Między mową a od‑mową. O dwóch literackich obrazach transgatunkowej komunikacji

• Authors: Janusz Waligóra

Title variants

EN

Between Talking and Refusing to Talk: On Two Literary Images of Trans‑species Communication

Abstracts

EN

The subject of the article is the problem of communication between a human and a non-human animal, analyzed in the context of animal studies against the background of a diverse literary tradition. The article analyzes two literary acts of trans-species communication that are poles apart in the texts Report to the Academy by Franz Kafka (1917) and The Final Scene by Kornel Filipowicz (1977). The monologue of the civilized chimpanzee as well as the refusal of the gorillas to remain silent, mark the extent to which animal protagonists respond to the oppression of objectifying assimilation in the stories under discussion. Both fictions, through the literary strategies adopted, compromise the human being and the human-centric perspective in the face of insurmountable (or seemingly defeated) otherness.

PL

Tematem artykułu jest problem porozumiewania się człowieka ze zwierzęciem innym niż człowiek, rozważany w kontekście animal studies na tle zróżnicowanej tradycji literackiej. Autor analizuje dwa literackie, biegunowo usytuowane, akty transgatunkowej komunikacji: Sprawozdanie dla Akademii Franza Kafki (1917) oraz Scenę końcową Kornela Filipowicza (1977). Monolog cywilizowanego szympansa lub odmowne milczenie goryli wyznaczają w omawianych opowiadaniach zakres reagowania zwierzęcych bohaterów na opresję uprzedmiotawiającej asymilacji. Obie fikcje za sprawą przyjętych strategii literackich kompromitują człowieka i humanocentryczną perspektywę w obliczu nieprzezwyciężonej (lub pozornie przezwyciężonej) inności.

Keywords

EN

trans‑species communication; animal studies; literary studies; Franz Kafka; Kornel Filipowicz

PL

transgatunkowa komunikacja; animal studies; literaturoznawstwo; Franz Kafka; Kornel Filipowicz

• Publisher: Uniwersytet Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie
• Journal: Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Poetica
• Year: 2023
• Volume: 11
• Pages: 249-269

