Drzewo, człowiek i drobnoustroje w powieściowym laboratorium. O „Historii kołka w płocie" Józefa Ignacego Kraszewskiego

• Authors: Marcin Lul

Title variants

EN

Tree, man, and microbes in the laboratory of a novel. Tree, man, and microbes in the laboratory of a novel. "Historia kołka w płocie" [The story of the peg in the fence] by Józef Ignacy Kraszewski

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Tematem przedstawionej w artykule interpretacji Historii kołka w płocie, jednej z żytomierskich powieści Kraszewskiego z 1858 roku, jest zetknięcie ludzkiej kultury i cywilizacji (w tym społecznego bytu wsi polskiej) z materialnością świata nie-ludzkiego. Zagadnienie to wywołuje szereg pytań i wątpliwości zwłaszcza dzisiaj, w kontekście historyczno-metodologicznego zwrotu w stronę świata rzeczy i ekologii. Teoriopoznawczy sceptycyzm Kraszewskiego nakłada na odbiorcę obowiązek lektury zgodnej z „dyrektywą nieufności”, to znaczy ironicznie podejrzliwej wobec wszelkich prawd „absolutnych”. Znajduje tu pole do realizacji ironia sokratejska, podniesiona przez Schlegla do rangi głównej zasady filozoficzno-estetycznej. Pod piórem Kraszewskiego staje się ona mechanizmem twórczej samokontroli, powstrzymuje twórcę przed jednoznacznym dydaktyzmem, z którym oswoił czytelników sporej części swoich poprzednich powieści o tematyce społecznej. Metoda konfrontowania „wiedzy” bytów nie-ludzkich (pochodzących ze świata roślin) z ludzkimi relacjami i sądami, krytyka sztuki sądzenia, rezygnacja z wyraźnej dyskursywizacji własnego ideowego stanowiska na rzecz „ukrytej filozofii”, wreszcie wprowadzenie do powieści perspektywy mikroświatów w postaci drobnoustrojów – całe to spektrum stanowi wyposażenie powieściowego laboratorium, w które zamienia się Historia kołka w płocie.

EN

The theme of the interpretation of Historia kołka w płocie [The Story of the peg in the fence], a novel written by Kraszewski in Zhytomyr in 1858, presented in the article is the meeting of human culture and civilisation (including the social life of Polish rural communities) with the materiality of the non-human world. This issue raises a number of questions and doubts, especially today in the context of the historical and methodological return to the world of objects and ecology. Kraszewski’s epistemological scepticism charges the reader with the duty of reading the text under the “directive of mistrust”; in other words, to be ironically suspicious of any “absolute” truths. This creates space for Socratic irony, raised by Friedrich Schlegel to the rank of the main philosophical and aesthetic rule. Under Kraszewski’s pen it becomes the mechanism of creative self-control, which prevents the author from the unequivocal didacticism, to which his readers had become accustomed in some of his previous social novels. The method of confronting the “knowledge” of non-human entities (from the world of plants) with human relations and opinions, criticism of the art of judgement, giving up on clear discourse about one’s own ideological position in favour of “a hidden philosophy”, and finally introducing into the narrative the perspective of microworlds in the form of microbes – this whole spectrum is the equipment of the laboratory into which Historia kołka w płocie [The Story of the peg in the fence] transforms.

Keywords

PL

Józef Ignacy Kraszewski; humanistyka nie-antropocentryczna; ironia romantyczna; krytyka sztuki sądzenia

EN

Józef Ignacy Kraszewski; non-anthropocentric humanities; romantic irony; criticism of the art of judgement; Józef Ignacy Kraszewski; non-anthropocentric humanities; romantic irony; criticism of the art of judgement

• Publisher: Uniwersytet Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie
• Journal: Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Poetica
• Year: 2020
• Volume: 8
• Pages: 141-171

