Gimnazjum w Brzeżanach w latach 1806–1918. Zarys dziejów

• Authors: Tadeusz Ochenduszko

Title variants

EN

Historical outline of the middle school in Brzeżany in the years 1806-1918

Abstracts

EN

The erstwhile location of the school was Zbaraż. In 1789, Holy Roman Emperor Joseph II founded a five-year middle school in Zbaraż. It was one of six such schools in Galicia. In 1805 Emperor Franz Joseph I made a decision to move the institution to Brzeżany – a town which was the capital of the district. After school reforms of 1819, the number of classes was increased to six. The four lower classes were grammatical, with the two higher ones being poetics and rhetoric. A prefect was responsible for the teaching matters, and the strategic decisions were made by a director, who was at the same time a leader of the district (ger. Kreishauptmannem). After the Springtime of Nations in 1848, Kreishauptmann lost his authority over the middle school, and a prefect was raised to the rank of director and took the sole responsibility for running the school. As a result of another reform, the government was trying to reduce the curriculum time in middle school to four years. However, thanks to the efforts of the local community, this was avoided and the middle school curriculum was increased to eight classes. It happened in the years 1863–1864 and 1864–1865. The first matura exam for the Brzeżany eighth grade students was conducted in May and June 1865. After Galicia became autonomous, the school had more room for expansion. The number of students over the years increased from 300 to over 700, and so from 9 groups being taught in the year 1868–1869, it increased to 23 groups being taught in the years preceding World War I. Bilingual classes were being created from the school year 1906–1907, where some subjects were taught in Polish and the rest in Ukrainian. In the school year of 1914–1915, the middle school was closed due to Russian occupation of a large part of Galicia. In the years 1915–1916 and 1917–1918, the middle school was either considered to be at the front or under occupation, and due to these conditions it could not be reopened until February 1918.

PL

Pierwotną siedzibą szkoły był Zbaraż. W 1789 r. cesarz Józef II Habsburg założył w mieście tym pięcioletnie gimnazjum. Była to jedna z sześciu tego typu szkół średnich w Galicji. W 1805 r. cesarz Franciszek I podjął decyzję, aby zakład przenieść do Brzeżan – miasta będącego siedzibą cyrkułu. W 1819 r., w wyniku reformy oświaty, liczbę klas zwiększono do sześciu. Cztery niższe nazwano gramatykalnymi, a dwie wyższe – humanioralnymi. Sprawami pedagogicznymi kierował prefekt, a strategiczne decyzje podejmował dyrektor, który był jednocześnie starostą (Kreishauptmann) cyrkułu. Po Wiośnie Ludów w 1848 r. Kreishauptmann utracił zwierzchnictwo nad gimnazjum, a prefekt podniesiony został do rangi dyrektora i przejął odpowiedzialność za całokształt działalności szkoły. W wyniku kolejnej reformy władze planowały zdegradować gimnazjum do czteroletniego, jednak dzięki staraniom lokalnej społeczności udało się temu zapobiec i uzyskać zgodę na powiększenie szkoły do ośmiu klas. Nastąpiło to w latach 1863/64–1864/65. W maju i czerwcu 1865 r. dla absolwentów klasy ósmej odbyła się pierwsza w Brzeżanach matura, zwana egzaminem dojrzałości. Bardziej korzystne warunki dla rozwoju szkoły nastały po uzyskaniu przez Galicję autonomii. Liczba zespołów klasowych wzrosła z 9 w roku 1868/69 do 23 w latach poprzedzających I wojnę światową, a liczba uczniów z ponad 300 do ponad 700. Od roku szkolnego 1906/07 zaczęto tworzyć klasy utrakwistyczne (dwujęzyczne), w których dla części przedmiotów językiem wykładowym był polski, a dla pozostałych – ukraiński. W roku szkolnym 1914/15 gimnazjum nie funkcjonowało z powodu okupacji dużej części Galicji przez wojska rosyjskie. W latach 1915/16–1917/18 znajdowało się albo w strefie przyfrontowej, albo pod okupacją i do lutego 1918 r. nie było w nim warunków do wznowienia systematycznej pracy.

