Forma i pragmatyka aktów mowy informujących o zdziwieniu mówiącego w języku polskim

• Authors: Daniel Dzienisiewicz

Title variants

EN

The form and pragmatic features of speech acts communicating a speaker’s surprise in Polish

Abstracts

EN

The aim of this article is to analyze the form and pragmatic features of speech acts communicating the speaker’s surprise in Polish. The collected research material includes approximately 300 statements extracted from 20th- and 21st-century prose works. The study leads to the conclusion that the analyzed speech acts most often take the form of defective questions and grammatically independent interrogative structures. Speech acts in the form of declarative sentences are also encountered. Interjections, in turn, have a small share in the examined material. In addition to informing about surprise and expressing it, the analyzed speech acts may also, among others, perform the directive function, simultaneously express other emotional states and specify the causes of surprise.

PL

Celem artykułu jest zbadanie struktury i cech pragmatycznojęzykowych aktów mowy informujących o zdziwieniu mówiącego w języku polskim. Materiał badawczy obejmuje około 300 replik wyekscerpowanych z XX- i XXI-wiecznych utworów prozatorskich. Analiza prowadzi do wniosku, że rozpatrywane akty mowy najczęściej przybierają formę pytań ułomnych oraz konstrukcji pytajnych, które są samodzielne pod względem gramatycznym. Zaobserwowano także akty mowy realizowane w postaci zdań oznajmujących, niewielki udział w badanym materiale mają zaś interiekcje. Analizowane akty mowy oprócz funkcji konstatowania i zarazem wyrażania zdziwienia mogą pełnić między innymi także rolę aktów sterujących, wyrażać inne odcienie emocjonalne oraz uściślać przyczyny zdziwienia.

Keywords

PL

pragmatyka językowa; akty mowy; emocje; zdziwienie; składnia; język polski

EN

linguistic pragmatics; speech acts; emotions; surprise; syntax; Polish language

• Publisher: Akademia Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi
• Journal: Językoznawstwo
• Year: 2024
• Volume: 20
• Issue: 1
• Pages: 129-149