Dates

published

2023

Contributors

author

Janusz Waligóra

• Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie

• https://orcid.org/0000000179398936

References

• Abramowska Janina, Pisarze w zwierzyńcu, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2010.
• Agamben Giorgio, Otwarte (fragmenty), przeł. Paweł Mościcki, „Krytyka Polityczna” 2008, nr 15, s. 124–138.
• Bakke Monika, Bio‑transfiguracje. Sztuka i estetyka posthumanizmu, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2015.
• Bakke Monika, Między nami zwierzętami. O emocjonalnych związkach między ludźmi i innymi zwierzętami, „Teksty Drugie” 2007, nr 1–2, s. 222–234.
• Barcz Anna, Posthumanizm i jego zwierzęce odgłosy w literaturze, „Teksty Drugie” 2013, nr 1–2, s. 60–79.
• Barcz Anna, Realizm ekologiczny. Od ekokrytyki do zookrytki w literaturze polskiej, Wydawnictwo Naukowe „Śląsk”, Katowice 2016.
• Benjamin Walter, Franz Kafka, w: tegoż, Anioł historii. Eseje, szkice, fragmenty, oprac. Hubert Orłowski, przeł. Krystyna Krzemieniowa, Hubert Orłowski, Janusz Sikorski, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1996, s. 183–200.
• Berger John, Po cóż patrzeć na zwierzęta?, w: tegoż, O patrzeniu, przeł. Sławomir Sikora, Fundacja „Aletheia”, Warszawa 1999, s. 5–39.
• Bradshaw Gay Arndt i in., Building an Inner Sanctuary: Complex PTSD in Chimpanzees, „Journal of Trauma & Dissociation” 2008, nr 9(1), s. 9–34.
• Bradshaw Gay Arndt i in., Developmental Context Effects on Bicultural Post-Trauma Self Repair in Chimpanzees, „Developmental Psychology” 2009, t. 45(5), s. 1376–1388.
• Braidotti Rosi, Po człowieku, przeł. Joanna Bednarek, Agnieszka Kowalczyk, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2014.
• Brin David, Wojna wspomaganych, przeł. Michał Jakuszewski, Wydawnictwo Zysk i S‑ka, Poznań 1994.
• Burroughs Edgar Rice, Tarzan wśród małp, przeł. Jerzy Łoziński, Wydawnictwo Zysk i S‑ka, Poznań 2016.
• Calarco Matthew, Zoografie. Kwestia zwierzęca od Heideggera do Derridy, przeł. Piotr Sadzik, Patryk Szaj, Wydawnictwo WBPiCAK, Poznań 2022.
• Cavalieri Paola, Singer Peter, A Declaration on Great Apes, w: The Great Ape Project, red. Paola Cavalieri, Peter Singer, St. Martin’s Griffin, New York 1993, s. 4–7.
• Chrobak Karol, Jak unieruchomić antropologiczną maszynę? O ekskluzyjnym i inkluzyjnym pojęciu człowieka, https://www.academia.edu/5750983/Jak_unieruchomi%C4%87_antropologiczn%C4%85_maszyn%C4%99_O_ekskluzyjnym_i_inkluzyjnym_poj%C4%99ciu_cz%C5%82owieka [dostęp: 2022/06/15].
• Chudzicki Mateusz, Ludzkie zoo, Wydawnictwo My Book, Szczecin 2018.
• Coetzee John Maxwell, Żywoty zwierząt, przeł. Anna Dobrzańska‑Gadowska, „Świat Książki”, Warszawa 2004.
• Człowiek w relacji do zwierząt, roślin i maszyn w kulturze, t. 1: Aspekt posthumanistyczny i transhumanistyczny, red. Justyna Tymieniecka-Suchanek, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2014.
• Człowiek w relacji do zwierząt, roślin i maszyn w kulturze, t. 2: Od humanizmu do posthumanizmu, red. Justyna Tymieniecka‑Suchanek, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2014.
• Darwin Karol, O pochodzeniu człowieka, przeł. Ludwik Masłowski, Księgarnia Polska A.D. Bartoszewicza i M. Biernackiego, Lwów 1884.
• Dąmbska Izydora, Milczenie jako wyraz i jako wartość, „Roczniki Filozoficzne” 1963, t. 11, s. 73–79.
• DeGrazia David, O byciu osobą poza gatunkiem Homo sapiens, w: W obronie zwierząt, red. Peter Singer, przeł. Monika Betley, Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa 2011, s. 63–83.
• Delaney Ted, „Ota Benga (ca. 1883–1916)” Encyclopedia Virginia, Virginia Humanities (22 Dec. 2021), https://encyclopediavirginia.org/entries/bengao‑tac‑a1‑883‑1916/ [dostęp: 2022/07/26].
• Deleuze Gilles, Guattari Félix, Kafka. Ku literaturze mniejszej, przeł. Anna Zofia Jaksender, Kajetan Maria Jaksender, Wydawnictwo Eperons‑Ostrogi, Kraków 2016.
• Diamond Jared, Trzeci szympans. Ewolucja i przyszłość zwierzęcia zwanego człowiekiem, przeł. i wstęp January Weiner, Copernicus Center Press, Kraków 2019.
• Domańska Ewa, Humanistyka ekologiczna, „Teksty Drugie” 2013, nr 1–2, s. 13–32.
• Donaldson Sue, Kymlicka Will, Zoopolis. Teoria polityczna praw zwierząt, przeł. Maria Wańkowicz, Michał Stefański, Oficyna 21, Warszawa 2018.
• Dunbar Robin, Nowa historia ewolucji człowieka, przeł. Bartłomiej Kucharzyk, Copernicus Center Press, Kraków 2014.
