Światocentryczność fantastyki

• Authors: Krzysztof M. Maj

Abstracts

EN

The article introduces the reader to the phenomenon of the so-called world-centeredness as well as to the world-centered turn in contemporary narrative theory. Having delineated cultural, economic, and transmedial aspects of the turn in question, the author discusses the problem of academic discrimination against fantasy, science fiction, and similar genres in Polish literary theory of the 20th and 21st centuries. This aims for redirecting the focus of literary theory towards more neglected aspects of artistic production such as world-building (instead of storytelling), immersion (instead of closereading), and performatic worldplay (instead of backgrounding the diegetic world). All these new phenomena are suggested for inclusion in postclassical narrative studies applied to analysing fantasy, science fiction, and other forms of fantastika across the media.

PL

Artykuł wprowadza polskiego czytelnika w problematykę światocentryczności i zwrotu światocentrycznego we współczesnej teorii narracji. Nakreśliwszy kulturowe, ekonomiczne i transmedialne aspekty rzeczonego zwrotu, autor porusza problem dyskryminacji fantasy, science fiction oraz nurtów pokrewnych w akademickim piśmiennictwie teoretycznoliterackim XX i XXI wieku w Polsce. Celem tego jest przekierowanie uwagi teorii literatury na ignorowane dotąd aspekty twórczości artystycznej, takie jak choćby światotwórstwo (w miejsce fabułotwórstwa), imersja (w miejsce uważnego czytania) i performatywna światogra (w miejsce traktowania świata jako tła wydarzeń fabularnych). Wszystkie te zjawiska postuluje się włączyć w obręb postklasycznych studiów narratologicznych wykorzystywanych do analizy fantasy, science fiction oraz innych form fantastyki na przestrzeni różnych mediów.

Keywords

PL

światotwórstwo; allotopia; fantastyka; światocentryczność; fantasy; science fiction

EN

world-building; allotopia; fantastika; world-centeredness; fantasy studies; science fiction studies

• Publisher: Uniwersytet Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie
• Journal: Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Poetica
• Year: 2021
• Volume: 9
• Pages: 216-233

