Samotność w tradycyjnej społeczności wiejskiej. Rozważania na przykładzie materiałów etnograficznych z drugiej połowy XIX i XX wieku

• Authors: Bartłomiej Gapiński

Title variants

EN

Loneliness in a Traditional Rural Community. Reflections as Based on Ethnographic Materials from the Second Half of the 19th and 20th Centuries

Abstracts

EN

The paper was written in connection with the exhibition Faces of Loneliness in Culture held in the Jagiellonian Library. The author discusses the role of loners (bachelors and maidens) in the traditional peasant culture, basing primarily on ethnographic materials. In the introduction, the contemporary culture of loners is outlined in general terms. The main argument begins by showing the status of lone people in the folk culture. The author concentrates next on rites stigmatizing loners (performed mainly at the turn of Shrovetide and Lent), presenting also two particular types of loners, folk artists and hermits, and concluding with comparison of the historical cultural formation with today’s culture of singles.

PL

Artykuł powstał w związku z przygotowywaną w Bibliotece Jagiellońskiej wystawą Oblicza samotności w kulturze. Autor koncentruje się na roli jaką odgrywali ludzie samotni (bezżenni i niezamężne) w „chłopskiej kulturze tradycyjnej”. Bazuje przede wszystkim na materiałach etnograficznych. We wstępie artykułu nakreślona zostaje ogólnikowo współczesna kultura ludzi samotnych. Zasadniczy wywód zaczyna się od ukazania statusu ludzi samotnych w kulturze ludowej. Dalej autor koncentruje się na stygmatyzującej samotnych obrzędowości (głównie z przełomu zapustów i Wielkiego Postu). Następnie przedstawia dwa charakterystyczne typy samotników: artystów ludowych i pustelników. Całość wieńczy zestawieniem dawnej formacji kulturowej z dzisiejszą kształtującą się kulturą singli.

Keywords

PL

chłopska kultura tradycyjna; myślenie typu ludowego; samotność; stara panna; stary kawaler; współczesna kultura singli

EN

traditional peasant culture; folk traditions; loneliness; old maid; old bachelor; contemporary culture of singles

• Publisher: Biblioteka Jagiellońska
• Journal: Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej
• Year: 2019-2020
• Volume: 69-70
• Pages: 145-181