• Eco Umberto , „Veline” i cisza, w: tegoż, Wymyślanie wrogów i inne teksty okolicznościowe, przeł. Agnieszka Gołębiowska, Tomasz Kwiecień, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2011, s. 213–221.
• Elmarsafy Ziad, Aping the Ape: Kafka’s „Report to an Academy”, „Studies in 20th & 21st Century Literature” 1955, t. 19, nr 2, s. 159–170.
• Feuerbach Ludwik, O istocie chrześcijaństwa, przeł. Adam Landman, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1959.
• Filipowicz Kornel, Scena końcowa, w: tegoż, Kot w mokrej trawie, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1977, s. 98–109.
• Fouts Roger, Mills Stephen Tukel, Najbliżsi krewni. Jak szympansy uświadomiły mi, kim jesteśmy, wstęp Jane Goodall, przeł. Andrzej Jankowski, „Media Rodzina”, Poznań 1999.
• Heidegger Martin, Bycie i czas, przeł. Bogdan Baran, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1994.
• Hekselman Marta, Mikrokosmos rany. Granica u Kafki, „Teksty Drugie” 2013, nr 6, s. 258–274.
• Høeg Peter, Kobieta i małpa, przeł. Halina Thylwe, Oficyna Literacka Noir sur Blanc, Warszawa 2003.
• (Inne) zwierzęta mają głos, red. Danuta Dąbrowska, Piotr Krupiński, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2011.
• Jakubowicz‑Prokop Zofia, Zooptykon. O zwierzętach i ludziach w dziewiętnastowiecznych ogrodach zoologicznych, w: Zwierzęta, gender i kultura. Perspektywa ekologiczna, etyczna i krytyczna, red. Anna Barcz, Magdalena Dąbrowska, E‑naukowiec, Lublin 2014, wersja elektroniczna, s. 15–35.
• Jamieson Dale, Przeciwko ogrodom zoologicznym, w: W obronie zwierząt, red. Peter Singer, przeł. Monika Betley, Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa 2011, s. 192–208.
• Jarzyna Anita, Post‑koiné. Studia o nieantropocentrycznych językach (poetyckich), Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2019.
• Kafka Franz, Proces, przeł. Bruno Schulz, Józefina Szelińska, w: tegoż, Wybór prozy, przeł. Lech Czyżewski i in., wstęp i oprac. Łukasz Musiał, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2018, s. 118–355.
• Kafka Franz, Sprawozdanie dla Akademii, przeł. Juliusz Kydryński, w: tegoż, Wybór prozy, przeł. Lech Czyżewski i in., wstęp i oprac. Łukasz Musiał, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2018, s. 407–418.
• Kałuża Anna, Los zwierząt – narracje o zagładzie i narracje o dyskryminacji, w: (Inne) zwierzęta mają głos, red. Danuta Dąbrowska, Piotr Krupiński, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2011, s. 137–149.
• Kipling Rudyard, Księga dżungli, przeł. Józef Birkenmajer, ilustracje Aleksandra Wieczorkiewicz, Wydawnictwo Zysk i S‑ka, Poznań 2017.
• Korpikiewicz Honorata, Biokomunikacja. Jak zwierzęta porozumiewają się ze światem, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2011.
• Korwin-Piotrowska Dorota, Białe znaki. Milczenie w strukturze i znaczeniu utworów narracyjnych (na przykładach z polskiej prozy współczesnej), Wydawnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2015.
• Krzysztofek Kazimierz, Człowiek posthumanistyczny?, „Kultura Współczesna” 1999, nr 1, s. 18–35.
• Kwiatek Łukasz, Wychowane na człowieka, „Tygodnik Powszechny” 30.09.2016, https://www .t ygodnikpowszechny .p l/ w ychowane ‑ na ‑ czlowieka ‑ 35934 [dostęp: 2022/02/20].
• Leszczyński Grzegorz, „Zwierzęta pełne wolności drzemią spokojnie tej nocy”. Podszyte dzieckiem biblijne bestiarium, w: Czytanie menażerii. Zwierzęta w literaturze dziecięcej, młodzieżowej i fantastycznej, red. Anna Mik, Patrycja Pokora, Maciej Skowera, Wydawnictwo Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich, Warszawa 2016, s. 21–30.
• Lipowski Wojciech, Niezwykła codzienność. O pisarstwie Kornela Filipowicza, Wydawnictwo Naukowe „Śląsk”, Katowice 2020.
• Lofting Hugh, Doktor Dolittle i jego zwierzęta, przeł. Beata Adamczyk, Wydawnictwo Zysk i S‑ka, Poznań 2015.
• Lorenz Konrad, Opowiadania o zwierzętach, przeł. Wanda Kragen, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1975.
• Majewski Paweł, Lew, który mówi. Esej o granicach językowego wyrazu doświadczenia, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2018.
• Markowski Michał Paweł, Kafka. Rana i doświadczenie, w: tegoż, Życie na miarę literatury, Wydawnictwo Homini, Kraków 2009, s. 305–336.
• Musiał Łukasz, Kafka. W poszukiwaniu utraconej rzeczywistości, Oficyna Wydawnicza Atut – Wrocławskie Wydawnictwo Oświatowe, Wrocław 2011.
• Musiał Łukasz, ZwierzoczłekoKafka, „Konteksty” 2009, nr 4, s. 69–75.
• Nalewajk Żaneta, Ironia jako alternatywa rozpaczy. Krytyka kultury w „Sprawozdaniu dla Akademii” Franza Kafki, „Tekstualia” 2008, nr 3 (14), s. 67–77.
