Revindication of religious organizations’ properties in Poland: Thirty years’ experience of building a democratic state ruled by law

• Authors: Dariusz Walencik

Title variants

PL

Rewindykacja nieruchomości związków wyznaniowych w Polsce – doświadczenia trzydziestu lat budowania demokratycznego państwa prawnego

Abstracts

PL

Celem tego artykułu jest analiza przepisów, na mocy których odbywa się w Polsce po 1989 r. rewindykacja nieruchomości osób prawnych związków wyznaniowych upaństwowionych w okresie Polski Ludowej. Omówiono w nim zarówno tryby, jak i sposoby regulacji spraw majątkowych wyznaniowych osób prawnych, uwzględniając liczne zmiany stanu prawnego wprowadzane kolejnymi nowelizacjami przepisów oraz ewolucję ich wykładni dokonywanej przez judykaturę i doktrynę. Zwrócono szczególną uwagę na dyskusyjne kwestie prawne, w tym na nieuprawnione zróżnicowanie sytuacji prawnej poszczególnych związków wyznaniowych. Przeprowadzone w artykule analizy prowadzą do wniosku, że ustawodawca konsekwentnie uwłaszczył wszystkie wyznaniowe osoby prawne, stosując zasadę status quo. Zastrzeżenia budzą jedynie przepisy art. 60 ust. 6 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego i art. 35 ust. 3 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Metodystycznego, zgodnie z którymi skarga na niewydanie przez wojewodę decyzji jest dopuszczalna po upływie 2 lat od daty wszczęcia postępowania administracyjnego. Wprowadzone do polskiego systemu prawnego przepisami ustawy z 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego postępowanie regulacyjne, powielone następnie w przepisach ustaw o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego oraz gmin wyznaniowych żydowskich, a także w ustawie o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, było pod wieloma względami oryginalne i nowatorskie. Stwarzało bowiem możliwość pozasądowego dochodzenia roszczeń z udziałem zainteresowanych – wyznaniowych osób prawnych i państwa. Z perspektywy czasu postępowanie regulacyjne można postrzegać jako instrument sprawiedliwości tranzycyjnej. Z upływem lat w wyniku zaniedbań ustawodawcy instrument ten stawał się jednak coraz bardziej niespójny z obowiązującą Konstytucją RP i wyznaczonymi przez nią standardami. Odnośnie do możliwości przekazania nieruchomości rolnych osobom prawnym związków wyznaniowych na Ziemiach Zachodnich i Północnych Polski nie ustanowiono terminu ad quem dla składania wniosków w przypadku osób prawnych Kościoła Katolickiego, ale równocześnie wprowadzono dodatkowe kryteria obostrzające oraz zawężono krąg podmiotów uprawnionych do przekazania nieruchomości. Negatywnie należy ocenić stworzenie w 2004 r. możliwości składania nowych wniosków rewindykacyjnych przez osoby prawne Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, Kościoła Ewangelicko-Reformowanego oraz Kościoła Chrześcijan Baptystów w trakcie przekształcenia postępowania administracyjnego w postępowanie regulacyjne. Zasygnalizowane zastrzeżenia są w głównej mierze efektem braku po przemianach ustrojowych systemowego rozwiązania problemu rewindykacji nie tylko mienia związków wyznaniowych, ale przede wszystkim pozostałych podmiotów. Uporządkowanie stosunków własnościowych w Polsce, w tym również zrekompensowanie strat będących wynikiem działalności władz komunistycznych, mimo upływu 30 lat od zmiany systemu politycznego, pozostaje sprawą ostatecznie nierozwiązaną.

