Zmienność pieczęci proboszczów śląskich kościołów parafialnych w średniowieczu (do 1419 roku)

• Authors: Jagna Rita Sobel

Title variants

EN

Variability of the Seals of Parish Priests of Silesian Parish Churches in the Middle Ages (until 1419)

DE

Variierende Siegelstempel der schlesischen Pfarrer im Mittelalter (bis 1419)

Abstracts

DE

Der Artikel befasst sich mit dem Problem der Ersetzung von Siegelstempeln durch schlesische Pfarrer im Mittelalter bis 1419. Die Autorin unternimmt einen Versuch, die Frage nach den Gründen, welche die Pfarrer dazu veranlasst haben könnten, sich einen neuen Siegelstempel erstellen zu lassen, zu beantworten. Zu diesem Zweck werden die Siegel von fünf Geistlichen analysiert (Stefan - Pfarrer in Neisse, Konrad - Pfarrer in Thauer bei Breslau, Jakub Engilgeri - Pfarrer in Schweidnitz, Rychwin - Pfarrer der St.-Elisabeth-Kirche in Breslau, und Tomasz - Pfarrer in Strehlen), bei denen die durchgeführte Recherche ergab, dass sie während ihrer seelsorgerischen Arbeit in der Pfarrgemeinde zwei Arten von Stempeln verwendeten. Die Recherche bestand darin, die beiden Sigilla des jeweiligen Pfarrers im Hinblick auf deren unterschiedliche Inhalte, die durch Siegellegenden bzw. -bilder vermittelt waren, miteinander zu vergleichen. Dabei wurde im Bedarfsfall auch der persönliche Werdegang der Pfarrer und die Ikonosphäre, in der sie tätig waren, in die Analyse miteinbezogen. Die vorgenommenen Untersuchungen führen zu dem Schluss, dass die Gründe für die Ersetzung des Siegelstempels entweder praktischer Natur waren (z. B. Abnutzung bzw. Verlust des Siegelstempels) oder sich aus dem Wunsch ergaben, den Siegelinhalt lesbarer zu machen, um ihn noch stärker mit der Person des Inhabers in Verbindung zu bringen, oder auch auf die Tatsache zurückzuführen sind, dass der Pfarrer ein neues Amt antrat, was eine Anpassung des Siegelinhalts an seine neue Titulatur erforderlich machte. Die geringe Anzahl der nachgewiesenen Fälle deutet jedoch darauf hin, dass die Praxis unter damaligen Pfarrern nicht weit verbreitet war, was höchstwahrscheinlich mit hohen Kosten der Stempelherstellung durch einen Handwerker zusammenhing.

EN

In her article, Jagna Rita Sobel deals with the problem of exchanges of seal matrices [Pl. typariusze pieczętne] made by parish priests of Silesian parish churches until 1419. Sobel enquires about reasons why parish priests needed to order the preparation of a new stamp for themselves. To this end, Sobel analyzes the cases of five priests (Stefan, parson in Nysa, Konrad, parson in Turów near Wrocław, Jakub Engilgeri, parson in Świdnica, Rychwin, parson in the church of St. Elizabeth in Wrocław, and Tomasz, parson in Strzelin). Her research has revealed that during their pastoral ministry in a given parish they used two types of seals. Theresearch was based on a comparison of the two sigils of each parish priest in terms of differences in the content communicated by the sacred legends and images, taking into account - if necessary - the personal careers of priests and the iconosphere in which they functioned. The research shows that the reasons underlying the decision to change the piston could have been practical considerations (such as wear or loss of the matrix), the desire to make the message clearer expressed by the certain image of the message so that it is even more closely connected with the person of its administrator, or the assumption by the clergyman of a new office, resulting in the need to adapt the content of the legend of the sigillum to its current title. Such a small number of cases confirmed by sources, however, shows that this was not a common practice among the parish clergy of that time, which could undoubtedly have been influenced by the high costs associated with making the stamp by the craftsman.

