Modlitwa „Sub Tuum praesidium”: czas powstania, miejsce w liturgii oraz recepcja w kulturze muzycznej. Zarys problematyki

• Authors: Piotr Towarek

Abstracts

EN

Sub Tuum praesidium is considered to be the oldest prayer of petition addressed to the Blessed Virgin Mary. Its Greek text is found in a papyrus found in Egypt in the early 20th century, which was purchased in 1917 by the John Rylands Library in Manchester and published in 1938 by Colin Henderson Roberts. Until now it was believed to be the oldest surviving version of this prayer. In the discussion on the question of its dating, many researchers pointed, for example, to the 3rd century (Giamberardini, Starowieyski). It turns out, however, that in the light of the latest palaeographic research, this time should be moved to the 6th/7th or even 8th/9th century (Hans Förster, Theodore de Bruyns, Arne Effenberger). According to Förster, it is the Viennese transcription of the antiphon, dating from the 6th/7th century, that should be considered the oldest today (ed. Treu and Diethart, 1993). In the Middle Ages the Sub Tuum praesidium was incorporated into the framework of the Office of the Breviary, as attested by the following liturgical books: the Compiègne Antiphonary (9th century), the Lectionary of Cluny (11th century), the Saint-Maur-des-Fossés Antiphonary, the Ambrosian Antiphonary (12th century). The prayer also found a place in the rite of blessing the image of the Blessed Virgin (Durand Pontifical) and in the Mass liturgy in the Ambrosian rite (Missale Ambrosianum). After the Second Vatican Council, it was included at the end of the Complite (Liturgy of the Hours) and in the Graduale romanum. The antiphon Sub Tuum praesidum also influenced the formation of great musical forms inspired by its text and gregorian melodies. This group includes, among others, two Mass cycles (Obrecht, La Rue), motets (Palestrina, Mielczewski, Pękiel, Charpentier, Zelenka, Mozart, Gounod, Saint-Saëns, Moniuszko) and contemporary compositions written in the 20th century (Perosi, van Looy, Sawa, Bartolucci) and the 21st century (Villard, Molinari, Ward, Pandolfo, Militello, Majka, Czerniewicz, Łukaszewski, Kramarz).

PL

Sub Tuum praesidium uważane jest za najstarszą modlitwę prośby skierowanej do Najświętszej Maryi Panny. Jej grecki tekst znajduje się odnalezionym w Egipcie na początku XX w. papirusie, który został zakupiony w 1917 r. przez John Rylands Library w Manchester i wydany w 1938 przez Colina Hendersona Robertsa. Dotychczas uważano, że jest to najstarsza zachowana wersja tej modlitwy. W dyskusji nad kwestią jej datacji wielu badaczy wskazywało np. na III wiek (Giamberardini, Starowieyski). Okazuje się jednak, że w świetle najnowszych badań paleograficznych, należy przesunąć ten czas na VI/VII, a nawet VIII/IX wiek (Hans Förster, Theodore de Bruyns, Arne Effenberger). Według Förstera to wiedeński zapis antyfony, pochodzący z VI/VII w. powinien być dziś uważany za najstarszy (ed. Treu i Diethart, 1993). Sub Tuum praesidium włączono w wiekach średnich w ramy oficjum brewiarzowego, co potwierdzają księgi liturgiczne: Antyfonarz z Compiègne (IX w.), Lekcjonarz z Cluny (XI w.), Antyfonarz z Saint-Maur-des-Fossés, Antyfonarz ambrozjański (XII w.). Modlitwa ta znalazła także miejsce w obrzędzie błogosławieństwa obrazu Najświętszej Dziewicy (Pontyfikał Duranda) oraz w liturgii mszalnej w rycie ambrozjańskim (Missale Ambrosianum). Po Soborze Watykańskim II włączono ją w zakończenie komplety (Liturgia Godzin) oraz do Graduale romanum. Antyfona Sub Tuum praesidum miała także wpływ na ukształtowanie się wielkich form muzycznych inspirowanych jej tekstem i gregoriańską melodyką. Do grupy tej należą m.in. dwa cykle mszalne (Obrecht, La Rue), motety (Palestrina, Mielczewski, Pękiel, Charpentier, Zelenka, Mozart, Gounod, Saint-Saëns, Moniuszko) oraz kompozycje współczesne, które powstały w XX w. (Perosi, van Looy, Sawa, Bartolucci) oraz XXI wieku (Villard, Molinari, Ward, Pandolfo, Militello, Majka, Czerniewicz, Łukaszewski, Kramarz).