EN

This article analyzes the provisions under which the property of legal entities of religious organizations in Poland nationalized during the Polish People’s Republic is revindicated after the year 1989. The paper discusses models and methods of regulating the property matters of church legal entities, taking into account numerous changes in the legal status due to subsequent amendments to the provisions as well as the evolution of their interpretation by the judicature and doctrine. Special attention is paid to debatable legal issues, including the unauthorized differentiation of the legal situations of individual religious organizations. It can be concluded that the legislator has consistently enfranchised all church legal entities by applying the status quo principle. The only provisions that raise objections are those of Art. 60 para. 6 of the Act on the relationship between the State and the Catholic Church and Art. 35 para. 3 of the Act on the relationship between the State and the Evangelical Methodist Church, according to which a complaint to a voivode on the failure to issue a decision can be submitted after a period of two years from the date of initiation of administrative proceedings. The regulatory proceedings introduced into the Polish legal system by the provisions of the Act of 1989 on the relationship between the State and the Catholic Church, duplicated in the provisions of the Acts on the relationship between the State and the Polish Autocephalous Orthodox Church, Evangelical Church of the Augsburg Confession, and Jewish Religious Communities, as well as in the Act on guarantees of freedom of conscience and religion were original and innovative in many respects. Based on the proceedings, it was possible to pursue claims out-of-court with the participation of the interested parties, that is, church legal entities and the State. In retrospect, the regulatory proceedings can be considered an instrument of transitional justice. Over the years, however, as a result of the negligence of the legislator, that instrument has become increasingly inconsistent with the 1997 Constitution of the Republic of Poland and the standards set by it. With regard to the possibility of transferring agricultural property located in the Western and Northern Territories of Poland to legal entities of religious organizations, no ad quem deadline to submit applications has been established for legal entities of the Catholic Church. Meanwhile, additional restrictive criteria have been introduced and the list of entities authorized to transfer the property narrowed down. Allowing legal entities of the Polish Autocephalous Orthodox Church, Evangelical Reformed Church, and Baptist Church to file new revindication requests in 2004 in the course of transforming the administrative proceedings into regulatory proceedings should be assessed negatively. The objections raised are mainly the result of the lack of a post-transition systemic solution to the issue of revindication not only of the property of religious organizations but, most of all, other entities. Even though 30 years have passed since the change in the political system in Poland, regulating property relations, including compensation for losses resulting from the activities of the communist authorities, remains an unsolved issue.

Keywords

EN

churches and other religious organizations; nationalization; revindication; enfranchisement; regulatory proceedings

PL

kościoły i inne związki wyznaniowe; nacjonalizacja; rewindykacja; uwłaszczenie; postępowanie regulacyjne

• Publisher: Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II
• Journal: Studia z Prawa Wyznaniowego
• Year: 2022
• Volume: 25
• Pages: 5-41