Dates

published

2024

Contributors

author

Daniel Dzienisiewicz

• Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

• https://orcid.org/0000000304005143

References

• Awdiejew A. (1983), Klasyfikacja funkcji pragmatycznych, „Polonica”, nr IX, s. 53–87.
• Awdiejew A. (2004), Gramatyka interakcji werbalnej, Kraków.
• Błaszyk M. (2007), Treść propozycjonalna i cele illokucyjne ekspresywnych aktów interiekcyjnych, „Przegląd Rusycystyczny”, nr 3(119), 81–101.
• Bochkarev A. Ye. (2018), Ob udivlenii kak lingvospetsifichnom kontsepte Votyakova I.A. (2015), O kontsepte «udivleniye» v russkoy yazykovoy kartine mira, „Vestnik Udmurtskogo universiteta. Seriya: Istoriya i filologiya”, № 25(3), s. 120–124.
• Boniecka B. (1978), Podstawowe typy struktur pytajnych polszczyzny mówionej, [w:] T. Skubalanka (red.), Studia nad składnią polszczyzny mówionej, Wrocław.
• Boniecka B. (2000), Struktura i funkcja pytań w języku polskim, Lublin.
• Czapiga A. (2017), Leksykalno-pragmatyczne wykładniki aprobaty jako aktu mowy (na materiale języka polskiego, rosyjskiego i angielskiego, Rzeszów.
• Danielewiczowa M. (1991), Zdania pytajne o funkcji ekspresywnej, [w:] J. Bartmiński, R. Grzegorczykowa (red.), Język a Kultura. Funkcje języka i wypowiedzi, t. 4., Wrocław, s. 159–168.
• Danielewiczowa M. (1996), O znaczeniu zdań pytajnych w języku polskim. Charakterystyka struktury tematyczno-rematycznej wypowiedzeń interrogatywnych, Warszawa.
• Dorofeyeva N.V. (2002), Udivleniye kak emotsional'nyy kontsept (na materiale russkogo i angliyskogo yazykov) (avtoreferat dissertatsii).
• Kovshova M.L. (2014), Yazykovoy «portret» russkogo udivleniya: leksicheskiye, frazeologicheskiye i poslovichnyye sposoby opisaniya, „Vestnik Novgorodskogo gosudarstvennogo universiteta”, № 77, s. 25–28.
• Dzienisiewicz M. (2022), Verbalizatsiya emotsiy v tekstakh russkoy muzykal'noy kritiki (niepublikowana rozprawa doktorska), Poznań, https://repozytorium.amu.edu.pl/server/api/core/bitstreams/b110ba66-c4aa-4424-9e1e-53cd0fac817d/content [dostęp: 8.02.2024].
• Dzienisiewicz D. (2024), Makroakty mowy o funkcji wyrażania zdziwienia (na materiale współczesnej prozy polskiej), „Poradnik Językowy” (artykuł zgłoszony do publikacji w czasopiśmie).
• Ekman P., Friesen W.V. (2003), Unmasking the face, Malor.
• Glushkova T.S., Gorbunov G.V. (2022), Yazykovaya reprezentatsiya emotsional’nogo sostoyaniya udivleniya v russkom i angliyskom yazykakh, „Vestnik Omskogo gosudarstvennogo pedagogicheskogo universiteta. Gumanitarnyye issledovaniya”, № 1, s. 70–76.
• Grabias S. (1981), O ekspresywności języka. Ekspresja a słowotwórstwo, Lublin.
• Grzesiuk A. (1995), Składnia wypowiedzi emocjonalnych, Lublin.
• Jodłowski S. (1976), Podstawy polskiej składni, Warszawa.
• Kawka M. (1988), Metatekstowe zdania z bo w języku Jana Kochanowskiego, „Język Polski”, nr LXVIII, s. 212–221.
• Klemensiewicz Z. (1963), Zarys składni polskiej, Warszawa.
• Kozerenko A.D. (2001), Metaforicheskiye modeli UDIVLENIYA (na materiale russkikh idiom) (avtoreferat dissertatsii).
• Kuraleva T.V., Pavlenko Ye.A., V’yunova Ye.K. (2023), Lingvisticheskaya reprezntatsiya emotsional'nogo sostoyaniya «UDIVLENIYE» (na materiale amerikanskogo varianta angliyskogo yazyka), „Litera”, № 9, s. 133–139.
• Kutkovoy N.A. (2013), Udivleniye kak predmet sotsial'no-psikhologicheskogo issledovaniya, „Natsional'nyy psikhologicheskiy zhurnal”, № 3(11), s. 47–53.
• Krzempek M. (2021), Wykrzykniki a emocje, „Stylistyka”, nr 30, 307–322.
• Mazur J. (1986), Organizacja tekstu potocznego. Na przykładzie języka polskiego i rosyjskiego, Lublin.
• Mezentseva T.A. (2005), Funktsional'nyye osobennosti reprezentatsii udivleniya v angliyskom i russkom yazykakh: Na materiale prozy Charl’za Dikkensa original'nykh i perevodnykh variantov (avtoreferat dissertatsii).
• Mikhaylova Ye.A. (2010a), Emotsiya udivleniya i sposoby yeyë otrazheniya v sovremennom russkom yazyke, „Nauka i sovremennost'”, № 5, s. 52–56.