Dates

published

2019-2020

Contributors

author

Bartłomiej Gapiński

• Uniwersytet Jagielloński, Biblioteka Jagiellońska

• https://orcid.org/0000000272850480

References

• Baranowski B., Życie codzienne wsi między Wartą a Pilicą w XIX wieku, Warszawa 1969.
• Bartmiński J., Chrystianizacja folkloru – folkloryzacja chrześcijaństwa, [w:] Chrześcijaństwo w religijności ludowej – 1050 lat po Chrzcie Polski, pod red. Z. Kupisińskiego, Lublin 2017, s. 17–35.
• Bartmiński J., Formy obecności sacrum w folklorze, [w:] Folklor – sacrum – religia, pod red. J. Bartmińskiego i M. Jasińskiej-Wojtkowskiej, Lublin 1995, s. 9–19.
• Bartmiński J., Niewiadomski D., Ziemia, [w:] Słownik stereotypów i symboli ludowych. T. 1. Kosmos 2. Ziemia, woda, podziemie, pod red. J. Bartmińskiego, Lublin 1999, s. 17–56.
• Barthes R., Fragmenty dyskursu miłosnego, przeł. M. Bieńczyk, Warszawa 2011.
• Benedyktowicz Z., Robotycki C., „I co nam z tego zostało”. Glossa do rozmowy z Piotrem Skrzyneckim, „Polska Sztuka Ludowa” 1988, nr 1–2, s. 113–114.
• Bujak J., Heródek, artysta z Lipnicy Wielkiej, „Przekrój” 1967, nr 1154, s. 5–6.
• Bukraba-Rylska I., Polskiej wsi Logos i Ethos, Gniezno 2019.
• Bukraba-Rylska I., Socjologia wsi polskiej, Warszawa 2008.
• Burszta J., Społeczności lokalne, [w:] Etnografia Polski. T. 1, Przemiany kultury ludowej, pod red. M. Biernackiej [i in.], Wrocław 1976, s. 437–475.
• Bystroń J.S., Dzieje obyczajów w dawnej Polsce. Wiek XVI–XVIII, t. 2, Warszawa 1960.
• Chlebowska A., „Stare panny”, wdowy i rozwiedzione. Samotne szlachcianki w Prusach w latach 1815– 1914 na przykładzie prowincji Pomorze, Szczecin 2012.
• Chwalba A., Historia powszechna 1989–2011, Warszawa 2011.
• Cieślikowski J., Zabawy językowe, [w:] Antropologia twórczości słownej. Zagadnienia i wybór tekstów, wstęp i red. A. Karpowicz, Warszawa 2012, s. 77–85.
• Czarnecka J., Singiel i singielka o życiu w pojedynkę, „Kultura i Społeczeństwo”, t. 52, 2008, nr 3, s. 153–178.
• Czemerys E., Portale randkowe – sposób na samotność czy zabawa?, „Zabawy i Zabawki. Kwartalnik poświęcony zagadnieniom ludyzmu i ludyczności” VIII, 2010, nr 1–4, s. 137–150.
• Czeremski M., Struktura mitów. W stronę metonimii, Kraków 2009.
• Darowski J., Heródek, „Polska Sztuka Ludowa” 1968, nr 1–2, s. 80–82.
• Dekowski J.P., Społeczność wiejska w Jasieniu, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Etnograficzna” 1957, nr 1, s. 23–73. Dekowski J.P., Zapustny przetarg dziewcząt w Opoczyńskiem, „Literatura Ludowa”, 1966, z. 2/3, s. 21–26.
• Dekowski J.P., Zwyczaje doroczne i rodzinne, [w:] J.P. Dekowski, Z. Hauke, Folklor regionu opoczyńskiego, Warszawa 1974, s. 187–250.
• Dobrowolski A., Lud hrubieszowski, „Lud. Organ Towarzystwa Ludoznawczego we Lwowie” I, 1895, s. 157–167, 207–218, 244–256.
• Dobrowolski K., Chłopska kultura tradycyjna (Próba teoretycznego zarysu na podstawie materiałów źródłowych XIX i XX w. z południowej Małopolski), „Etnografia Polska” I, 1958, s. 19–52.
• Drozdowska W., Grupy rówieśnicze w Załęczu Wielkim (podział, obrzędy recepcyjne, życie towarzyskie), „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Etnograficzna”, nr 5, 1961, s. 97–118.
• Dunin-Karwicka T., Rola tradycji w kulturze wsi kujawskiej, Toruń 2000.
• Eliade M., Historia wierzeń i idei religijnych, t. 1. Od epoki kamiennej do misteriów eleuzyńskich, przeł. S. Tokarski, Warszawa 2007.
• Eliade M., Traktat o historii religii, przeł. J. Wierusz-Kowalski, Warszawa 2009.
• Ferenc E., Polskie tradycje świąteczne, Poznań 2010.