Dates

published

2021

Contributors

author

Krzysztof M. Maj

• AGH w Krakowie

• https://orcid.org/0000000197998409

References

• Barthes Roland, Przyjemność tekstu, przeł. Ariadna Lewańska, Wydawnictwo KR, Warszawa 1997.
• Dukaj Jacek, Stworzenie świata jako gałąź sztuki. Czwarty raz na „Avatara”, „Tygodnik Powszechny” 2010, nr 6, s. 38–39.
• Eco Umberto, Po drugiej stronie lustra i inne eseje. Znak, reprezentacja, iluzja, obraz, przeł. Joanna Wajs, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2012.
• Fantastyczność i cudowność. Fantasy w badaniach naukowych, red. Tomasz Ratajczak, Bogdan Trocha, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra 2009.
• Fantastyczność i cudowność. Wokół źródeł fantasy, red. Tomasz Ratajczak, Bogdan Trocha, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra 2009.
• Foucault Michel, Language, Counter-Memory, Practice. Selecte d'Essays and Interviews, Cornell University Press, Ithaca, NY 1977.
• Frelik Paweł, Kultury wizualne science fiction, TAiWPN Universitas, Kraków 2017.
• Füger Wilhelm, Streifzüge durch allotopia. Zur topographie eines fiktionalen Gestaltungs-raums, „Anglia” 1984, nr 102, s. 349–391.
• Galloway Alexander R., Gaming. Essays on Algorithmic Culture, University of Minnesota Press, Minneapolis – London 2006.
• Gomel Elana, Narrative Space and Time. Representing Impossible Topologies in Literature, Routledge, New York 2014.
• Goodman Nelson, Jak tworzymy świat, przeł. Michał Szczubiałka, Fundacja Aletheia, Warszawa 1997.
• Herman David, Basic Elements of Narrative, Wiley-Blackwell, Malden 2009.
• Hrushovski Benjamin, Poetic Metaphor and Frames of Reference. With Examples from Eliot, Rilke, Mayakovsky, Mandelshtam, Pound, Creeley, Amichai, and the New York Times, „Poetics Today” 1984, t. 5, nr 1, s. 5–43.
• Hutcheon Linda, Metafictional Implications for Novelistic Reference, w: On Referring in Literature, red. Anna Whiteside, Michael Issacharoff, Indiana University Press, Bloomington 1987, s. 1–13.
• Ilustrowany słownik terminów literackich. Historia, anegdota, etymologia, red. Zbigniew Kadłubek, Beata Mytych-Forajter, Aleksander Nawarecki, Słowo/Obraz Terytoria, Gdańsk 2018.
• Jayemanne Darshana, Performativity in Art, Literature, and Videogames, Springer Inter-national Publishing, Cham 2017.
• Kaczmarczyk Katarzyna, Narratologia transmedialna. Założenia, cele i wyzwania, „Teks-tualia” 2015, nr 4(43), s. 3–16.
• Kaczor Katarzyna, Geralt, czarownice i wampir. Recykling kulturowy Andrzeja Sapkowskiego, Gdańsk, Słowo/Obraz Terytoria, 2006.
• Kłosiński Michał, Hermeneutyka gier wideo. Interpretacja, immersja, utopia, Wydawnictwo Instytutu Badań Literackich PAN, Warszawa 2018.
• Kłosiński Michał, Zamieszkując wirtualne światy, „Śląskie Studia Polonistyczne” 2017, t. 9, nr 1, s. 69–88.
• Krajski Stanisław, Magiczny świat „Harry’ego Pottera”, Wydawnictwo św. Tomasza z Akwi-nu, Warszawa 2002.
• Kubiński Piotr, Cyfrowe światoopowieści. Narracyjność gier wideo, w: Narratologia transmedialna. Teorie, praktyki, wyzwania, red. Katarzyna Kaczmarczyk, TAiWPN Universitas, Kraków 2017, s. 309–336.
• Kulturowa teoria literatury. Główne pojęcia i problemy, red. Ryszard Nycz, Michał P. Markowski, TAiWPN Universitas, Kraków 2010.
• Kulturowa teoria literatury 2. Poetyki, problemy, interpretacje, red. Teresa Walas, Ryszard Nycz, TAiWPN Universitas, Kraków 2012.
• Leitch Vincent B., Cultural Criticism, Literary Theory, Poststructuralism, Columbia University Press, New York 1992.
• Lemann Natalia, Steampunk. Materiały do „Słownika Rodzajów Literackich”, „Zagadnienia Rodzajów Literackich” 2014, t. 57, nr 1, s. 344–349.
• Leś Mariusz M., Teoria pełnego zanurzenia, „Białostockie Studia Literaturoznawcze” 2015, nr 7.
• Łozińska Aleksandra, Urban fantasy. Materiały do „Słownika Rodzajów Literackich”, „Zagadnienia Rodzajów Literackich” 2021, t. 64, nr 1, s. 197–203.
• Maj Krzysztof M., Allofobia, w: Autoportret z olimpiadą w tle, red. Mateusz Skucha, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2020, s. 256–264.
• Maj Krzysztof M., Allotopia – wprowadzenie do poetyki gatunku, „Zagadnienia Rodzajów Literackich” 2014, t. 57, nr 1, s. 89–105.
• Maj Krzysztof M., Allotopia. Materiały do „Słownika Rodzajów Literackich”, „Zagadnienia Rodzajów Literackich” 2019, t. 62, nr 1, s. 165–169.
• Maj Krzysztof M., Allotopie. Topografia światów fikcjonalnych, TAiWPN Universitas, Kraków 2015.
• Maj Krzysztof M., Gdzie się kończy otwarty świat? O granicach grywalnej rzeczywistości, „Śląskie Studia Polonistyczne” 2021, nr 2(18), s. 1–15.