Keywords

PL

Galicja; Brzeżany; gimnazjum; nauczyciele; uczniowie; XIX–XX wiek

EN

Galicia; Brzeżany; middle school; teachers; students; 19th and 20th century

• Publisher: Archiwum Państwowe w Rzeszowie / Polskie Towarzystwo Historyczne Oddział w Rzeszowie
• Journal: Prace Historyczno-Archiwalne
• Year: 2022
• Volume: Tom XXXIV
• Pages: 7-34

Dates

published

2022

Contributors

author

Tadeusz Ochenduszko

• I Liceum Ogólnokształcące w Rzeszowie

• https://orcid.org/0000000266915081

reviewer

Jadwiga Hoff

• Uniwersytet Rzeszowski

reviewer

Jolanta Kamińska-Kwak

• Uniwersytet Rzeszowski

• https://orcid.org/0000000251188459

reviewer

Tomasz Pudłocki

• Uniwersytet Jagielloński

• https://orcid.org/0000000175270919

References

• Źródła drukowane:
• Dunikowski E., Z tęczowych dni w szkołach brzeżańskich (1861–1873) [w:] A. Knot, Galicyjskie wspomnienia szkolne, Kraków 1955.
• Dyrektor Frączkiewicz, „Nowości Ilustrowane” 1905, nr 49.
• Dzienniki Urzędowe c.k. Rady Szkolnej Krajowej z lat 1914–1918.
• Janelli M., Piątek J., Kalendarzyk profesorski Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych, rocznik II, rok 1914, Lwów 1914.
• Kronika c.kr. gimnazyum w Brzeżanach [w:] Spr. Dyr. Gim. w Brzeżanach za r. szk. 1875.
• Sprawozdania Dyrekcji c.k Gimazjum w Brzeżanach za lata 1874/75 – 1913/14.
• Dziennik Urzędowy c.k. Rady Szkolnej Krajowej w Galicji, R. XIX, nr 5 z 25 IX 1915 i R. XX, nr 1, z 17 I 1916.
• Szematyzmy Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim na lata 1789–1914.
• Ustawy i rozporządzenia obowiązujące w galicyjskich szkołach średnich, zestawił Henryk Kopia profesor c.k. II gimnazjum we Lwowie, Lwów 1900.
• Zagórowski Z., Spis nauczycieli szkół wyższych, średnich, zawodowych, seminariów nauczycielskich oraz wykaz zakładów naukowych i władz szkolnych, Lwów–Warszawa 1924.
• Opracowania:
• Batowski H., Władysław Tadeusz Wisłocki (1887–1941), „Kwartalnik Historyczny” 1939/45 (wyd. 1946), z. 3-4.
• Błahut A., Ochenduszko T., Kasper Brzostowicz – pedagog, dyrektor szkoły, elektryk, „Maszyny Elektryczne. Zeszyty Problemowe, KOMEL”, nr 112, 4/2016.
• Bostel F., Reforma egzaminu dojrzałości, „Muzeum” 1908, r. XXIV, t. 1, z. 4.
• Buszko J., Edward Rittner [w:] PSB, t. XXXI/2, z. 129.
• Czernecki J., Brzeżany. Pamiątki i wspomnienia. W setną rocznicę założenia gimnazjum, Lwów 1905.
• Dziubiński L., Poczet prezydentów, wiceprezydentów i honorowych obywateli miasta Lwowa. Odbitka z księgi pamiątkowej wydanej w 25-letni jubileusz autonomii królewskiego stołecznego miasta Lwowa, Lwów 1896.
• Finkel L., Historia Uniwersytetu Lwowskiego, cz. 1, Lwów 1894.
• Jeluk I., Odrodzenie ruskiej literatury w Galicji i Markian Szaszkiewycz (w setną rocznicę urodzin M. Szaszkiewycza) [w:] Spr. Dyr. Gim. Brzeżanach za r. szk. 1910/11.
• Jezierski A., Historia Polski w liczbach, Warszawa 1994.
• Kozik J., Ogonowski Emilian [w:] PSB, t. XXIII/4.
• Kramarz H., Stan ilościowy gimnazjów galicyjskich w latach 1867–1914, „Studia Historyczne”, t. XXIX, z. 3(114), Katowice 1986.
• Łopuszański B., Spyridion Litwinowicz [w:] PSB, t. XVII.
• Michalski J., Lubomirska z Czartoryskich Izabela (Elżbieta) [w:] PSB, t. XVII.
• Możdżeń S., Ustrój szkoły średniej w Galicji i próba jego modernizacji w latach 1848– 1884, Wrocław 1974.