PL

W artykule podjęto problem wymian typariuszy pieczętnych dokonywanych przez proboszczów śląskich kościołów parafialnych do 1419 roku. Autorka rozprawy poszukuje odpowiedzi na pytanie, jakie powody mogły stawiać proboszczów przed koniecznością zlecenia sporządzenia dla siebie nowego stempla. W tym celu dokonuje analizy przypadków pięciu duchownych (Stefana, plebana w Nysie, Konrada, plebana w Turowie koło Wrocławia, Jakuba Engilgeriego, plebana w Świdnicy, Rychwina, plebana w kościele pw. św. Elżbiety we Wrocławiu, oraz Tomasza, plebana w Strzelinie), dla których przeprowadzona kwerenda pozwoliła ujawnić, iż w czasie swojej posługi duszpasterskiej w danej parafii używali dwóch typów pieczęci. Kwerenda polegała na porównaniu obu sigillów każdego proboszcza pod kątem różnic w zakresie treści komunikowanych przez napieczętne legendy i wyobrażenia, uwzględniając przy tym – jeśli było to konieczne – osobiste kariery kapłanów oraz ikonosferę, w której funkcjonowali. Badania te pozwoliły wykazać, że przyczynami leżącymi u podstaw decyzji o zmianie tłoka mogły być względy praktyczne (takie jak zużycie bądź utrata typariusza), pragnienie uczytelnienia wyrażanego przez napieczętne wyobrażenie komunikatu tak, aby jeszcze bardziej wiązało się ono z osobą jego dysponenta, lub też objęcie przez duchownego nowego urzędu, skutkujące potrzebą dostosowania treści legendy sigillum do jego aktualnej tytulatury. Tak niewielka liczba potwierdzonych źródłowo przypadków świadczy jednak, że nie była to praktyka rozpowszechniona wśród ówczesnego kleru parafialnego, na co wpływ niewątpliwie mogły mieć wysokie koszty wiążące się z wykonaniem stempla przez rzemieślnika.

Keywords

DE

Sphragistik; Schlesien; Pfarrer; Siegel; sphragistische Systeme

PL

sfragistyka; Śląsk; proboszczowie; pieczęcie; systemy sfragistyczne

EN

sphragistics; Silesia; parish priests; seals; sphragistic systems

• Publisher: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego
• Journal: Średniowiecze Polskie i Powszechne
• Year: 2022
• Volume: 14
• Pages: 56-82

