Odolan – zagadkowa polska gwarowa nazwa kozłka lekarskiego (Valeriana officinalis L.)

• Authors: Jadwiga Waniakowa

Title variants

EN

Odolan – the mysterious Polish dialectal name of valerian (Valeriana officinalis L.)

Abstracts

EN

The aim of the article is to investigate the origin of the Polish dialectal name odolan, which refers to valerian (Valeriana officinalis L.). On the basis of historical‑comparative analysis of the Slavic language material, it can be concluded that the name odolan is probably a late borrowing from Ukrainian dialects. It is related to the Proto‑Slavic form *odolěn, which is a derivative of the verb *odolěti ‘to defeat, to win’, derived from the Proto‑Slavic *dolja ‘success or failure, good or bad fate, destiny’. The Proto‑Slavic form *odolěn is motivated by the widely known healing and magical properties of valerian, but it is not a calque of Med. Lat. valeriana, because this Latin name is unlikely to be related to the verb valēre ‘to be strong, powerful; have an advantage, dominate’, and is most likely an adjectival derivative from the name of the Roman province of Valeria.

Keywords

PL

odolan; nazwy roślin; etymologia; motywacja semantyczna

EN

odolan; plant names; etymology; semantic motivation

• Publisher: Uniwersytet Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie
• Journal: Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Linguistica
• Year: 2023
• Issue: 18
• Pages: 313-325