Dates

published

2022

Contributors

author

Dariusz Walencik

• Uniwersytet Opolski

• https://orcid.org/0000000210273980

References

• Bendza, Włodzimierz. 2007. “Komisja Regulacyjna do Spraw Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego w świetle przepisów prawa i orzecznictwa.” Prawo i Religia 1: 87–100.
• Bendza, Włodzimierz. 2009. Regulacja kościelnych spraw majątkowych na przykładzie Kościoła prawosławnego w Polsce. Warszawa: Wolters Kluwer Polska.
• Bielecki, Marek. 2015. Stan prawny nieruchomości Archieparchii Przemysko-Warszawskiej w latach 1944–2014. Lublin: Wydawnictwo KUL.
• Binemann-Zdanowicz, Dawid. 2009. “Roszczenia majątkowe Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej w świetle ustawy z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej.” In: Polski protestantyzm w czasach nazizmu i komunizmu, ed. Jarosław Kłaczkow, 372–400. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.
• Binemann-Zdanowicz, Dawid. 2017. “Historyczno-prawne aspekty włączenia działających w II RP Kościołów ewangelickich konfesji luterańskiej i ewangelicko-unijnej do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej.” Gdański Rocznik Ewangelicki 11: 70–87.
• Binemann-Zdanowicz, Dawid. 2020. Uregulowanie stanu prawnego nieruchomości Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w III RP. Warszawa–Bielsko-Biała: Wydawnictwo Naukowe Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie, Ośrodek Wydawniczy „Augustana”.
• Borecki, Paweł. 2009. “Konstytucyjność wybranych regulacji spraw majątkowych Kościoła Katolickiego.” In: Pro bono Reipublicae. Księga jubileuszowa Profesora Michała Pietrzaka, ed. Paweł Borecki, Andrzej Czohara, Tadeusz J. Zieliński, 399–413. Warszawa: LexisNexis.
• Borecki, Paweł. 2012. “Problem prawa własności a funkcjonowanie kościołów i innych związków wyznaniowych w Polsce.” In: Prawne granice wolności sumienia i wyznania, ed. Roman Wieruszewski, Mirosław Wyrzykowski, Lena Kondratiewa-Bryzik, 121–140. Warszawa: Wolters Kluwer Polska.
• Borecki, Paweł, Czesław Janik (eds.). 2011. Komisja Wspólna Przedstawicieli Rządu Rzeczypospolitej Polskiej i Konferencji Episkopatu Polski w archiwaliach z lat 1989–2010. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.
• Czohara, Andrzej. 2012. “Komentarz do art. 32–35.” In: Andrzej Czohara, Tadeusz J. Zieliński. Ustawa o stosunku państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w Polsce. Komentarz, 226–268. Warszawa: Wolters Kluwer Polska.
• Jaślikowski, Marek. 2022. Duch Komisji Majątkowej unosi się nad postępowaniem cywilnym. https://www.prawo.pl/prawo/koscielna-komisja-majatkowa-nie-istnieje-ale-sa-sprawy-w-sadach,513019.html [accessed: 30 May 2022].
• Korzan, Kazimierz. 1997. Postępowanie nieprocesowe. Warszawa: Wydawnictwo C.H. Beck.
• Kościelny, Paweł. 2010. Opinia prawna dotycząca poselskiego projektu ustawy o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (druk sejmowy nr 3004). https://orka.sejm.gov.pl/rexdomk6.nsf/Opdodr?OpenPage&nr=3004 [accessed: 30 May 2022].
• Leszczyński, Adam, Dariusz Walencik. 2018. “Osoby prawne Kościoła greckokatolickiego w Polsce jako strona powodowa postępowania sądowo-regulacyjnego.” Biuletyn Stowarzyszenia Absolwentów i Przyjaciół Wydziału Prawa Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego 1: 109–125.
• Łętowska, Ewa. 2011. “Uprawnienia gmin w świetle skutków orzeczenia TK o Kościelnej Komisji Majątkowej.” Państwo i Prawo 9: 3–19.
• Łętowska, Ewa. 2012. “Nieodzowność wykładni dynamicznej przy ocenie reżimu prawnego Kościelnej Komisji Majątkowej (przyczynek do braków w metodach prawniczej analizy problemu).” In: Prawne granice wolności sumienia i wyznania, ed. Roman Wieruszewski, Mirosław Wyrzykowski, Lena Kondratiewa-Bryzik, 141–164. Warszawa: Wolters Kluwer Polska.
• Łętowska, Ewa. 2017. “Dynamika rewindykacji historycznych na przykładzie działania Komisji Majątkowej – zamierzona czy przypadkowa?.” In: Wymiary wolności religijnej we współczesnej Europie, ed. Piotr Szymaniec, 209–221. Wałbrzych: Wydawnictwo Uczelniane Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Angelusa Silesiusa.
• Odrowąż-Sypniewski, Wojciech. 2004. Opinia prawna na temat zgodności art. 2 projektu ustawy o zmianie ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (druk nr 1806) z art. 25 i art. 32 konstytucji. http://orka.sejm.gov.pl/rexdomk4.nsf/($All)/C27E08FFD79414A0C1256E010029931D/$File/I2643-03.rtf? [accessed: 30 May 2022].
• Pelc, Paweł. 1995. “Kwestia zwrotu mienia kościelnych osób prawnych w świetle ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej.” Prawo Kanoniczne 1/2: 103–137.
• Piszcz-Czapla, Monika. 2010. “Proces uchwalania ustawy z dnia 17 grudnia 2009 r. o uregulowaniu stanu prawnego niektórych nieruchomości pozostających we władaniu Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego.” Studia z Prawa Wyznaniowego 13: 279–323.
• Piszcz-Czapla, Monika. 2013. “Likwidacja Komisji Majątkowej – zagadnienia legislacyjne.” In: Finansowanie kościołów i innych związków wyznaniowych, ed. Paweł Sobczyk, Krzysztof Warchałowski, 321–339. Warszawa: Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR.