• Mikhaylova Ye. A. (2010b), Sredstva neverbal'nogo vyrazheniya udivleniya v russkoy razgovornoy rechi, „Molodoy uchënyy. Yezhemesyachnyy nauchnyy zhurnal”, № 21, s. 150–153.
• Musiołek K. (1978), Równoważnik zdania we współczesnym języku polskim, Wrocław.
• NKJP – Narodowy Korpus Języka Polskiego, http://nkjp.pl/ [dostęp: 8.02.2024].
• Nowakowska-Kempna I. (1986), Konstrukcje zdaniowe z leksykalnymi wykładnikami predykatów uczuć, Katowice.
• Nowakowska-Kempna I. (1995), Konceptualizacja uczuć w języku polskim. Prolegomena, Warszawa.
• Ożóg K. (1990), Leksykon metatekstowy współczesnej polszczyzny mówionej. Wybrane zagadnienia, Kraków.
• Pisarkowa K. (1975), Składnia rozmowy telefonicznej, Wrocław.
• Prokop I. (2010), Aspekty analizy pragmalingwistycznej, Poznań.
• Przybyła O. (2004), Akty mowy w języku nauczycieli, Katowice.
• Redyk M. (2008), Edukacyjna wartość pytań dzieci w wieku wczesnoszkolnym, „Forum Dydaktyczne: przeszłość, teraźniejszość, przyszłość”, nr ¾, s. 84–98.
• Rodak R. (2000), Frazemy jako emotywne opertory interakcyjne, [w:] I. Nowakowska-Kempna, A. Dąbrowska, J. Anusiewicz (red.), Język a Kultura. Uczucia w języku i tekście, t. 14, Wrocław, s. 187–198.
• Rosińska-Mamej A. (2013), Ile jest aktów w makroakcie mowy, czyli o najczęstszych sposobach realizacji próśb we współczesnym języku polskim, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”, nr LXIX, s. 113–126.
• Rudyk A. (2021), Zwroty adresatywne w języku rosyjskim i polskim, Rzeszów.
• Searle J.R. (1975), A Taxonomy of Illocutionary Acts, [w:] K. Gunderson (red.), Language, Mind, and Knowledge. Minnesota Studies in the Philosophy of Science, Minneapolis, s. .344–369.
• Sieradzka-Mruk A. (2016), „Radość i nadzieja, smutek i trwoga” w nabożeństwie drogi krzyżowej. Wybrane aspekty ewolucji dyskursu religijnego w XX wieku na przykładzie leksyki dotyczącej uczuć, Kraków.
• Urbańczyk S., Kucała M. (red.) (1999), Encyklopedia języka polskiego. Wydanie trzecie, poprawione i uzupełnione, Wrocław–Warszawa–Kraków.
• Wąsik Z. (1979), Typologia strukturalna wypowiedzeń pytajnych (na materiale wybranych współczesnych języków indoeuropejskich), Wrocław.
• Wiatrowski P. (2010), Morfologiczne i leksykalne wykładniki negatywnych emocji w „Przewodniku Katolickim” z lat 1895–2005, Poznań.
• Wiertlewski S. (1995), Pytania bez odpowiedzi. Pytania jako pośrednie akty mowy, Poznań.
• Wierzbicka A. (1969), Dociekania semantyczne, Wrocław–Warszawa–Kraków.
• Wierzbicka A. (1971), Kocha, lubi, szanuje. Medytacje semantyczne, Warszawa.
• Witwicki W. (1995), Psychologia uczuć i inne pisma, Warszawa.
• Wojtczuk K. (2006), Zapożyczenia w klasie wykrzykników polskich. Ich formy oraz wybrane funkcje pragmatyczne, [w]: K. Wojtczuk, V. Machnicka (red.), Wokół językowej funkcji emocjonalnej. Fakty dawne i współczesne, Siedlce, s. 347–358.
• Wołk M. (2017), W poszukiwaniu klucza do semantycznego opisu pojęcia zdziwienia, „Poradnik Językowy”, nr 9, s. 47–62.
• WSJP – Żmigrodzki P. (red.), Wielki słownik języka polskiego PAN, https://wsjp.pl/ [dostęp: 8.02.2024].
• Chętkowski D. z uczniami (2007), Ostatni weekend, Łódź.
• Górniak Z. (2009), Siostra i byk, Warszawa.
• Jarosz M. (2002), Nieznane przygody Sherlocka Holmesa, Łódź.
• Jarosz M. (2003), Déjà vu i inne opowiadania, Łódź.
• Kapelański A. (2006), Wielki koneser, Łódź.
• Kurowski E. (1960), Kroki w samotności, Łódź.
• Nurowska M. (2005a), Imię twoje, Warszawa.
• Nurowska M. (2005b), Powrót do Lwowa, Warszawa.
• Nurowska M. (2008), Dwie Miłości, Warszawa.
• Nurowska M. (2009), Niemiecki taniec, Warszawa.
• Pawlik L. (1998), Ankara, Warszawa.
• Rydzewska J. (2006), Gwiazdomorze, Warszawa.
• Sekulski H. (2001), Przebitka, Olsztyn.
• Sędzikowska M. (2008), Eus, deus, kosmateus, Warszawa.
• Tomaszewski M. (2006), UGI, Wołowiec.
• Wiśniewski-Snerg A. (1997), Dzikus, Warszawa.

Identifiers

DOI

10.25312/j.8477

Biblioteka Nauki

38080936