Dates

published

2020-12-23

Contributors

author

Marcin Lul

References

• Abramowska Janina, „Bajki i przypowieści” Krasickiego czyli krytyka sztuki sądzenia, „Pamiętnik Literacki” 1972, z. 1.
• Bachórz Józef, „Olbrzymie jodły szumią nad moją głową…”. Kraszewski o lasach i drzewach, w: Zbliżenia historycznoliterackie. Prace ofiarowane Profesorowi Stanisławowi Burkotowi, red. Tadeusz Budrewicz, Marek Buś, Andrzej Gurbiel, Wydawnictwo Akademii Pedagogicznej w Krakowie, Kraków 2003, s. 92–104.
• Bachórz Józef, O zainteresowaniach Kraszewskiego literaturą niemiecką, „Przegląd Humanistyczny” 1988, nr 8/9.
• Bartoszewicz Alina, Das Literarische Schaffen Jean Paul Richters und E. T. A. Hoffmanns in den theoretischen Reflexionen von J. I. Kraszewski, „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Filologia Germańska” IV, „Nauki Humanistyczno-Społeczne” 1978, z. 88.
• Bilutenko Helena, Wizerunek chłopa kresowego w powieści J.I. Kraszewskiego „Historia kołka w płocie”, w: Kraszewski i nowożytność. Studia, idea i układ tomu Jarosław Ławski, red. Anna Janicka, Krzysztof Czajkowski, Łukasz Zabielski, Wydawnictwo Prymat, Białystok 2014–2015, s. 49–57.
• Bordier Arthur, Mikroby i transformizm [1888], przekł. polski dr Ludwik Wolberg, druk K. Kowalewskiego, Warszawa 1898.
• Budrewicz Tadeusz, „Zdrowie” i „choroba” w języku Kraszewskiego (w okresie wołyńskim), w: tegoż, Kraszewski – przy biurku i wśród ludzi, Wydawnictwo Akademii Pedagogicznej w Krakowie, Kraków 2004, s. 70–83.
• Burkot Stanisław, Powieści współczesne (1863–1887) Józefa Ignacego Kraszewskiego, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1967.
• Burszta Józef, Chłopskie źródła kultury, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1985, s. 145–182.
• Chmielowski Piotr, Józef Ignacy Kraszewski, Ateneum, Kraków 1888, s. 287–290.
• Chymkowski Roman, Karpowicz Agnieszka, Wandzel Anna, W stronę roślinnych historii kultury. Kilka uwag wstępnych, „Przegląd Humanistyczny” 2018, nr 1.
• Czajkowska Agnieszka, „Historia kołka w płocie” w kontekście zwrotu materialnego w badaniach humanistycznych, „Kijowskie Studia Polonistyczne” 2016, s. 317–331.
• Czajkowska Agnieszka, Józefa I. Kraszewskiego scientia pauperibus. Transfer wiedzy z zakresu nauk ścisłych do literatury w XIX wieku, w: Kraszewski i nowożytność. Studia, idea i układ tomu Jarosław Ławski, red. Anna Janicka, Krzysztof Czajkowski, Łukasz Zabielski, Wydawnictwo Prymat, Białystok 2014–2015, s. 336–338.
• Deleuze Gilles, Guattari Félix, Kłącze, przeł. Bogdan Banasiak, „Colloquia Communia” 1988, nr 1–3.
• Domańska Ewa, Humanistyka ekologiczna, „Teksty Drugie” 2013, z. 1–2, s. 13–32.
• Domańska Ewa, Humanistyka nie-antropocentryczna a studia nad rzeczami, „Kultura Współczesna” 2008, nr 3, s. 9–21.
• Domańska Ewa, Mikrohistorie. Spotkania w międzyświatach, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1999.
• Domańska Ewa, O poznawczym uprzywilejowaniu ofiary (Uwagi metodologiczne), w: (Nie)obecność. Pominięcia i przemilczenia w narracjach XX wieku, red. Hanna Gosk, Bożena Karwowska, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2008, s. 19–35.
• Hamerski Wojciech, Ironia romantyczna we wczesnej twórczości Józefa Ignacego Kraszewskiego, „Wiek XIX. Rocznik Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza” 2012, s. 359–375.
• Hamerski Wojciech, Romantyczna troposfera powieści. Interpretacje prozy Kraszewskiego, Sztyrmera i Korzeniowskiego, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2010, s. 98–103.
• Hooks Bell, Margines jako miejsce radykalnego otwarcia, przeł. Ewa Domańska, „Literatura na Świecie” 2008, nr 1–2, s. 108–117.
• Jankowiak Mieczysław, Kunszt ironii powieściowej w pisarstwie Kraszewskiego (na przykładzie „Historii kołka w płocie”, „Pamiętnika panicza” i „Dziennika Serafiny”), w: Pochylmy się nad Józefem Ignacym Kraszewskim, red. Mieczysław Łojek, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego – Wydawnictwo Uczelniane WSP, Bydgoszcz 1992, s. 73–79.
