Ksyloteki, czyli patroszenie lasu

• Authors: Ada Arendt

Title variants

EN

Xylotheques: evisceration of the forest

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Obierając za punkt wyjścia niemiecką tradycję tworzenia ksylotek, czyli bibliotek zawierających próbki drewna ucharakteryzowane na książki, przypominam biografię Wiktora Kozłowskiego (1791–1858), pierwszego polskiego twórcy ksylotek, leśnika, kolekcjonera i autora słowników terminologii leśnej na tle historii organizacji rządowej służby leśnej w Królestwie Polskim. Opisuję, jak reorganizacja leśnictwa w duchu oświeceniowego projektu dominacji nad przyrodą wywołała niepokój, który znalazł wyraz między innymi w operze Karola Kurpińskiego Leśniczy z Kozienickiej Puszczy. W pierwszej połowie XIX wieku zestawiano postaci „młodego” i „starego” leśniczego, zapowiadające rozdźwięk między oświeceniowym i romantycznym podejściem do świata przyrody. Ksyloteki Wiktora Kozłowskiego reprezentują podejście oświeceniowe – związane z pasją katalogowania, preparowania i obiektywizowania jako narzędzi kontroli.

EN

Taking as a starting point the German tradition of creating xylotheques, i.e. libraries containing wood samples disguised as books, I recall the biography of Wiktor Kozłowski (1791–1858), the first Polish creator of xylotheques, forester, collector and author of dictionaries of forest terminology against the backdrop of the history of the organisation of the governmental forest service in the Kingdom of Poland. I put forward the thesis that the reorganisation of forestry in the spirit of the Enlightenment’s project of dominating nature caused anxiety, which found expression, among other places, in Karol  Kurpiński’s opera Leśniczy z Kozienickiej Puszczy [The Forester from the Kozieniecka Primeval Forest]. In the first half of the 19th century, the figure of the “young” and “old” forester was juxtaposed, already heralding the rift between the Enlightenment and romantic approaches to the natural world. Wiktor Kozłowski’s xylotheques represent the Enlightenment approach – related to the passion for cataloguing, preparing and objectifying as tools of control over the natural world.

Keywords

PL

ksyloteki; historia naturalna; historia leśnictwa; kolekcje; inteligencja urzędnicza

EN

Xylotheques; natural history; history of forestry; collecting; Polish intelligentsia; Xylotheques; natural history; history of forestry; collecting; Polish intelligentsia

• Publisher: Uniwersytet Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie
• Journal: Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Poetica
• Year: 2020
• Volume: 8
• Pages: 215-229

