminaŭ. Tapahrafija, hidralohija, Minsk.
• Jungmann J., 1837, Slownjk česko‑německý etc., djl III (P–R), Praha.
• Jurkowski M., 1971, Ukraińska terminologia hydrograficzna, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk.
• Kálal M., 1924, Slovenský slovník z literatúry aj nárečí, Banská Bystrica.
• Karłowicz J., 1907, Słownik gwar polskich, tom piąty do druku przygotował Jan Łoś (R S Ś T), Kraków.
• Kaszewski M., 2011, Kwalifikatory w słowniku Jerzego Samuela Bandtkiego – rodzaje, funkcje, frekwencja, „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria językoznawcza” 18 [38] z. 2, s. 77–90.
• Knapiusz G., 1621, Thesaurus Polonolatinograecus seu Promptuarium linguae Latinae et Graecae etc., Kraków.
• Kozierowski S., 1922, Badania nazw topograficznych na obszarze dawnej zachodniej i środkowej Wielkopolski, t. II (M–Z), Poznań.
• Kozierowski S., 1926, Badania nazw topograficznych na obszarze dawnej wschodniej Wielkopolski, t. I (A–O), Poznań.
• Kozierowski S., 1928, Badania nazw topograficznych na obszarze dawnej wschodniej Wielkopolski, t. II (P–Ż), Poznań.
• Králik Ľ., 2015, Stručný etymologický slovník slovenčiny, Bratislava.
• Kuz′mič L.P., 1996, Matèryjaly da Sloŭnika hidranimaŭ Homel′ščyny. Lel′čycki, mazyrski, akcjabrski raëny, „Belaruskaja mova” XXII, s. 124–253.
• Linde S.B., 1812, Słownik języka polskiego, cz. III (R–T), Warszawa.
• Łapicz C., 1981, Terminologia geograficzna w ruskich gwarach Białostocczyzny na tle wschodniosłowiańskim, Warszawa–Poznań–Toruń.
• Łesiów M., 1972, Terenowe nazwy własne Lubelszczyzny, Lublin.
• Machek V., 1957, Etymologický slovník jazyka českého a slovenského, Praha.
• Malʹko R.N., 1974, Geografičeskaja terminologija češskogo i slovackogo jazykov (na obščeslavjanskom fone), Minsk.
• Mączyński J., 1564, Lexicon Latino Polonicum Ex Optimis Latinae Linguae Scriptoribus Concinnatum etc., Królewiec.
• Mühlner W., 2002, Beiträge zur altpolabischen Lexik. Zeugnisse der Toponymie, „Onomastica Slavogermanica” XXII, s. 49–106.
• Načovъ N.A., 1898, Kritična bělěžka vъrchu knižovnija ni ezikъ, „Periodičesko spisanie na Bъlgarskoto knižovno društvo v Srědecъ”, godina edinadeseta, knižka LV–LVI, s. 312–331.
• Načovъ N.A., 1908, Bělěžka na bъlgarskata zamjana na ѫ s u, [w:] Jagić‑Festschrift. Zbornik u slavu Vatroslava Jagića, Berlin, s. 466–494.
• Nitsche P., 1964, Die geographische Terminologie des Polnischen, Köln–Graz.
• Pančevъ T., 1908, Dopъlnenija na bъlgarskija rečnikъ otъ N. Gerovъ, Sofija.
• Pavlenko S., 2013, Mikrotoponimy Černihovo‑Siverščyny, Černihiv.
• Pfuhl Ch.T., 1866, Lauzitsisch Wendisches Wörterbuch, Budissin.
• Preobraženskij A., 1914, Ètimologičeskij slovar’ russkogo jazyka, tom vtorój (P–S), Moskva 1910–1914.
• Rymut K., Majtán M., 1998, Gewässernamen im Flußgebiet des Dunajec (Nazwy wodne dorzecza Dunajca), Stuttgart.
• Rzetelska‑Feleszko E., Duma J., 2013, Nazwy terenowe Pomorza Zachodniego zawierające elementy słowiańskie, t. II (Q–Ž), Warszawa.
• Sławski F., 1948, Oboczność ǫ : u w językach słowiańskich, „Slavia Occidentalis” XVIII, s. 246–290.
• Smolickaja G.P., 1976, Gidronimija bassejna Oki. Spisok rek i ozer, Moskva.
• Supranowicz E., 1995, Nazwy ulic Krakowa, Kraków.
• Szober S., 1929, Kilka etymologij, „Prace Filologiczne” XIV (2), s. 599–606.
• Trotz M.A., 1764, Nowy dykcyonarz to iest mownik polsko‑niemiecko‑francuski etc., Lipsk.
• Udolph J., 1979, Studien zu slavischen Gewässernamen und Gewässerbezeichnungen. Ein Beitrag zur Frage nach der Urheimat der Slaven, Heidelberg.
• Ulanowski B., 1920, Wizytacja dóbr arcybiskupstwa gnieźnieńskiego i kapituły gnieźnieńskiej z XVI wieku, Kraków.
• Vasil′ev V.L., 2012, Slavjanskie toponimičeskie drevnosti Novgorodskoj zemli, Moskva.
• Vasmer M., 1955, Russisches etymologisches Wörterbuch, Band 2 (L–Ssuda), Heidelberg.
• Vidoeski B., 1999, Geografskata terminologija vo dijalektite na makedonskiot jazik, Skopje.
• Wolff A., Rzetelska‑Feleszko E., 1982, Mazowieckie nazwy terenowe do końca XVI wieku, Warszawa.
• Wójcik U., 2002, Nazwy miejscowe dawnego województwa rawskiego, Warszawa–Kraków.
• Zaimov J., 2012, Rečnik na vodnite imena (geografsko opisanie, stroež i proizchod), t. 2 (K–R), Veliko Tъrnovo.
• Zdaniukiewicz A.A., 1972, Gwara Łopatowszczyzny. Fonetyka, fleksja, słownictwo, Wrocław– Warszawa–Kraków–Gdańsk.
• Żuraszek‑Ryś I., 2016, Nazwy terenowe i wodne z okolic Zielonej Góry, Zielona Góra.

Identifiers

DOI

10.24917/20831765.18.1

Biblioteka Nauki

26731713