• Newkirk Pamela, Spectacle: The Astonishing Life of Ota Benga, Amistad Press, New York 2015.
• Pasieka Paweł, Bestiarium Franza Kafki, w: Człowiek w relacji do zwierząt, roślin i maszyn w kulturze, t. 2: Od humanizmu do posthumanizmu, red. Justyna Tymieniecka-Suchanek, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2014, s. 72–93.
• Piechota Dariusz, Bezdomne ciała zwierząt w bezdusznym ludzkim świecie. O małpach człekokształtnych w nowelistyce przełomu XIX i XX wieku, „Maska” 2014, nr 22, s. 71–81.
• Pieszczachowicz Jan, Ku wielkiej opowieści. O życiu i twórczości Kornela Filipowicza, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2010.
• Pollock Mary Sanders, Storytelling Apes: Primatology Narratives Past and Future, The Pennsylvania State University, Pennsylvania 2015, wersja elektroniczna.
• Przybyszewski Sebastian, Mówić, milcząc. Nie milczeć, nie mówiąc, „Prace Językoznawcze” 2012, nr 14, s. 235–246.
• Pytko Mateusz, Narracje zwierzęce Franza Kafki, praca magisterska napisana pod kierunkiem Tadeusza Komendanta, Warszawa 2015, https://www.academia .edu/ 3 1007651/ Narracje_ zwierzece_ Franza_ K afki [dostęp: 2022/03/20].
• Radick Gregory, Kafka’s wonderful ape, „The Times Literary Supplement” 2019, nr 6048, https:// w ww . the ‑tls . co . uk/ a rticles/ k afkas ‑wonderful ‑ape ‑red ‑peter/ [dostęp: 2022/03/10].
• Rogowska-Stangret Monika, Być ze świata, Słowo/Obraz Terytoria, Gdańsk 2021.
• Safina Carl, Poza słowami. Co myślą i czują zwierzęta, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2018.
• Schollenberger Justyna, Stworzenia Darwina. O granicy człowiek–zwierzę, Instytut Badań Literackich PAN, Warszawa 2020.
• Serpell James, W towarzystwie zwierząt. Analiza związków ludzie‑zwierzęta, przeł. Anna Szczęsna, Anna Alichniewicz, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1999.
• Sienkiewicz Henryk, Sachem, „Wolne Lektury”, s. 6, online: https:// w olnelektury .p l/ media/book/ pdf/ s ienkiewicz s‑achem .p df [dostęp: 2022/03/16].
• Singer Peter, Wyzwolenie zwierząt, przeł. Anna Alichniewicz, Anna Szczęsna, Wydawnictwo Marginesy, Warszawa 2018.
• Skowera Maciej, Literackie spotkania istot podporządkowanych. Studium przypadku: „Miasteczko Ostatnich Westchnień” Grzegorza Gortata, w: Czytanie menażerii. Zwierzęta w literaturze dziecięcej, młodzieżowej i fantastycznej, red. Anna Mik, Patrycja Pokora, Maciej Skowera, Wydawnictwo Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich, Warszawa 2016, s. 53–74.
• Taubes Jacob, Kafka, przeł. Andrzej Serafin, „Kronos” 2013, nr 1, s. 206–207.
• The Psychologist and the „Missing Link”, https:// drvitelli .typepad .c om/providentia/2017/12/ t he p‑ sychologist a‑nd t‑he c‑himpanzee .h tml [dostęp: 2022/03/16].
• Trojan Maciej, Na tropie zwierzęcego umysłu, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2013, wersja elektroniczna.
• Tymowska Danuta, Jane Goodall. Pani od szympansów, Wydawnictwo Znak, Kraków 2020.
• Waal Frans de, Chimpanzee politics: Power and sex among apes, The Johns Hopkins University Press, Baltimore 1982.
• Weil Kari, Zwrot ku zwierzętom. Sprawozdanie, przeł. Piotr Sadzik (przekład przejrzała Anna Barcz), w: Zwierzęta, gender i kultura. Perspektywa ekologiczna, etyczna i krytyczna, red. Anna Barcz, Magdalena Dąbrowska, E‑naukowiec, Lublin 2014, wersja elektroniczna, s. 15–35.
• Westoll Andrew, Szympansy z azylu Fauna. O przetrwaniu i woli życia, przeł. Maria Zawadzka, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2013.
• Wieczorkiewicz Anna, Ludzki okaz na czterech scenach, „Czas Kultury” 2007, nr 6, s. 23–35.
• Wolfe Cary, Animal studies, dyscyplinarność i post(humanizm), przeł. Karolina Krasuska, „Teksty Drugie” 2013, nr 1–2, s. 125–153.
• Zawojski Piotr, Posthumanizm, czyli humanizm naszych czasów, „Kultura i Historia” 2017, nr 32, s. 68–76.
• Zwierzęta, gender i kultura. Perspektywa ekologiczna, etyczna i krytyczna, red. Anna Barcz, Magdalena Dąbrowska, E‑naukowiec, Lublin 2014, wersja elektroniczna.
• Zwierzęta i ich ludzie. Zmierzch antropocentrycznego paradygmatu, red. Anna Barcz, Dorota Łagodzka, E‑naukowiec, Warszawa 2015.
• Zwierzęta i ludzie, red. Jacek Kurek, Krzysztof Maliszewski, Miejski Dom Kultury „Batory”, Chorzów 2011.
• Żywiczyński Przemysław, Wacewicz Sławomir, Ewolucja języka. W stronę hipotez gesturalnych, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2015.

Identifiers

DOI

10.24917/23534583.11.16

Biblioteka Nauki

25441320