Dates

published

2020-12-23

Contributors

author

Ada Arendt

References

• Barański S., Wiktor Kozłowski (1791–1858) – jego życie i praca, „Sylwan” 1969, t. 113, nr 10, s. 79–86.
• Bender Ryszard, Kształtowanie się środowiska urzędniczego w Ordynacji Zamoyskiej w XIX wieku, „Roczniki Humanistyczne” 1978, t. 26, z. 2, s. 81–120.
• Benninghoff-Lühl Sybille, Vom Buch als Schaukasten oder: Wunderbares Lesen. Die Holzbibliothek von Carl Schildbach (1788), „Zeitschrift für Germanistik” 2012, t. 22(1), s. 41–56.
• Böttger Christoff Heinrich, Verzeichnis derjenigen fremden und einheimischen Bäume und Stauden, welche in den angelegten englischen Parks und Gärten des Fürstlichen Lustschlosses Wissenstein dermalen befindlich sind, Cassel 1777.
• Broda Józef, Początki i rozwój gospodarstwa leśnego w lasach rządowych KP, w: Lasy Królestwa Polskiego w XIX wieku. Struktura – administracja – gospodarka, red. Adam B. Duszczyk, Krzysztof Latawiec, Radomskie Towarzystwo Naukowe, Radom 2007, s. 9–36.
• Chełmiński Maksymilian, Wspomnienie o Wiktorze Kozłowskim, „Gazeta Rolnicza” 1863, nr 26 (29.06.1863), s. 225–230.
• Czepulis-Rastenis Ryszarda, „Klassa umysłowa”. Inteligencja Królestwa Polskiego 1832–1862, Spółdzielnia Wydawniczo-Handlowa „Książka i Wiedza”, Warszawa 1973.
• Czepulis-Rastenis Ryszarda, Wzór osobowy inteligenta polskiego w świetle wspomnień pośmiertnych (1841–1862), „Kwartalnik Historyczny” 1976, nr 4, s. 788–821.
• Czepulis-Rastenis Ryszarda, Wzór osobowy inteligenta polskiego w świetle wspomnień pośmiertnych (1863–1872), w: Inteligencja polska pod zaborami. Studia, red. Ryszarda Czepulis-Rastenis, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1978, s. 160–178.
• Dzierzkowski Józef, Leśniczy, w: tegoż, Powieści, t. 4, A.J.O. Rogosz, Lwów 1875.
• Feuchter-Schawelka Anne, Freitag Winfried, Grosser Dietger, Alte Holzsammlungen. Die Ebersberger Holzbibliothek: Vorgänger, Vorbilder und Nachfolger, Kreissparkasse, Stuttgart 2001.
• Goff Alice, The Selbst Gewählter Plan. The Schildbach Wood Library in Eighteenth-Century Hessen-Kassel, „Representations” 2014, t. 128, nr 1, s. 30–59.
• Habermas Jürgen, Technika i nauka jako „ideologia”, w: Czy kryzys socjologii?, red. Jerzy Szacki, Czytelnik, Warszawa 1977, s. 342–395.
• te Heesen Anke, Verkehrsformen der Objekte, w: Dingwelten. Das Museum als Erkenntnisort, red. Anke te Heesen, Petra Lutz, Böhlau Verlag, Köln – Weimar – Wien 2005.
• Horkheimer Max, Adorno Theodor W., Dialektyka oświecenia, przeł. Małgorzata Łukasiewicz, Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1994.
• Kacprzak Piotr, Organizacja gospodarki leśnej między Wisłą a Pilicą w XVII i XIX wieku, w: Lasy Królestwa Polskiego w XIX wieku. Struktura – administracja – gospodarka, red. Adam B. Duszczyk, Krzysztof Latawiec, Radomskie Towarzystwo Naukowe, Radom 2007.
• Kalendarz Rodzinny na Rok 1875, Warszawa 1874, s. 45–48.
• Kozłowski Wiktor, Pierwsze początki terminologij łowieckiey, Warszawa 1822.
• Kozłowski Wiktor, Słownik leśny, bartny, bursztyniarski i orylski, Warszawa 1847.
• Leśniczy w kozienickiéy puszczy: opera w jednym akcie, Zawadzki i Węcki, Warszawa 1822.
• Manteufflowa Maria, Plater Ludwik August, w: Polski słownik biograficzny, t. 26, red. Emanuel Rostworowski, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1981.
• Moench Conrad, Verzeichnis ausländischer Bäume und Stauden des Lustschlosses Weissenstein bey Cassel. Mit 8 Kupfertafeln, Frankfurt – Lepizig 1785.
• Motek Katarzyna, Służba leśna w dobrach Ordynacji Zamojskiej, w: Lasy Królestwa Polskiego w XIX wieku. Struktura – administracja – gospodarka, red. Adam B. Duszczyk, Krzysztof Latawiec, Radomskie Towarzystwo Naukowe, Radom 2007.
• Müller-Wille Staffan, Carl von Linne’s Herbarschrank. Zur epistemischen Funktion eines Sammlungsmöbels, w: Sammeln als Wissen. Das Sammeln und seine wissenschaftsgeschichtliche Bedeutung, red. Anke te Heesen, Emma C. Spary, Wallstein Verlag, Göttingen 2001.
• Plater Ludwik, Gospodarstwo leśne, Wilno 1807.
• Połujański Aleksander, Opisanie lasów królestwa polskiego i gubernij zachodnich cesarstwa rosyjskiego pod względem historycznym, statystycznym i gospodarczym, t. 1, Warszawa 1854.
• Pomian Krzysztof, Zbieracze i osobliwości, przeł. Andrzej Pieńkos, Słowo/Obraz Terytoria, Gdańsk 2012.
• Sadowski Lesław, Polska inteligencja prowincjonalna i jej ideowe dylematy na przełomie XIX i XX wieku, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988.
• Schildbach Carl, Beschreibung einer Holz-Bibliothek nach selbst gewähltem Plan ausgearbeitet, [Cassel] 1788.
• Skowroński G., Wiktor Kozłowski, w: Polski słownik biograficzny, t. 15, red. Emanuel Rostworowski, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1970, s. 33–34.
• Sobieszczański Feliks Maksymilian, Wiktor Kozłowski, hasło w: Encyklopedyja powszechna, t. 15, Nakład, druk i własność S. Orgelbranda, Warszawa 1864, s. 803.
• Sommer Manfred, Zbieranie, przeł. Jarosław Merecki, Oficyna Naukowa, Warszawa 2003.
• Szymański Bohdan, O Szkole Szczególnej Leśnictwa w Warszawie (1818–1831) i jej absolwentach (1), „Sylwan” 1992, nr 11, s. 45–58.
• Szymański Bohdan, O Szkole Szczególnej Leśnictwa w Warszawie (1818–1831) i jej absolwentach (2), „Sylwan” 1992, nr 12, s. 5–18.
• Wiśniewski Jerzy, „Księgi drzewne” w muzeach Warszawy i Kazimierza Dolnego, „Rocznik Dendrologiczny” 2001, nr 49, s. 175–181.
• Wołk Adam, Nauka leśnictwa w dziełach ks. Krzysztofa Kluka (1739–1796), „Ciechanowiecki Rocznik Muzealny” 2005, t. 1, s. 107–112.
• Ziembicki Witołd, Z ocalonej spuścizny: Wiktor Kozłowski – „Pierwsze początki terminologii łowieckiej”. Rękopis do drugiego wydania, kilka lat z życia zasłużonego leśnika, Lwów 1937.
• Z.Z.K., Wiktor Kozłowski, w: Słownik biologów polskich, red. Stanisław Feliksiak, Warszawa 1987, s. 90.

Identifiers

DOI

10.24917/23534583.8.13