Dates

published

2022

Contributors

author

Jagna Rita Sobel

• Uniwersytet Wrocławski, Instytut Historyczny

• https://orcid.org/000000021345703X

References

• Archiwum Archidiecezjalne we Wrocławiu: Dokumenty oznaczone sygnaturami alfabetycznymi, A 35a, A 35b, AA 68, C 8, C 15, C 17, CC 11, F 18, F 22, GG 39, GG 69, KK 5, KK 6, KK 18, M 41, R 53b, T 5, Y 1, YY 4; Dokumenty parafii miejskiej w Nysie, 31 VII 1298; Dokumenty parafii w Świdnicy, 28 III 1311.
• Archiwum Państwowe w Bydgoszczy: Akta klasztoru norbertanek w Strzelnie, sygn. 31.
• Archiwum Państwowe we Wrocławiu: Dokumenty miasta Wrocławia, nr 557, 562; Rep. 3, nr 423 (395); Rep. 66, nr 234 (235), 251 (252), 256 (257), 258 (259); Rep. 67, nr 379 (405), 380 (406), 381 (407a), 386 (411); Rep. 71, nr 26 (28); Rep. 84, nr 97 (124); Rep. 88, nr 48 (74a); Rep. 91, nr 340 (348); Rep. 102, nr 6; Rep. 123, nr 46; Rep. 125, nr 263 (277), 266 (280).
• Národní archiv v Praze: Maltézští rytíři - české velkopřevorství, nr 788, 796, 1719.
• Bedos-Rezak B.M., When Ego Was Imago. Signs of Identity in the Middle Ages, Leiden-Boston 2011.
• Boryś W., Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2005.
• Brückner A., Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 1927.
• Bünz E., Die mittelalterliche Pfarrei. Ausgewählte Studien zum 13.-16. Jahrhundert, Tübingen 2017.
• Bünz E., Spätmittelalterliche Pfarrei- und Pfarrersiegel, in: Das Siegel. Gebrauch und Bedeutung, hrsg. G. Signori, Darmstadt 2007, s. 31-43.
• Bünz E., Kubín P., „Sigillum Petri plebani de Glathovia”. Ein spätmittelalterliches Pfarrersiegel aus Klattau (Böhmen), „Archiv für Diplomatik, Schriftgeschichte, Siegel- und Wappenkunde“ 2004, 50, s. 35-45.
• Chojnacka K., Opracowywanie pieczęci, w: Metodyka pracy archiwalnej, red. S. Nawrocki, S. Sierpowski, Poznań 2004, s. 94-113.
• Crusius E., Flucht und Heimkehr. Studie zur Ikonographie der mittelalterlichen Siegel mit 10 Abbildungen, „Archivalische Zeitschrift“ 1954, 49, s. 65-71.
• Dola K., Dzieje Kościoła na Śląsku, cz. 1: Średniowiecze, Opole 1996.
• Dola K., Problemy kościelno-duszpasterskie w diecezji wrocławskiej w XV w., „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 1986, 41, 4, s. 517-538.
• Dudzińska A., Kościół parafialny świętych Stanisława i Wacława w Świdnicy i jego wspólnota wiernych do 1561 r., Wrocław 2018 [maszynopis rozprawy doktorskiej w Archiwum Uniwersytetu Wrocławskiego].
• Ewald W., Siegelkunde, München-Berlin 1914 [reprint: München-Wien 1972].
• Glejtek M., Stredoveká cirkevná pečať. Prameň kresťanskej ikonografie, Hradec Králové 2013.
• Glejtek M., Texty na stredovekých cirkevných pečatiach uhorskej proveniencie (11.-16. storočie), w: Inskrypcje na pieczęciach. Treści, formy, funkcje, red. P. Pokora, M. Hlebionek, T. Kałuski, Poznań 2016, s. 47-62.
• Görlich F.X., Geschichte der Stadt Strehlen in Preußisch-Schlesien, Breslau 1853.
• Gosmann M., Ein Siegelstempel des Pfarrers Friedrich von Hüsten (um 1300) im Arnsberger Stadtarchiv, „Jahrbuch Hochsauerlandkreis. Berichte, Erzählungen, Aufsätze, Gedichte“ 1992, 8, s. 37-39.
• Gumowski M., Handbuch der polnischen Siegelkunde, Graz 1966.
• Gumowski M., Pieczęcie śląskie do końca XIV wieku, w: Historja Śląska od najdawniejszych czasów do roku 1400, t. 3, red. W. Semkowicz, Kraków 1936 [reprint: Kraków 2013], s. 247-440.
• Haisig M., Osiągnięcia i postulaty w zakresie sfragistyki polskiej, „Studia Źródłoznawcze” 1959, 4, s. 153-167.
• Haisig M., Śląsk w monetach, medalach i pieczęciach, Wrocław 1951.
• Hlebionek M., Katalog pieczęci przy dokumentach samoistnych w zasobie Archiwum Państwowego w Bydgoszczy, Warszawa 2012.