Dates

published

2023

Contributors

author

Jadwiga Waniakowa

• Uniwersytet Jagielloński, Kraków, Polska

• https://orcid.org/0000000216511572

References

• ROZWIĄZANIE SKRÓTÓW
• BER – Georgiev V., Duridanov I., 1971–., Bʺlgarski etimologičen rečnik, Sofija: [Георгиев В., Дуриданов И., 1971–., Български етимологичен речник, София].
• Bezlaj ES –Bezlaj F., 1977–2005, Etimološki slovar slovenskego jezika, t. I–V, Ljubljana.
• ESSJ – Ètimologičeskij slovarʹ slavânskih âzykov. Praslavânskij leksičeskij fond, red. O.N. Trubačev, A.F. Žuravlev, Ž.Ž. Varbot, Moskva 1974–: [Этимологический словарь славянских языков. Праславянский лексический фонд, ред. О.Н. Трубачев, А.Ф. Журавлев, Ж.Ж. Варбот, Москва 1974–].
• FF – Flora i fitonimy na pograniczu polsko‑ukraińskim, red. F. Czyżewski, D. Urban, Lublin 2006.
• Fischer Rośliny –Kujawska M., Łuczaj Ł., Sosnowska J., Klepacki P., 2016, Rośliny w wierzeniach i zwyczajach ludowych. Słownik Adama Fischera, Wrocław.
• HAT –Sadnik L., Aizetmüller R., 1955, Handwörterbuch zu den altkirchenslavischen Texten, Heidelberg.
• kart. SGP – kartoteka Słownika gwar polskich, opr. przez Pracownię Dialektologii Polskiej (dawniej: Zakład Dialektologii Polskiej) Instytutu Języka Polskiego PAN w Krakowie.
• Majewski SN – Majewski E., 1889–1898, Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich […], t. I–II, Warszawa.
• Paluch ZZ –Paluch A., 1989, Zerwij ziele z dziewięciu miedz. Ziołolecznictwo ludowe w Polsce w XIX i na początku XX wieku, Wrocław.
• PZZ – Kwaśniewska J., Skulimowski J., Tumiłowicz H., 1956, Poradnik zbieracza ziół, Warszawa.
• SEBor – Boryś W., 2005, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków.
• SEBr – Brückner A., 1974, Słownik etymologiczny języka polskiego, wyd. III, Warszawa.
• SEW – Berneker E., 1908–1914, Slavisches etymologisches Wörterbuch, (A‑morъ), Heidelberg.
• SGP – Słownik gwar polskich, opr. przez Pracownię Dialektologii Polskiej (dawniej: Zakład Dialektologii Polskiej) Instytutu Języka Polskiego PAN w Krakowie, red. M. Karaś, S. Urbańczyk, J. Reichan, J. Okoniowa, B. Grabka, R. Kucharzyk, Wrocław–Kraków 1979–.
• SGPKarł –Karłowicz J., 1900–1911, Słownik gwar polskich, t. I–VI, Kraków.
• Simonović BR – Simonović D., 1959, Botanički rečnik. Imena bil̂aka […], Beograd: [Симоновић Д., 1959, Ботанички речник. Имена биљака […], Белград].
• Skok ER –Skok P., 1971–1974, Etimologijski rječnik hrvatskoga ili srpskoga bezika, t. I–IV, Zagreb.
• SRNG – Slovarʹ russkih narodnyh govorov, cost. (s II t. gl. red.) F.P. Filin, Moskva–Leningrad 1965–: [Словарь русских народных говоров, cост. (с II т. гл. ред.) Ф.П. Филин, Москва–Ленинград 1965–].
• SSSL – Indeks do Słownika stereotypów i symboli ludowych, t. II. Rośliny (nieopublikowany wydruk udostępniony mi uprzejmie przez prof. Annę Tyrpę za zgodą prof. Jerzego Bartmińskiego).
• SSSL Zioła – Słownik stereotypów i symboli ludowych, koncepcja całości i redakcja: J. Bartmiński, zastępca redaktora: S. Niebrzegowska‑Bartmińska, t. II: Rośliny, cz. 4: Zioła, Lublin 2019.
• SStp – Słownik staropolski, red. S. Urbańczyk, t. I–XI, Wrocław 1953–2002.
• SW – Karłowicz J., Kryński A., Niedźwiedzki W., 1900–1927, Słownik języka polskiego, t. I–VIII, Warszawa.
• Šugar HBI – Šugar I., MMVIII [2008], Hrvatski biljni imenoslov. Nomenclator botanicus croaticus, Zagreb.
• Vasmer ES – Fasmer M., 1964–1973, Ètimologičeskij slovarʹ russkogo âzyka. Perevod s nem. dopolneniâ O.N. Trubačeva, t. I–IV, Moskva: [Фасмер M., 1964–1973, Этимологический словарь русского языка. Перевод с нем. и дополнения О.Н. Трубачева, t. I–IV, Москва].
• BIBLIOGRAFIA
• Achtarov B. (red.), 1939, Materiali za bʺlgarski botaničenʺ rečnikʺ, Sofija: [Ахтаровъ Б. (ред.), 1939, Материали за български ботаниченъ речникъ, София].
• André J., 1956, Lexique des termes de botanique en latin, Paris.
• Annenkov N.I., 1878, Botaničeskij slovarʹ […], Sanktpeterburg: [Анненкоъ Н.И., 1878, Ботанический словарь […], Санкт‑Петербург].
• Budziszewska W., 1965, Słowiańskie słownictwo dotyczące przyrody żywej, Wrocław–Kraków–Warszawa.
• Buffa F., 1972, Vznik a vývin slovenskej botanickej nomenklatúry. K histórii slovenského odborného slovníka, Bratislava.