• Ochenduszko T., Antoni Lischka – suplent rzeszowskiego gimnazjum, honorowy obywatel miasta Brzeżany, „Ślad. Kwartalnik Społeczno-Historyczny Regionalnego Stowarzyszenia Pamięci Historycznej Ślad”, nr 2-3/2011.
• Ochenduszko T., Bursy dla młodzieży szkół średnich i ich organizatorzy w Galicji w okresie autonomii (1869–1918), Rzeszów 2011.
• Ochenduszko T., Gimnazja z niemieckim językiem wykładowym w Galicji w okresie jej autonomii (1869–1918), „Prace Historyczno-Archiwalne”, t. XXXI, Rzeszów 2019.
• Ochenduszko T., Kadra kierownicza gimnazjów galicyjskich w okresie autonomii, Rzeszów 2015.
• Ochenduszko T., Leksykon kadry kierowniczej gimnazjów galicyjskich w okresie autonomii, Rzeszów 2015.
• Ochenduszko T., Leksykon nauczycieli i wychowanków I Gimnazjum i Liceum w Rzeszowie, Rzeszów 2010.
• T. Ochenduszko, Pomocnicy kancelaryjni dyrektorów [w:] Spr. Dyr. I Lic. Ogóln. w Rzeszowie za r. szk. 2012/2013.
• Ochenduszko T., Rada Szkolna Krajowa we Lwowie [w:] Spr. Dyr. I Lic. Ogóln. w Rzeszowie za r. szk. 2013/14.
• Ochenduszko T., Szkoły średnie w Drohobyczu w latach 1775–1918 [w:] Spr. Dyr. I Lic. Ogóln. w Rzeszowie za r. szk. 2015/2016.
• Ochenduszko T., Szkoły średnie w Kołomyi w latach 1861–1918, „Prace Historyczno-Archiwalne”, t. XXX, Rzeszów 2018.
• Ochenduszko T., Szkoły średnie w Stanisławowie w latach 1669–1918, „Prace HistorycznoArchiwalne”, t. XXVIII, Rzeszów 2016.
• Ochenduszko T., Wojenne egzaminy dojrzałości w galicyjskich szkołach średnich w latach 1914/15 – 1917/18, „Prace Historyczno-Archiwalne” t. XXXII, Rzeszów 2020.
• Ochenduszko T., Szkolnictwo średnie w Samborze w latach 1680–1918 [w:] Spr. Dyr. I Lic. Ogóln. w Rzeszowie za r. szk. 2017/2018.
• Ochenduszko T., Pietryka W., Szkoły średnie w Tarnopolu w latach 1820–1918 [w:] Spr. Dyr. I Lic. Ogóln. w Rzeszowie za r. szk. 2014/2015.
• Pudłocki T., Dyrektor Franciszek Grzegorczyk: człowiek kilku środowisk, „Nasz Przemyśl” 2015, nr 9(131).
• Pudłocki T., Gimnazjum im. Arcyksiężniczki Elżbiety w Samborze w okresie dyrektury Józefa Szafrana (1904–1914) [w:] Galicja – mozaika nie tylko narodowa, t. IV, red. U. Jakubowska, Warszawa 2017.
• Stawecki P., Rydz-Śmigły Edward [w:] PSB, t. XXXIII/3, z. 138.
• Stopka K., Szymonowicz Grzegorz [w:] PSB, t. L/2.
• Szczygielski W., Potocki Wincenty h. Pilawa [w:] PSB, t. XXVIII/2, z. 117.
• Śródka A., Szczawiński P., Biogramy uczonych polskich, t. I, cz. 3, Wrocław 1983.
• Świeboda J., Collegium Ressoviense w życiu Polaków 1658–1983, Rzeszów 1983.
• Świeboda J., Dzieje I Gimnazjum w Rzeszowie 1786–1918, Rzeszów1984.
• Tokarz W., Galicja w początkach ery józefińskiej w świetle ankiety urzędowej z roku 1783, Kraków 1909.
• Tyrowicz M., Ogonowski Aleksander [w:] PSB, t. XXIII/4, z. 99.
• Wanat P., Dyrektorzy gimnazjów wobec problemów organizacyjnych i dydaktycznych swoich szkół w latach I wojny światowej i walk o granice Drugiej Rzeczypospolitej [w:] Rzeszów swoim bohaterom. Środowisko rzeszowskich gimnazjów wobec odzyskania niepodległości, Rzeszów 2020.
• Wisłocki Władysław [w:] A. Śródka, P. Szczawiński: Biogramy uczonych polskich. Nauki społeczne, cz. I, z. 3. Wrocław–Warszawa 1985.
• Zamorski K., Informator statystyczny do dziejów społeczno-gospodarczych Galicji: ludność Galicji w latach 1857–1910, Kraków–Warszawa 1989.
• Życiorys Alfreda Biłyka, „Gazeta Lwowska”, nr 85 z 16 IV 1937.

Identifiers

DOI

10.30657/pha.34.2022.01

Biblioteka Nauki

2232952