• Maj Krzysztof M., Światotwórstwo w fantastyce. Od przedstawienia do zamieszkiwania, TAiWPN Universitas, Kraków 2019.
• Maj Krzysztof M., Wymiary transfikcjonalności, „Przestrzenie Teorii” 2019, nr 30, s. 147–166.
• Majkowski Tomasz Z., W cieniu białego drzewa. Powieść fantasy w XX wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2013.
• Mazurkiewicz Adam, O polskiej literaturze fantastycznonaukowej lat 1990–2004, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2007.
• McHale Brian, Powieść postmodernistyczna, przeł. Maciej Płaza, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2012.
• Miller Laura, Far from Narnia. Philip Pullman’s Secular Fantasy for Children, https://www.newyorker.com/magazine/2005/12/26/far-from-narnia (dostęp: 20.10.2021).
• Narrative across Media. The Languages of Storytelling, red. Marie-Laure Ryan, University of Nebraska Press, Lincoln – London 2004.
• Narratologia transmedialna. Teorie, praktyki, wyzwania, red. Katarzyna Kaczmarczyk, TAiWPN Universitas, Kraków 2017.
• Niewiadowski Andrzej, Smuszkiewicz Antoni, Leksykon polskiej literatury fantastyczno-naukowej, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1990.
• Nünning Ansgar, Narratology or Narratologies? Taking Stock of Recent Developments, Critique and Modest Proposals for Future Usages of the Term, w: What Is Narratology? Questions and Answers Regarding the Status of a Theory, red. Tom Kindt, Hans-Harald Müller, Walter de Gruyter, Berlin – New York 2003, s. 239–275.
• Olkusz Ksenia, Romans paranormalny. Materiały do „Słownika Rodzajów Literackich”, „Zagadnienia Rodzajów Literackich” 2016, t. 59, nr 1, s. 104–110.
• Pavel Thomas G., Fictional Worlds, Harvard University Press, Cambridge 1986.
• Revisiting Imaginary Worlds, red. Mark J.P. Wolf, Routledge, London 2016.
• Roszczynialska Magdalena, Sztuka fantasy Andrzeja Sapkowskiego, Problemy poetyki, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków 2009.
• Root-Bernstein Michele, Inventing Imaginary Worlds. From Childhood Play to Adult Creativity Across the Arts and Sciences, Rowman & Littlefield Publishers, Lanham 2014.
• The Routledge Companion to Imaginary Worlds, red. Mark J.P. Wolf, Routledge, New York 2018.
• Ryan Marie-Laure, Fiction, Non-Factuals, and the Principle of Minimal Departure, „Poetics” 1980, t. 9, nr 4, s. 403–422.
• Ryan Marie-Laure, Narrative as Virtual Reality. Immersion and Interactivity in Literature and Electronic Media, Johns Hopkins University Press, Baltimore 2001.
• Ryan Marie-Laure, Transmedial Storytelling and Transfictionality, „Poetics Today” 2013, t. 34, nr 3, s. 361–388.
• Ryan Marie-Laure, Why Worlds Now?, w: Revisiting Imaginary Worlds, red. Mark J.P. Wolf, Routledge, London 2016, s. 33–43.
• Słownik literatury popularnej, red. Tadeusz Żabski, Józef Bachórz, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2006.
• Słownik rodzajów i gatunków literackich, red. Grzegorz Gazda, Słowinia Tynecka-Makowska, TAiWPN Universitas, Kraków 2006.
• Stasiewicz Piotr, Między światami. Intertekstualność i postmodernizm w literaturze fantasy, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2016.
• Stoff Andrzej, Lem i inni. Szkice o polskiej science fiction, Pomorze, Bydgoszcz 1990.
• Szostak Natalia, Harry Potter rozpalił płomień fanatyzmu religijnego – o paleniu książek w Gdańsku piszą media na całym świecie, „Gazeta Wyborcza”, 2.04.2019, https://wyborcza.pl/7,75517,24607798,harry-potter-rozpalil-plomien-fanatyzmu-religij¬nego-o.html (dostęp: 20.10.2021).
• Świętochowski Aleksander, Utopie w rozwoju historycznym, Nakładem Gebethnera i Wolffa, Kraków 1910.
• Tolkien J.R.R., Drzewo i liść oraz Mythopoeia, przeł. Joanna Kokot, Jakub Z. Lichański, Krzysztof Sokołowski, Zysk i S-ka, Poznań 1998.
• Tolkien J.R.R., Listy, przeł. Agnieszka Sylwanowicz, Prószyński i S-ka, Warszawa 2010.
• Trębicki Grzegorz, Fantasy. Ewolucja gatunku, TAiWPN Universitas, Kraków 2007.
• Ulicka Danuta, Wiek teorii, Instytut Badań Literackich PAN, Warszawa 2020.
• Uniłowski Krzysztof, Tekstualizm, materializm, imersja, interpretacja, „Praktyka Teoretyczna” 2019, t. 34, nr 4, s. 33–50.
• Wolf Mark J.P., Building Imaginary Worlds. The Theory and History of Subcreation, Routledge, New York 2013.
• YouTube, IMAX Infinite Worlds, https://www.youtube.com/watch?v=P4IW304Po_w (dostęp: 20.10.2021).
• Zgorzelski Andrzej, Fantastyka, utopia, science fiction. Ze studiów nad rozwojem gatunków, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1989.

Identifiers

DOI

10.24917/23534583.9.13

Biblioteka Nauki

2080455