• Gapiński B., Ludzie starzy na wsi polskiej od schyłku XIX wieku po rok 1939, Poznań 2014. Gloger Z., Encyklopedia staropolska ilustrowana. 1, [A-D], wstęp J. Krzyżanowski, Warszawa 1989.
• Goffman E., Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości, przeł. A. Dzierżyńska, J. Tokarska-Bakir, wstęp J. Tokarska-Bakir, Gdańsk 2007. Jackowski A., Świat Nikifora, Gdańsk 2005. Johnson S.M., Dobre życie w pojedynkę, Warszawa 1993.
• Johnson S.M., First person singular. Living the good life alone, Filadelfia 1977.
• Kalniuk T., Osobliwość pustelnictwa w świecie kultury ludowej, „Literatura Ludowa” 2004, nr 1, s. 15–20.
• Kalniuk T., Pustelnik, [w:] Słownik polskiej bajki ludowej, pod red. V. Wróblewskiej, Toruń 2018, s. 100–104.
• Kłocińska A., Karnawał wobec sacrum. O ludyczności kultury współczesnej, „Kultura i Wartości” 2012, nr 3, s. 117–133.
• Kolberg O., Dzieła wszystkie, t. 5, Krakowskie, cz. 1, Kraków 1962.
• Kolberg O., Dzieła wszystkie, t. 20, Radomskie, cz. 1, Kraków 1964.
• Kolbuszowska B., Karol Wójciak Heródek. Portret ludowego artysty, „Polska Sztuka Ludowa” 1972, nr 4, s. 207–214.
• [Kłoczowski J.A.], Wierzę Bogu, ufam człowiekowi. Rozmowy z o. Janem Andrzejem Kłoczowskim OP, Poznań 2015.
• Kossakowska-Jarosz K., „Stara baba” w ludowym obrzędzie – reorientacja jej recepcji na Górnym Śląsku w XIX wieku, [w:] Egzystencjalne doświadczenie starości w literaturze, pod red. A. Glenia, I. Jokiel, M. Szladowskiego, Opole 2008, s. 123–137.
• Kowalska-Lewicka A., Młodzież wiejska na Podhalu w pierwszej połowie XIX w. (w świetle anonimowej relacji), „Łódzkie Studia Etnograficzne”, IX, 1967, s. 225–241.
• Kowalski P., Kultura magiczna. Omen, przesąd, znaczenie, Warszawa 2007.
• Kroh A., Wesołego Alleluja Polsko Ludowa czyli o pogmatwanych dziejach chłopskiej kultury plastycznej na ziemiach polskich, Warszawa 2014.
• Kubiakowie K. i I., Misterium Męki Pańskiej w Kalwarii Zebrzydowskiej, „Polska Sztuka Ludowa” 1978, nr 3–4, s. 143–160.
• Kuźma I., Współczesna religijność kobiet. Antropologia doświadczenia, Wrocław 2008.
• Leeuw G. van der, Fenomenologia religii, przeł. J. Prokopiuk, Warszawa 1997.
• Libera Z., Pocałunek w życiu wieśniaka, [w:] Poszukiwanie sensów. Lekcja z czytania kultury, pod. red. P. Kowalskiego i Z. Libery, Kraków 2006, s. 129–148.
• Łeńska-Bąk K., „Kukułeczko, panienecko powiedzze mi…” Wróżby matrymonialne w kulturze ludowej, „Kwartalnik Opolski” 2014, nr 1, s. 63–77.
• Mayer H., Odmieńcy, przeł. A. Kryczyńska, Warszawa 2005.
• Mędrzecki W., Młodzież wiejska na ziemiach Polski centralnej 1864–1939. Procesy socjalizacji, Warszawa 2002.
• Michajłowa K., Dziad wędrowny jako postać mediacyjna w kulturze ludowej Słowian, [w:] Fascynacje folklorystyczne. Księga poświęcona pamięci Heleny Kapełuś, [red. M. Kapełuś, A. Engelking], Warszawa 2002, s. 101–108.
• Minois G., Historia samotności i samotników, przeł. W. Klenczon, Warszawa 2018.
• Mroczek J., Heródkowe muzykowanie, „Polska Sztuka Ludowa” 1972, nr 4, s. 215–222.
• Niedźwiedzka S., Moda na singla, „Okolice. Rocznik Etnologiczny” V, 2007, s. 115–130.
• Ogrodowska B., Polskie obrzędy i zwyczaje doroczne, Warszawa 2007.
• Ogrodowska B., Święta polskie. Tradycja i obyczaj, Warszawa 2000.
• Ogrodowska B., Zwyczaje, obrzędy i tradycje w Polsce, Warszawa 2000.
• Olszewski D., Kultura i życie religijne społeczeństwa polskiego w XIX wieku, Lublin 2014. Orszulak-Dudkowska K., Ogłoszenia matrymonialne. Studia z pogranicza folklorystyki i antropologii kultury, Łódź 2008.
• Pawluczuk W., Oblicza wiary, Kraków 2014.
• Perzanowski A., Odmieńcy. Antropologiczne studium dewiacji, Warszawa 2009.
