Socjodialektologia ilościowa. Zróżnicowanie regionalne i społeczne regiolektu śląskiego na przykładzie żywotności niemieckich zapożyczeń

• Authors: Gerd Hentschel

Title variants

EN

Quantitative Socio-Dialectology. Regional and Social Differentiation of the Silesian Regiolect. Exemplified by the Vitality of German Lexical Borrowings

Abstracts

EN

Traditional dialectology is developing more and more into historical dialectology, not only in Poland, for the reason that in many parts of the country vernaculars are disappearing more and more. Traditional dialectology describes the situation from several decades ago. Today’s speakers of vernaculars are very frequently “multi-codal”: they are also fluent in the general language. This means that, on the one hand, the usage of vernaculars and general language depends on social criteria, including situational factors, and on the other hand that spoken vernacular, if it persists at all, changes under the influence of the general language: usually, vernacular and general language are mixed, which is also influenced by social conditions. Younger representatives of Polish dialectology today express the view that (contemporary) dialectology functions de facto as a sub-discipline of sociolinguistics.The study argues that dialectology, which in its earlier phase was concerned with the search for ancient tribes or historical principalities, must partly move away from its old focus on vernaculars in the village, similarly to how the much younger sociolinguistics has moved away from its original focus on the linguistic behaviour of social classes. What unites both disciplines is that they study variations “within a language”, with sociolinguistics foregrounding social conditioning and dialectology territorial conditioning. If the current linguistic situation in modern, dynamic societies is to be captured, then one cannot do without the other. Since the methods and theories in sociolinguistics have developed enormously over recent decades, dialectology can profit more from sociolinguistics than vice versa.Using the vitality of German loan words in the current regiolect of Silesian as an example, quantitative procedures are used to show how such a dialectology could look, even in a largely urban and therefore dynamic society. The focus is on speakers’ multicodality in different social contexts. If, for example, synonymous lexical pairs exist in typical Silesian speech (here a Silesian Germanism and a general Polish “Polishism”), the isogloss becomes worthless as a central instrument for territorial distinction. The question is no longer where people say “a” or “b”, but with which frequency each element of such pairs is used in various positions in the material collected. Such differences in the frequency of usage can then be mapped for individual phenomena and larger territorial divisions of linguistic structural affinities can be abstracted from the individual maps, taking the place of conventional dialects.

PL

Nie tylko w Polsce tradycyjna dialektologia staje się dialektologią historyczną – ze względu na fakt, że w wielu regionach dialekty coraz bardziej zanikają. Tradycyjna dialektologia opisuje sytuację sprzed kilkudziesięciu lat. Dzisiejsi użytkownicy dialektów są najczęściej „wielokodowi”: posługują się również językiem ogólnym. Z jednej strony oznacza to, że używanie gwary i języka ogólnego zależy od kryteriów społecznych, w tym sytuacyjnych, ale z drugiej gwara, jeśli w ogóle się utrzymuje, zmienia się pod wpływem języka ogólnego: dialekt i język ogólny wytwarzają mowę mieszaną, na którą mają wpływ także warunki społeczne. Młodsi przedstawiciele polskiej dialektologii wyrażają dziś pogląd, że (współczesna) dialektologia funkcjonuje de facto jako subdyscyplina socjolingwistyki.Badania dowodzą, że dialektologia, która we wczesnej fazie poszukiwała dawnych plemion, musi częściowo odejść od dotychczasowego skupiania się na wiejskiej odmianie języka narodowego, podobnie jak znacznie nowsza dialektologia odeszła od pierwotnej koncentracji na zachowaniach językowych klas społecznych. Cechą wspólną obu dyscyplin jest to, że zajmują się odmianami „w obrębie konkretnego języka”, przy czym socjolingwistyka skupia się na uwarunkowaniach społecznych, a dialektologia na uwarunkowaniach terytorialnych. Jeśli we współczesnych, dynamicznych społeczeństwach ma zostać zarejestrowana aktualna sytuacja językowa, jedno podejście nie może obejść się bez drugiego. Ponieważ jednak w ostatnich dziesięcioleciach metody i teorie socjolingwistyczne znacznie się rozwinęły, dialektologia może bardziej skorzystać metodologicznie z ustaleń socjolingwistyki niż odwrotnie.Na przykładzie żywotności zapożyczeń niemieckich w obecnym regiolekcie śląskim pokazano, jak taka dialektologia mogłaby wyglądać w badaniu społeczeństwa nawet w dużej mierze miejskiego, z zastosowaniem metod ilościowych. Nacisk położono na kwestię wielu kodów osób mówiących w odpowiednich kontekstach społecznych. Jeśli w typowej mowie śląskiej występują synonimiczne pary leksykalne (tutaj śląski germanizm lub polonizm ogólnopolski), to izoglosa jako centralny instrument różnic terytorialnych staje się bezwartościowa. Nie chodzi już o to, gdzie używany jest jeden z nich, a gdzie drugi, ale z jaką częstotliwością oba elementy takich par są stosowane w różnych miejscach kolekcji materiałów. Takie różnice w częstości użycia można następnie nanieść na poszczególne zjawiska, a większe podziały terytorialne językowych powinowactw strukturalnych wyabstrahować z map indywidualnych, które zastępują obraz tradycyjnych dialektów.