• Hlebionek M., Pieczęć jako medium, dzieło sztuki i źródło historyczne, w: Opracowanie materiałów sfragistycznych w archiwach. Wyniki prac zespołu naukowego powołanego przez Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych do przygotowania wskazówek metodycznych do opracowania materiałów sfragistycznych w zasobie archiwów państwowych, red. P. Gut, M. Hlebionek, Warszawa 2020, s. 59-64.
• Hlebionek M., Prawo pieczętne: rodzaje kancelaryjno-prawne i fałszerstwa pieczęci. Kręgi funkcjonowania pieczęci, w: Opracowanie materiałów sfragistycznych w archiwach. Wyniki prac zespołu naukowego powołanego przez Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych do przygotowania wskazówek metodycznych do opracowania materiałów sfragistycznych w zasobie archiwów państwowych, red. P. Gut, M. Hlebionek, Warszawa 2020, s. 19-32.
• Hlebionek M., Sfragistyka w systemie nauk. Podstawowe pojęcia sfragistyczne, w: Opracowanie materiałów sfragistycznych w archiwach. Wyniki prac zespołu naukowego powołanego przez Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych do przygotowania wskazówek metodycznych do opracowania materiałów sfragistycznych w zasobie archiwów państwowych, red. P. Gut, M. Hlebionek, Warszawa 2020, s. 15-18.
• Jujeczka S., Duchowni średniowiecznej Legnicy. Studium prozopograficzne nad klerem diecezjalnym, Legnica 2006.
• Kałuski T., Od przedstawień figuralnych do heraldycznych. Opaci lubiąscy i ich pieczęcie od schyłku średniowiecza do sekularyzacji klasztoru w 1810 roku, „Studia Źródłoznawcze” 2019, 57, s. 159-210.
• Kałuski T., Projekt edycji pieczęci cystersów śląskich. Francuskie i niemieckie przykłady wydawania pieczęci cysterskich, w: Editiones sine fine, t. 2, red. K. Kopiński, J. Tandecki, Toruń 2021, s. 117-130.
• Kałuski T., Średniowieczne pieczęcie konwentu z klasztoru cysterskiego w Lubiążu - chronologia, ikonografia i kwestia autorstwa typariuszy, „Studia Źródłoznawcze” 2021, 59, s. 25-38.
• Knapek E., Średniowieczne i wczesnonowożytne pieczęcie oficjałów i wikariuszy generalnych krakowskich, w: Dawne pieczęcie. Typologia - metody badań - interpretacje, red. Z. Piech, Warszawa 2015, s. 285-325.
• Kozaczkiewicz E., Ikonografia średniowiecznych pieczęci krakowskich kanoników katedralnych, w: Kultura religijna i społeczna Małopolski od XIII do XVI wieku, red. W. Szymborski, J. Kozioł, Tarnów 2011, s. 123-151.
• Krahmer H., Beiträge zur Geschichte des geistlichen Siegels in Schlesien bis zum Jahre 1319, „Zeitschrift des Vereins für Geschichte Schlesiens“ 1935, 69, s. 1-39.
• Krejčík T., Pečeť v kultuře středověku, Ostrava 1998.
• Krejčíková J., Krejčík T., Úvod do české sfragistiky, Ostrava 1989.
• Krudysz L., A Unique 14th Century Seal-Matrix from Giebło, Zawiercie District, “Archaeologia Polona” 2021, 59, s. 139-154.
• Krukowski J., Proboszcz, w: Encyklopedia katolicka, t. 16, red. E. Gigilewicz, Lublin 2012, s. 412-414.
• Lexikon der christlichen Ikonographie, Bd. 2, hrsg. E. Kirschbaum, Rom-Freiburg-Basel-Wien 1970; Bd. 3, hrsg. E. Kirschbaum, Rom-Freiburg-Basel-Wien 1971.
• Mandziuk J., Historia Kościoła katolickiego na Śląsku. Średniowiecze, t. 1, cz. 1: (do 1302 roku), Warszawa 2003.
• Maráz K., K pečetím farního kléru v českých zemích v letech 1283-1310, v: Sacri canones servandi sunt. Ius canonicum et status ecclesiae saeculis XIII-XV, ed. P. Krafl, Praha 2008, s. 623-629.
• Maráz K., Sfragistika. Studijní texty pro posluchače pomocných věd historických a archivnictví, Brno 2014.
• Marcisz-Czapla B., Pieczęcie biskupów lubuskich, „Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny” 2004, 11, s. 49-98.
• Marcisz-Czapla B., Święci w ikonografii nowożytnych pieczęci klasztornych na Śląsku, w: Człowiek - obraz - tekst. Studia z historii średniowiecznej i nowożytnej, red. M.L. Wójcik, Dzierżoniów 2005, s. 89-107.