• Jarzębski Jerzy, O przedmiotach ironicznych we współczesnej prozie polskiej, w: Sztuka słowa – sztuka obrazu, red. Joanna Zach, Agnieszka Ziołowicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2009, s. 377–383.
• Kalniuk Tomasz, Mityczni obcy. Dzieci i starcy w polskiej kulturze ludowej przełomu XIX i XX wieku, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 2014.
• Kaszewski Kazimierz, Wstęp krytyczny, w: Józef Ignacy Kraszewski, Powieści sielskie, Nakład i druk S. Lewentala, Warszawa 1884.
• Kijas Juliusz, Kraszewski wobec kwestii chłopskiej (1840–1862), „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Filologia” 1957, z. 13, s. 145–200.
• Kłosiński Krzysztof, Mimesis w chłopskich powieściach Orzeszkowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, Katowice 1990, s. 153–161.
• Kowalik Łukasz, Humanistyczny sens antropomorfizmu, „Przegląd Filozoficzny – Nowa Seria” 2015, nr 2, s. 131–156.
• Kraszewski Józef Ignacy, Historia kołka w płocie według wiarygodnych źródeł zebrana i opisana, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1965.
• Kraszewski Józef Ignacy, Listy do redakcji…, dodatek do „Gazety Warszawskiej” 1853, nr 228.
• Kraszewski Józef Ignacy, O pracy, Paryż 1862.
• Kraszewski Józef Ignacy, Wspomnienia Odessy, Jedysanu i Budżaku. Dziennik przejażdżki w roku 1843 od 22 czerwca do 11 września, przypisami i posłowiem opatrzył Paweł Hertz, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1985.
• Kruif Paweł de, Łowcy mikrobów, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1956, s. 50–92.
• Leszczyński Grzegorz, Kraszewski bajkopis, w: Kraszewski. Poeta i światy, red. Tadeusz Budrewicz, Ewa Ihnatowicz, Ewa Owczarz, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 2012, s. 261–262.
• Linkner Tadeusz, Mit puszczy w powieściach Józefa Ignacego Kraszewskiego, w: Las w kulturze polskiej, red. Wojciech Łysiak, t. III, Wydawnictwo Eco, Poznań 2004, s. 139–154.
• Literatura zaangażowana – koncepcje, programy, realizacje, red. Ewa Ziętek-Maciejczyk, Paweł Cieliczko, Instytut Badań Literackich PAN, Warszawa 2006.
• Litwinowicz-Droździel Małgorzata, Józef Ignacy Kraszewski i choroby wieku, w: Kraszewski i wiek XIX. Studia, idea i układ tomu Jarosław Ławski, red. Anna Janicka, Krzysztof Czajkowski, Paweł Kuciński, Wydawnictwo Prymat, Białystok 2014, s. 141–172.
• Lul Marcin, Białoruskie monstra w domu szlachcica Zawalni (z Sokratem Janowiczem w tle), w: Sokrat Janowicz – pisarz transgraniczny, red. Grażyna Charytoniuk-Michiej, Katarzyna Sawicka-Mierzyńska, Danuta Zawadzka, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2014, s. 33–45.
• Lul Marcin, Wokół „Ładowej pieczary”. Kraszewski i Słowianie, „Wołyń – Żytomierszczyzna” 2014, nr 25, s. 202–214.
• Maciąg Kazimierz, Nietiamet’, czyli z chłopa artysta. O kreacji głównego bohatera „Historii kołka w płocie” J.I. Kraszewskiego, „Tyczyńskie Zeszyty Naukowe” 2005, nr 1–4, s. 265–273.
• Niemcewicz Julian Ursyn, Rozprawa o bajce, w: Oświeceni o literaturze. Wypowiedzi pisarzy polskich 1801–1830, oprac. Teresa Kostkiewiczowa, Zbigniew Goliński, Instytut Badań Literackich PAN, Warszawa 1995.
• Owczarz Ewa, Dydaktyka społeczna w powieściach J.I. Kraszewskiego. O sposobach realizowania funkcji wychowawczej w powieściach społeczno-obyczajowych z lat 1831–1863, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa – Poznań – Toruń 1987, rozdz. Zasada palimpsestu (casus: „Historia kołka w płocie”), s. 82–103.
• Owczarz Ewa, Kraszewskiego powaga ironii – prolegomena, w: Kraszewski. Poeta i światy, red. Tadeusz Budrewicz, Ewa Ihnatowicz, Ewa Owczarz, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 2012, s. 69–88.
• Owczarz Ewa, „Serio fałszywe” i ironia. Etyczny wymiar ironii w twórczości Kraszewskiego i Sienkiewicza, w: Etyka i literatura. Pisarze polscy lat 1863–1918 w poszukiwaniu wzorców życia i sztuki, red. Ewa Ihnatowicz, Ewa Paczoska, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2006, s. 291–298.