• Piwocki K., Dziwny świat współczesnych prymitywów, Warszawa 1980.
• Propp W., O komizmie i śmiechu, tłum. P. Knyż, Kraków 2016.
• Przesławska H., Przywoływki dyngusowe na Kujawach, Toruń 1974.
• Robotycki C., Biografia twórcy ludowego jako prawda artystyczna, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Etnograficzne” 1990, nr 27, s. 29–36.
• Robotycki C., Myślenie typu ludowego w polskiej kulturze masowej (propozycje badawcze), „Etnografia Polska”, t. 29, 1985, z. 1, s. 111–117.
• Rosiak T., Korespondencja z terenu. O niektórych zwyczajach dotyczących młodzieży wiejskiej w Rembieszowie, pow. Łask, „Łódzkie Studia Etnograficzne” XII, 1970, s. 168–173.
• Simonides D., Babski comber, [w:] Śląskie uciechy i zabawy (materiały etnologiczne i folklorystyczne), pod red. I. Bukowskiej-Floreńskiej, Bytom 1991, s. 123–152.
• Stelmachowska B., „Podkoziołek” w obrzędowości zapustnej Polski Zachodniej, Poznań 1933.
• Stomma L., Antropologia kultury wsi polskiej XIX w., Warszawa 1986.
• Sulima R., Słowo i etos. Szkice o kulturze, Kraków 1992.
• Szychowska-Boebel B., Lecznictwo ludowe na Kujawach (materiały i rozważania), Toruń 1972.
• Thane P., The age of old age, [w:] A history of old age, pod red. P. Thane, Los Angeles 2005, s. 9–29.
• Thomas W.I., Znaniecki F., Chłop polski w Europie i Ameryce, T. 1, Organizacja grupy pierwotnej, uwagi wstępne J, Chałasiński, J. Szczepański, Warszawa 1976.
• Tokarska-Bakir J., Rzeczy mgliste. Eseje i studia, wprow. M. Janion, Sejny 2004.
• Tomicki R., Religijność ludowa, [w:] Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej. T. 2, pod red. M. Biernackiej, M. Frankowskej, M. Paprockiej, Warszawa 1981, s. 29–70.
• Trzciński Ł., Mit bohaterski w perspektywie antropologii filozoficznej i kulturowej, Kraków 2006.
• Wasilewski J.S., …Po śmierci wędrować. Szkic z zakresu etnologii świata znaczeń (II), „Teksty” 1979, nr 4, s. 58–84.
• Węglarz S., Pustelnicy – ludowi święci, „Polska Sztuka Ludowa” 1983, nr 3–4, s. 151–162.
• Wężowicz-Ziółkowska D., Miłość ludowa. Wzory miłości wieśniaczej w polskiej pieśni ludowej XVIII–XX wieku, Wrocław 1991.
• Wieruszewska M., Kontrola społeczna prokreacyjnej funkcji rodziny w świetle badań wsi bełchatowskiej, „Łódzie Studia Etnograficzne” XII, 1970, s. 45–55.
• Wieruszewska M., Obrzędy recepcyjne wieku dojrzałego w Bełchatowskiem, „Łódzkie Studia Etnograficzne”, VIII, 1966, s. 25–82.
• Wieruszewska M., Sankcja opinii publicznej w polskich obrzędach i zwyczajach ludowych, „Etnografia Polska” XIII, 1969, s. 63–72.
• Wieruszewska M., Sankcje systemu kontroli społecznej wobec rodziny wiejskiej na przykładzie dwóch wybranych wsi powiatu bełchatowskiego, Łódź 1971.
• Wiślicz T., Upodobanie. Małżeństwo i związki nieformalne na wsi polskiej XVII–XVIII wieku. Wyobrażenia społeczne i jednostkowe doświadczenia, Wrocław 2012.
• Witos W., Dzieła wybrane, t. 1, Moje wspomnienia, cz. 1, przedm. E. Karczewski, J.R. Szaflik, Warszawa 1998.
• Wyczawski H.E., Kalwaria Zebrzydowska. Historia klasztoru Bernardynów i kalwaryjskich dróżek, Kalwaria Zebrzydowska 2006.
• Zadrożyńska A., Światy, zaświaty. O tradycji świętowań w Polsce, Warszawa 2000.
• Zawistowicz-Adamska K., Społeczność wiejska. Wspomnienia i materiały z badań terenowych. Zaborów 1837–38, Warszawa 1958.
• Ziółkowska M., Szczodry wieczór, szczodry dzień. Obrzędy, zwyczaje, zabawy, Warszawa 1989.
• Zowczak M., Biblia ludowa. Interpretacje wątków biblijnych w kulturze ludowej, Toruń 2013.
• Zowczak M., Religijność na pograniczu. Eseje apokryficzne, Warszawa 2015.

Identifiers

DOI

10.26106/25vt-2469

Biblioteka Nauki

2157634