Keywords

PL

zapożyczenia leksykalne; subiektywna częstotliwość leksykalna; kontakt językowy; zmienność leksykalna; zmiana języka

EN

lexical borrowing; subjective lexical frequency; language contact; lexical variation; linguistic change

• Publisher: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego
• Journal: Postscriptum Polonistyczne
• Year: 2022
• Volume: 29
• Issue: 1
• Pages: 1-28

Dates

published

2022

Contributors

author

Gerd Hentschel

• Carl von Ossietzky Universität Oldenburg Oldenburg, Niemcy

• https://orcid.org/0000000320341577

References

• Anstatt T., 2016, Subjektive Frequenz als Forschungsmethode, „Wiener Slawistischer Almanach”, Bd. LXXVII, s. 7–35.
• Dunaj B., 1986, Dialektologia a socjolingwistyka, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica”, nr 12, s. 15–23.
• Fekete I., Hentschel G., 2021, Interactive Heatmaps as an Improved Means of Analysing Complex Socio-Dialectal Patterns: German Loans in Silesian, „Journal of Quantitative Linguistics”, https://doi.org/10.1080/09296174.2021.1898089.
• Furgalińska J., 2010, Ślónska godka – ilustrowany słownik dla Hanysów i Goroli, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
• Hentschel G., 2018, Śląski – gwara – dialekt – język? Spojrzenie z zewnątrz, w: Polonistyka na początku XXI wieku. Diagnozy, koncepcje, perspektywy, red. J. Tambor, t. 4, Pogranicza, mniejszości, regiony, etnolingwistyka, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, s. 41–66 [rozszerzona wersja niemiecka: Das Schlesische: weder Dialekt noch Sprache?, „Jahrbuch des Bundesinstituts für Kultur und Geschichte der Deutschen im östlichen Europa”, t. 26, s. 183–204].
• Hentschel G., Tambor J., Fekete I., 2021, Frequenzwörterbuch deutscher Lehnwörter im Schlesischen der Gegenwart. Mit Kommentaren zur Etymologie / Słownik frekwencyjny niemieckich zapożyczeń leksykalnych we współczesnym lekcie śląskim. Z komentarzami etymologicznymi, BIS, Oldenburg, http://oops.uni-oldenburg.de/4788/.
• Hentschel G., Tambor J., Fekete I., 2022, Das Schlesische und seine Sprecher: Etablierung in der Gesellschaft, Attitüden, Vitalität der Germanismen / Śląski lekt i jego użytkownicy. Rozpowszechnienie, postawy społeczne wobec śląszczyzny, żywotność germanizmów w śląskim lekcie, Peter Lang, Berlin.
• Jassem W., Gembiak D., 1980, Subiektywne prawdopodobieństwo wyrazów polskich, Wydawnictwo Naukowe PWN, Poznań–Warszawa.
• Karaś H., 2015, Zadania dialektologii w zakresie ginących gwar, „Gwary Dziś”, t. 7, s. 83–95.
• Kurek H., 2021, Polskie miasta i wsie XXI wieku. Zacieranie się granic, języków i kultury, „Slavia Meridionalis”, t. 21, https://doi.org/10.11649/sm.2402.
• Lubaś W., red., 1978, Teksty języka mówionego mieszkańców miast Górnego Śląska i Zagłębia, t. 1, Uniwersytet Śląski, Katowice.
• Lubaś W., red., 1980, Teksty języka mówionego mieszkańców miast Górnego Śląska i Zagłębia, t. 2, Uniwersytet Śląski, Katowice.
• Muljačić Ž., 1989, Über den Begriff Dachsprache, w: Status and Function of Languages and Language Varieties, ed. U. Ammon, Walter de Gruyter, Berlin, s. 256–275.
• Nitsch K., 1957, Dialekty języka polskiego z 3 mapami, Wrocław–Kraków [pierwodruk 1915 w: Encyklopedia Polskiej Akademii Umiejętności, t. 3, Język polski i jego historia z uwzględnieniem innych języków na ziemiach polskich, cz. 2, oprac. H. Ułaszyn, Gebethner i S-ka, Kraków].
• Nitsch K., Karaś M., 1957–1970, Mały atlas gwar polskich, t. 1–13, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Kraków.
• Rak M., 2021a, Jaki jest właściwie zakres dialektologii historycznej? (Uwagi z perspektywy dialektologa), „LingVaria”, R. XVI, nr 2 (31), s. 271–281, https://doi.org/10.12797/ LV.16.2021.31.22.
• Rak M., 2021b, Dialektologia wobec zmian językowych na polskiej wsi. Jak mogłoby wyglądać nowe spojrzenie?, „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis”, f. 332, „Studia Linguistica”, nr 16, s. 173–184.
• SGP – Słownik gwar polskich, red. M. Karaś (Źródła, t. 1), J. Reichan (t. 2–9, z. 2), S. Urbańczyk (t. 2–5), J. Okoniowa (t. 6–9, z. 2), B. Grabka (t. 7–9, z. 2), R. Kucharzyk (t. 9, z. 2 – t. 10, z. 2), t. 1–3: Wrocław–Warszawa–Kraków 1977–1991, t. 4–10: Kraków 1992–2021.
• Słownik ślonski, http://www.slownikslaski.pl/ [dostęp: 7.06.2022].
• Szołtysek M., 2002, Ślązoki nie gęsi, czyli Konski nojfajniyjszych książek na świecie przełonaczone na śląsko godka, Śląskie ABC, Rybnik.
• Tagliamonte S.A., 2011, Variationist Sociolinguistics: Change, Observation, Interpretation, Wiley, Blackwell, Oxford UK–Cambrige USA.
• Tambor J., 2006, Mowa Górnoślązaków oraz ich świadomość językowa i etniczna, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.
• Zaręba A., red., 1961, Śląskie teksty gwarowe (z mapką), Wydawnictwo Naukowe PWN, Kraków.

Identifiers

DOI

10.31261/PS_P.2022.29.14

Biblioteka Nauki

2095996