• Marecki J., Rotter L., Jak czytać wizerunki świętych. Leksykon atrybutów i symboli hagiograficznych, Kraków 2013.
• Mrozowicz W., Dolny Śląsk w latach 1327-1526, w: Dolny Śląsk. Monografia historyczna, red. W. Wrzesiński, Wrocław 2006, s. 105-141.
• Müller A., Die Pfarrer von Neiße, ein Beitrag zur schlesischen Presbyterologie, „Archiv für Schlesische Kirchengeschichte“ 1956, 14, s. 59-104.
• Pakulski J., Średniowieczne pieczęcie kapituł katedralnych metropolii gnieźnieńskiej w świetle dotychczasowych badań, w: Pieczęcie w dawnej Rzeczypospolitej. Stan i perspektywy badań, red. Z. Piech, J. Pakulski, J. Wroniszewski, Warszawa 2006, s. 169-196.
• Pakulski J., Średniowieczne pieczęcie prałatów i kanoników kapituł katedralnych metropolii gnieźnieńskiej, w: Duchowieństwo kapitulne w Polsce średniowiecznej i wczesnonowożytnej. Studia nad pochodzeniem i funkcjonowaniem elity kościelnej, red. A. Radzimiński, Toruń 2000, s. 177-196.
• Pfotenhauer P., Die schlesischen Siegel von 1250 bis 1300 beziehentlich 1327, Breslau 1879.
• Piech Z., Pieczęcie herbowe w systemach sfragistycznych dawnej Rzeczypospolitej, w: Dawne pieczęcie. Typologia - metody badań - interpretacje, red. Z. Piech, Warszawa 2015, s. 207-253.
• Piech Z., Pieczęć jako źródło ikonograficzne: ze studiów nad ikonografią historyczną, «Сфрагістичний щорічник» 2015, 5, s. 21-87.
• Piech Z., Uwagi o typologii i nazewnictwie pieczęci w polskich i zagranicznych badaniach sfragistycznych, w: Dawne pieczęcie. Typologia - metody badań - interpretacje, red. Z. Piech, Warszawa 2015, s. 15-46.
• Piech Z., Współczesne badania sfragistyczne w Polsce. Osiągnięcia i postulaty, «Сфрагістичний щорічник» 2011, 1, s. 160-188.
• Pokora P., Stan i perspektywy badań nad pieczęciami episkopatu średniowiecznej Polski, w: Pieczęcie w dawnej Rzeczypospolitej. Stan i perspektywy badań, red. Z. Piech, J. Pakulski, J. Wroniszewski, Warszawa 2006, s. 135-167.
• Religia. Encyklopedia PWN, t. 8, red. T. Gadacz, B. Milerski, Warszawa 2003.
• Semkowicz W., Encyklopedia nauk pomocniczych historii, Kraków 2011.
• Sfragistyka, oprac. M. Gumowski, M. Haisig, S. Mikucki, Warszawa 1960.
• Sobel J.R., Pieczęcie proboszczów - zapomniany dział sfragistyki. Przyczynek do badań nad pieczęciami kleru parafialnego na przykładzie pięciu sigillów śląskich plebanów z początku XIV w., „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 2020, 75, 1, s. 29-72.
• Sobel J.R., Sceny biblijne na średniowiecznych pieczęciach śląskich proboszczów, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 2022, 118, s. 413-438.
• Starnawska M., Między Jerozolimą a Łukowem. Zakony krzyżowe na ziemiach polskich w średniowieczu, Warszawa 2006.
• Starnawska M., Pieczęcie zakonów krzyżowych na ziemiach polskich w średniowieczu jako źródło do ich dziejów. Perspektywy badawcze, w: Pieczęć w Polsce średniowiecznej i nowożytnej. Zbiór studiów, red. P. Dymmel, Lublin 1998, s. 89-119.
• Ştefan A., Der Siegelstempel und die Siegel des Kronstädter Pfarrers Johannes Reudel, „Zeitschrift für Siebenbürgische Landeskunde“ 2018, 41 (112), s. 33-41.
• Ştefan A., Practici sigilare în mediul parohial braşovean din a doua jumătate a secolului al XV-lea, in: Scris, scriitură, text în Ţările Române (secolele XV-XVIII), volum îngrijit de M. Dejan, Suceava 2020, s. 45-56.
• Ştefan A., Seals of Transylvanian Saxon Parish Priests from the First Half of the 16th Century, in: Common Man, Society and Religion in the 16th Century. Piety, Morality and Discipline in the Carpathian Basin, ed. U.A. Wien, Göttingen 2021, s. 65-77.
• Stieldorf A., Siegelkunde. Basiswissen, Hannover 2004.
• Stróżyk P., Średniowieczne pieczęcie templariuszy i joannitów na ziemiach polskich, w: Pieczęcie w dawnej Rzeczypospolitej. Stan i perspektywy badań, red. Z. Piech, J. Pakulski, J. Wroniszewski, Warszawa 2006, s. 197-217.