• Chodurska H., 2003, Ze studiów nad fitonimami rękopiśmiennych zielników wschodniosłowiańskich XVII–XVIII wieku, Kraków.
• Cieślikowa A., 1990, Staropolskie odapelatywne nazwy osobowe. Proces onimizacji, Wrocław–Warszawa–Kraków.
• Czikow P., Łaptiew J., 1988, Rośliny lecznicze i bogate w witaminy, tłum. H. Terpińska‑Ostrowska, wyd. IV, Warszawa.
• Derksen R., 2008, Etymological Dictionary of the Slavic Inherited Lexicon, Leiden–Boston.
• Dębowiak P., Waniakowa J., 2019, Semantic Motivation of Plant Names as Part of their Etymology, [w:] The Landscape of Lexicography, red. A. Villalva, G. Williams, Lisboa–Aveiro, s. 173–200.
• Flora i fitonimy na pograniczu polsko‑ukraińskim, red. F. Czyżewski, D. Urban, Lublin 2006.
• Genaust H., 2005, Etymologisches Wörterbuch der botanischen Pflanzennamen, Dritte, vollständig überarbeitete und erweiterte Ausgabe, Hamburg.
• Kalezić M., 2012, „S.-Cr. odoljen ‘Valeriana celtica’ (an etymological note)”, [w:] Studia etymologica Brunensia, t. 15: Theory and Empiricism in Slavonic Diachronic Linguistics, red. I. Janyšková, H. Karlíková, Praha, s. 127–141.
• Karlin M., 1964, Slovenska imena naših zdravilnih rastlin, Ljubljana.
• Kujawska M., Łuczaj Ł., Sosnowska J., Klepacki P., 2016, Rośliny w wierzeniach i zwyczajach ludowych. Słownik Adama Fischera, Wrocław.
• Kwaśniewska J., Skulimowski J., Tumiłowicz H., Poradnik zbieracza ziół, Warszawa 1956.
• Machek V., 1954, Česká a slovenská jména rostlin, Praha.
• Makowiecki S., 1936, Słownik botaniczny łacińsko‑małoruski, Kraków.
• Marzell H., 2000, Wörterbuch der deutschen Pflanzennamen, t. I–V, Lizenzausgabe Parkland Verlag, Fotomechanischer Nachdruck der Erstausgabe 1943–1958, Köln.
• Merkulova V.A., 1967, Očerki po russkoj nomenklature rastenij. Travy, griby, âgody, Moskva: [Меркулова В.А., 1967, Очерки по русской номенклатуре растений. Травы, грибы, ягоды, Москва].
• Paluch A., 1989, Zerwij ziele z dziewięciu miedz. Ziołolecznictwo ludowe w Polsce w XIX i na początku XX wieku, Wrocław.
• Plevačová H., 2000, K rodině psl. odolěnъ, [w:] Studia etymologica Brunensia, t. 1, red. I. Janyšková, H. Karlíková, Praha, s. 267–269.
• Podbielkowski Z., Sudnik‑Wójcikowska B., 2003, Słownik roślin użytkowych, wyd. VII poprawione i uzupełnione, Warszawa.
• Rejewski M., 2016, Nazwy roślin, Toruń.
• Rostafiński J., 1900, Słownik polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin […], Kraków.
• Rostafiński J., 1903, Rośliny miłośnicze, [w:] Z. Gloger, Encyklopedja staropolska ilustrowana, t. IV, Warszawa, s. 193–197.
• Rymut K., 1987, Nazwy miast Polski, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź.
• Rystonová I., 2007, Průvodce lidovými názvy rostlin i jiných léčivých přírodnin a jejich produktů, Praha.
• Sadnik L., Aizetmüller R., Handwörterbuch zu den altkirchenslavischen Texten, Heidelberg 1955.
• Spólnik A., 1990, Nazwy polskich roślin do XVIII wieku, Prace Komisji Językoznawstwa PAN w Krakowie, nr 58, Wrocław–Kraków–Warszawa.
• Svoboda J., 1964, Staročeska osobní jména a naše příjmení, Praha.
• Šulek B., 1879, Jugoslavenski imenik bilja, Zagreb.
• Taszycki W., 1925, Najdawniejsze polskie imiona osobowe, Kraków; przedruk w: Taszycki W., 1958, Rozprawy i studia polonistyczne, t. I, Wrocław, s. 32–148.
• Vajs N., 2003, Hrvatska povijesna fitonimija, Zagreb.
• Waniakowa J., 2012, Polskie gwarowe nazwy dziko rosnących roślin zielnych na tle słowiańskim. Zagadnienia ogólne, Kraków.
• ŹRÓDŁA INTERNETOWE
• Kozłek lekarski – właściwości i zastosowanie (tekst z 18.12.2018 na portalu Cefarm24.pl), https://www.cefarm24.pl/czytelnia/natura/kozlek-lekarski-wlasciwosci-zastosowanie/ (dostęp 18.04.2023).
• TLFI – Le Trésor de la Langue Française informatisé, http://www.atilf.fr/tlfi, ATILF – CNRS & Université de Lorraine (dostęp 29.04.2023).
• Valeriana officinalis (kozłek lekarski, waleriana) (tekst na portalu Hydroflora.pl), https://rosliny-wodne.pl/strefa-0-sucholubna/470-valeriana-officinalis-kozlek-lekarski-waleriana. html (dostęp 18.04.2023).
• Waleriana. Valeriana officinalis, [w:] NeuroExpert. Encyklopedia neurofizjologii, https://neuroexpert.org/wiki/waleriana-valeriana-officinalis/ (dostęp 18.04.2023).

Identifiers

DOI

10.24917/20831765.18.22

Biblioteka Nauki

26850430