• Owczarz Ewa, Z powodu kołka historia o… bezwzględności historii. Próba ponownego odczytania „Historii kołka w płocie” Kraszewskiego, „Pamiętnik Literacki” 1982, z. 1/2, s. 25–45.
• Penińska Małgorzata A., Między parabolą a żywym stworzeniem. „Nauczyciele sieroty” J.I. Kraszewskiego, „Przegląd Filozoficzny – Nowa Seria” 2015, nr 2, s. 327–337.
• Pobłocki Kacper, Niewolnictwo po polsku, „Czas Kultury” 2016, nr 3, s. 62–68.
• Prymak Agnieszka, Kraszewski wśród „chorób” cywilizacji (diagnozy – konteksty – idee), „Annales Universitatis Mariae-Curie Skłodowska. Sectio FF” 2005, s. 221–246.
• Puchta Wojciech, Wynalazki i wynalazczość w publicystyce Józefa Ignacego Kraszewskiego a problem cywilizacji, w: Praktyka, utopia, metafora: wynalazek w XIX wieku, red. Joanna Kubicka, Małgorzata Litwinowicz-Droździel, Wydawnictwo Convivo, Warszawa 2016.
• Radowska-Lisak Mirosława, Obcy czy wyobcowani? Postacie „innych” w cyklu ludowym Józefa Ignacego Kraszewskiego, w: Literackie portrety Innego, red. Paweł Cieliczko, Paweł Kuciński, Instytut Badań Literackich PAN, Warszawa 2008, s. 197–206.
• [Rolle A.] dr Antoni J., Zatarg wołyński 1859 r. Kartka z życia J.I. Kraszewskiego, „Przewodnik Naukowy i Literacki. Dodatek miesięczny do Gazety Lwowskiej” 1889, R. XVII, z. 1, s. 1–12; z. 2, s. 109–124; z. 3, s. 221–233.
• Ryzosfera. Grzyby i bakterie w sieci sztuki i kultury, red. Marta Smolińska, Uniwersytet Artystyczny w Poznaniu, Poznań 2019.
• Stefanowska Zofia, Literackie role chłopa, w: tejże, Mapa romantyzmu polskiego, Instytut Badań Literackich PAN, Warszawa 2014, s. 365–376.
• Stoff Andrzej, Problematyka teoretyczna funkcjonowania motywów roślinnych w utworach literackich, w: Literacka symbolika roślin, red. Anna Martuszewska, Uniwersytet Gdański, Gdańsk 1997.
• Szturc Włodzimierz, Eironeia, Księgarnia Akademicka, Kraków 2018.
• Świętochowski Aleksander, Historia chłopów polskich w zarysie, t. 2: W Polsce podległej, Nakładem Wydawnictwa Polskiego, Lwów – Poznań 1928, s. 274–330.
• Tomczok Paweł, Literackie upodlenie chłopa, w: Chłopska (nie)pamięć. Dziedzictwo chłopskości w polskiej literaturze i kulturze, red. Grzegorz Grochowski, Dorota Krawczyńska, Grzegorz Wołowiec, TAiWPN Universitas, Kraków 2019, s. 83–93.
• Warzenica Ewa, „Powieści romantyczne” J.I. Kraszewskiego, w: Z teorii i historii literatury. Prace poświęcone V Międzynarodowemu Kongresowi Slawistów w Sofii, red. Kazimierz Budzyk, Wrocław 1963, s. 98–130.
• Wenerska Wioleta, Kreacja figury dębu w wybranych powieściach historycznych Józefa Ignacego Kraszewskiego, w: Las w kulturze polskiej, red. Wojciech Łysiak, t. IV, Wydawnictwo Eco, Poznań 2006, s. 283–290.
• Wenerska Wioleta, Litewskie przestrzenie leśne w wybranych utworach Józefa Ignacego Kraszewskiego, w: Las w kulturze polskiej, red. Wojciech Łysiak, t. V, Wydawnictwo Eco, Poznań 2006, s. 203–210.
• Wenerska Wioleta, Obrzędowy wymiar leśnej przestrzeni w „Starej baśni” Józefa Ignacego Kraszewskiego, w: Las w kulturze polskiej, red. Wojciech Łysiak, t. VII, Wydawnictwo Eco, Poznań 2010, s. 127–140.
• Wenerska Wioleta, „Wśród ciszy lasów…” Motywy sylwiczne w „Starej baśni” Józefa Ignacego Kraszewskiego, w: Las w kulturze polskiej, red. Wojciech Łysiak, t. III, Wydawnictwo Eco, Poznań 2004, s. 155–164.
• Węgrzyn Iwona, Dylematy tradycjonalisty – wątpliwości reformatora – samotność twórcy. Wieczory wołyńskie Józefa Ignacego Kraszewskiego, „Wiek XIX. Rocznik Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza” 2012, s. 321–332.
• Wilkoszewska Krystyna, Estetyka pragmatyczna w perspektywie bio-, „Przegląd Filozoficzny – Nowa Seria” 2016, nr 1, s. 211–229.
• Wohlleben Peter, Sekretne życie drzew, przeł. Ewa Kochanowska, Wydawnictwo Otwarte, Kraków 2006.
• Zwolińska Barbara, Krainy leśne i błotne we „Wspomnieniach Wołynia, Polesia i Litwy” Józefa Ignacego Kraszewskiego, w: Las w kulturze polskiej, red. Wojciech Łysiak, t. VII, Wydawnictwo Eco, Poznań 2010, s. 123–126.

Identifiers

DOI

10.24917/23534583.8.9