• Szymański J., Nauki pomocnicze historii, Warszawa 2012.
• Szymoniak M., Pieczęcie klasztoru bożogrobców w Miechowie, w: Dawne pieczęcie. Typologia - metody badań - interpretacje, red. Z. Piech, Warszawa 2015, s. 327-412.
• Terrier Aliferis L., Joseph christophore dans la Fuite en Egypte: transmission d’un schéma iconographique spécifique à travers le Moyen Age, „Zeitschrift für Kunstgeschichte“ 2016, 79, 2, s. 164-192.
• Vocabularium internationale sigillographicum, edd. K. Müller, L. Vrtel, Bratislava 2016.
• Wiszewski P., Między konwencją, polityką i modą. Średniowieczne śląskie pieczęcie miejskie z wizerunkami świętych, w: Formuła - archetyp - konwencja w źródle historycznym. Materiały IX Sympozjum Nauk Dających Poznawać Źródła Historyczne, Kazimierz Dolny, 14-15 grudnia 2000 r., red. A. Górak, K. Skupieński, Lublin-Radzyń Podlaski-Siedlce 2006, s. 263-312.
• Wiszewski P., Średniowieczna śląska pieczęć klasztorna jako środek przekazu informacji (XIII-1 połowa XVI w.), w: Pieczęć w Polsce średniowiecznej i nowożytnej. Zbiór studiów, red. P. Dymmel, Lublin 1998, s. 11-29.
• Wójcik M.L., Herb miasta Strzelina - historia i współczesność, „Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego” 2020, 19 (30), s. 265-290.
• Wójcik M.L., Pieczęcie cystersów jemielnickich do połowy XVI wieku (z zespołu Rep. 85 Archiwum Państwowego we Wrocławiu), w: Pieczęć w Polsce średniowiecznej i nowożytnej. Zbiór studiów, red. P. Dymmel, Lublin 1998, s. 31-37.
• Wójcik M.L., Pieczęcie klasztoru Premonstratensek w Czarnowąsach, w: Sztuka dawnego Opola, red. B. Czechowicz, J. Filipczyk, A. Kozieł, Opole 2018, s. 27-44.
• Wójcik M.L., Pieczęcie opatów rudzkich, w: Klasztor cystersów w Rudach. Materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej odbytej 7 czerwca 2008 r. w Rudach, red. N. Mika, Racibórz 2008, s. 41-56.
• Wójcik M.L., Pieczęcie rycerstwa śląskiego w dobie przedhusyckiej, t. 1-2, Kraków-Wrocław 2018.
• Wójcik M.L., Średniowieczne pieczęcie cystersów rudzkich, w: Cystersi w społeczeństwie Europy Środkowej. Materiały z konferencji naukowej odbytej w klasztorze oo. Cystersów w Krakowie Mogile z okazji 900 rocznicy powstania Zakonu Ojców Cystersów. Poznań-Kraków-Mogiła 5-10 października 1998, red. A.M. Wyrwa, J. Dobosz, Poznań 2000, s. 405-415.
• Wółkiewicz E., Kariery „w cieniu katedry”. Oficjałowie wrocławscy w średniowieczu, w: „Memoria viva”. Studia historyczne poświęcone pamięci Izabeli Skierskiej (1967-2014), red. A. Gąsiorowski, G. Rutkowska, Warszawa-Poznań 2015, s. 285-308.
• Wółkiewicz E., Kościół i jego wierni. Struktury kościelne i formy pobożności w średniowiecznej Nysie, Kraków 2014.
• Wółkiewicz E., Proletariusze modlitwy? Drogi karier, finanse i kultura materialna niższego kleru w średniowiecznej Nysie, Warszawa 2020.
• Zasady transkrypcji inskrypcji napieczętnej, w: Opracowanie materiałów sfragistycznych w archiwach. Wyniki prac zespołu naukowego powołanego przez Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych do przygotowania wskazówek metodycznych do opracowania materiałów sfragistycznych w zasobie archiwów państwowych, red. P. Gut, M. Hlebionek, Warszawa 2020, s. 159-163.
• Żerelik R., Dzieje Śląska do 1526 roku, w: Historia Śląska, red. M. Czapliński, Wrocław 2002, s. 13-116.
• Żerelik R., Krąg średniowiecznego duchowieństwa kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu, w: Z dziejów wielkomiejskiej fary. Wrocławski kościół św. Elżbiety w świetle historii i zabytków sztuki, red. M. Zlat, Wrocław 1996, s. 155-161.
• https://www.monasterium.net/mom/CZ-NA/RM/1719/charter [dostęp: 02.10.2022].

Identifiers

DOI

10.31261/SPiP.2022.18.02

Biblioteka Nauki

25466758