• Podolska-Meducka, Aldona. 2017. “Spór o cerkwie.” In: Problemy reprywatyzacji, ed. Anna Jarosz-Nojszewska, Paulina Legutko-Kobus, 113–127. Warszawa: Oficyna Wydawnicza SGH – Szkoła Główna Handlowa.
• Sławiński, Wojciech. 2008. “Działalność Komisji regulacyjnej ds. majątku Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP w świetle przepisów prawa i praktyki. Zarys problematyki.” Roczniki Nauk Prawnych 2: 349–365.
• Sobczyk, Paweł. 2012. “Proceduralna niekonstytucyjność nowelizacji ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej.” Studia Politologiczne 23: 235–246.
• Stec, Piotr, Dariusz Walencik. 2011. “Rewindykacja nieruchomości osób prawnych Kościoła katolickiego w postępowaniu przed sądami powszechnymi.” Przegląd Prawa Wyznaniowego 3: 23–50.
• Walencik, Dariusz. 2006. “Regulacja stanu prawnego nieruchomości Kościoła katolickiego w Polsce w drodze decyzji administracyjnych a prawa nabyte osób trzecich.” Studia z Prawa Wyznaniowego 9: 133–153.
• Walencik, Dariusz. 2007a. “Regulacja stanu prawnego nieruchomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego w trybie administracyjnym.” Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne 2: 339–349.
• Walencik, Dariusz. 2007b. “Ścieżka legislacyjna projektu ustawy o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego.” Studia z Prawa Wyznaniowego 10: 181–200.
• Walencik, Dariusz. 2007c. “Zmiany w ustawie o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego dotyczące regulacji spraw majątkowych.” Prawo i Religia 1: 67–85.
• Walencik, Dariusz. 2008a. “Postępowanie regulacyjne przed Komisją Regulacyjną do spraw Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego.” Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne 1: 63–74.
• Walencik, Dariusz. 2008b. Rewindykacja nieruchomości Kościoła katolickiego w postępowaniu przed Komisją Majątkową. Lublin: Wydawnictwo KUL.
• Walencik, Dariusz. 2008c. “Zakres przedmiotowy postępowania regulacyjnego dla Kościoła prawosławnego.” Państwo i Prawo 5: 100–110.
• Walencik, Dariusz. 2009a. “Czy działalność komisji regulacyjnych jest niezgodna z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej?” In: Pro bono Reipublicae. Księga jubileuszowa Profesora Michała Pietrzaka, ed. Paweł Borecki, Andrzej Czohara, Tadeusz J. Zieliński, 487–501. Warszawa: LexisNexis.
• Walencik, Dariusz. 2009b. “Kwestia bezstronności członków komisji regulacyjnych.” In: Bezstronność religijna, światopoglądowa i filozoficzna władz Rzeczypospolitej Polskiej, ed. Tadeusz J. Zieliński, 171–181. Warszawa: Chrześcijańska Akademia Teologiczna.
• Walencik, Dariusz. 2009c. “Regulacja spraw majątkowych gmin wyznaniowych żydowskich w Polsce.” In: Prawo wyznaniowe w Polsce (1998–2009). Analizy – dyskusje – postulaty, ed. Dariusz Walencik, 371–389. Katowice–Bielsko-Biała: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowości i Finansów w Bielsku-Białej.
• Walencik, Dariusz. 2009d. “Zakres uwłaszczenia osób prawnych Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego.” Opolskie Studia Administracyjno-Prawne 6: 163–188.
• Walencik, Dariusz. 2010. “Regulacja stanu prawnego nieruchomości związków wyznaniowych na Ziemiach Zachodnich i Północnych jako praktyczna realizacja zasady wolności religijnej.” In: Idea wolności w ujęciu historycznym i prawnym. Wybrane zagadnienia, ed. Ewa Kozerska, Piotr Sadowski, Andrzej Szymański, 167–187. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.
• Walencik, Dariusz. 2011. “Nowelizacja ustawy o stosunku państwa do Kościoła katolickiego w kontekście zasady bilateralności.” Forum Prawnicze 2: 36–48.
• Walencik, Dariusz. 2013. Nieruchomości Kościoła katolickiego w Polsce w latach 1918–2012. Regulacje prawne – nacjonalizacja – rewindykacja. Katowice: Drukarnia Archidiecezjalna w Katowicach.
• Wąsowski, Krzysztof A. 2007. “Status prawny Komisji Majątkowej. Regulacja roszczeń Kościoła katolickiego na gruncie prawa polskiego.” Annales Canonici 3: 39–53.
• Wąsowski, Krzysztof A. 2008. “Orzecznictwo Komisji Majątkowej – publicznoprawne cechy arbitrażu.” In: Orzecznictwo w systemie prawa, ed. Tomasz Bąkowski, Krzysztof Grajewski, Jarosław Warylewski, 163–178. Warszawa: Wolters Kluwer Polska.
• Zamirski, Konrad. 2018. “Rewindykacja mienia Kościoła Anglikańskiego w Polsce przed Międzykościelną Komisją Regulacyjną.” Przegląd Prawa Wyznaniowego 10: 179–195.
• Zamirski, Konrad. 2020. “Rewindykacja mienia Kościoła Chrześcijan Baptystów w RP przed Międzykościelną Komisją Regulacyjną – aspekty prawne.” In: Człowiek – Państwo – Kościół. Księga jubileuszowa dedykowana Księdzu Profesorowi Arturowi Mezglewskiemu, ed. Paweł Sobczyk, Piotr Steczkowski, 739–753. Lublin: Wydawnictwo Academicon.
• Zawiślak, Michał. 2020. “Problem rewindykacji kościelnej nieruchomości Polskiego Kościoła Ewangelicznych Chrześcijan Baptystów we Wrocławiu.” Studia z Prawa Wyznaniowego 23: 387–419.
• Zieliński, Tadeusz J. 2010. “Rewindykacja nieruchomości Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego na terenie Gdańska po 1989 r. (postępowanie przed Komisją Regulacyjną).” Studia z Prawa Wyznaniowego 13: 5–24.

Identifiers

DOI

10.31743/spw.13879

Biblioteka Nauki

2154922