Keywords

PL

Sub Tuum praesidium; datacja; liturgia; wielkie formy muzyczne

EN

Sub Tuum praesidium; dating; liturgy; great musical forms

• Publisher: Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II
• Journal: Vox Patrum
• Year: 2021
• Volume: 80
• Pages: 239-268

Dates

published

2021

Contributors

author

Piotr Towarek

• Wyższe Seminarium Duchowne w Elblągu

• https://orcid.org/0000000258095060

References

• Roberts C.H., Catalogue of the Greek and Latin Papyri in the John Rylands Library 3, Manchester 1938, nr 470.
• Fonti e paleografia del canto ambrosiano, ed. M. Huglo – L. Agustoni – E. Cardine – E.M. Caglio, Archivo Ambroziano 7, Milano 1956.
• Graduale Simplex, Editio typica altera, Vaticano 1999.
• Griechische literarische Papyri christlichen Inhaltes II (Mitteilungen aus der Papyrussammlung der Österreichischen Nationalbibliothek Neue Serie XVII), ed. K. Treu – J. Diethart, Wien 1993, 56, nr 29.
• Le Pontifical romain au Moyen-Age, t. 3: Le Pontifical de Guillaume Durand, ed. M. Andrieu, Studi e testi 88, Città del Vaticano 1940.
• Liber Usualis Missae et Officii pro Dominicis et Festis cum cantu gregoriano, Parisiis – Tornaci – Rome 1954.
• Liturgia Horarum iuxta ritum romanum, t. 4: Tempus per annum. Hebdomadae XVIII-XXXIV, editio typica, Vaticano 1977.
• Missale Ambrosianum, Editio secunda post Typicam, Mediolani 1909.
• La Rue P. de, Opera omnia, t. 6: Five Masses, ed. Nigel St. John Davison – J. Evan Kreider – T. Herman Keahey, Corpus Mensurabilis Musicae 97, Neuhasen – Stuttgart 1996.
• Sobór Efeski (431), w: Dokumenty soborów powszechnych, t. 1, opr. A. Baron – H. Pietras, Kraków 2003, s. 99-189.
• Socrates, Historia Ecclesiastica, SCh 506, tł. S. Kazikowski, Sokrates Scholastyk, Historia Kościoła, Warszawa 1986.
• Altaner B. – Stuiber A., Patrologia. Życie, pisma i nauka Ojców Kościoła, tł. P. Paciorek, Warszawa 1990.
• Balboni D., Notae de prece „Sub tuum praesidium” (Papyrus Rylands 470 [cm 18 x 9,4], saec. III), „Ephemerides Liturgicae” 48 (1954) s. 245-247.
• Cantalamessa R., Theotokos znakiem prawdziwej wiary chrystologicznej w świetle soborów w Efezie i Chalcedonie, „Salvatoris Mater” 9/1 (2007) s. 105-122.
• Cecchetti I., Sub tuum praesidium, w: Enciclopedia Cattolica, t. 11, Roma 1953, k. 1468-1472.
• De Bruyn Th., Appeals to the Intercessions of Mary in Greek Liturgical and Paraliturgical Texts from Egypt, w: Presbeia Theothokou: The Intercessory Role of Mary across Times and Places in Byzantium (4th-9th Century), red. L.M. Peltomaa – A. Külzer – P. Allen, Wien 2015, s. 115-130.
• Degórski B., Boże Macierzyństwo Maryi a Sobór Efeski i Chalcedoński, „Dissertationes Paulinorum” 2 (1989) s. 5-16.
• Dobrzeniecki T., Hagia Maria-Theotokos w sztuce wczesnochrześcijańskiej (zagadnienia wybrane), w: Maryja w tajemnicy Chrystusa, red. S.C Napiórkowski – S. Longosz, Niepokalanów 1997, s. 140-164.
• Effenberger A., Maria als Vermittlerin und Fürbitterin: Zum Marienbild in der spätantiken und frühbyzantinischen Kunst Ägyptens, w: Presbeia Theothokou: The Intercessory Role of Mary across Times and Places in Byzantium (4th-9th Century), red. L.M. Peltomaa – A. Külzer – P. Allen, Wien 2015, s. 49-108.
• Förster H., Die älteste marianische Antiphon – eine Fehldatierung? Überlegungen zum “ältesten Beleg» des „Sub tuum praesidium”, „Journal of Coptic Studies” 7 (2005) s. 99-109.
• Förster H., Zur ältesten Überlieferung der marianischen Antiphon „Sub tuum praesidium”, „Biblos” 44 (1995) s. 183-192.
• Giamberardini G., „Sub tuum praesidium” e il titolo „Theotokos” nella tradizione egiziana, „Marianum” 96 (1969) s. 324-362.
• Giamberardini G., Il culto mariano in Egitto, t. 1, Gerusalemme 1975.
• Heinz A., Die marianischen Schlussantiphonen im Stundengebet, w: Lebendiges Stundengebet, red. M. Klöckener – H. Rennings, Freiburg 1989, s. 358-362.
• Iacoangeli R., „Sub tuum praesidium”. La più antica preghiera mariana: filologia e fede, w: La mariologia nella catechesi dei Padri (Età prenicena), red. S. Felici, Roma 1989, s. 207-240.
• Jastrzębowska E., Mozaiki łuku triumfalnego w bazylice Santa Maria Maggiore w Rzymie, w: Maryja w tajemnicy Chrystusa, red. S.C Napiórkowski – S. Longosz, Niepokalanów 1997, s. 120-133.
• Jezierski J., Maryja początkiem nowego świata. Zarys mariologii katolickiej, Kraków 2012.
• Kasprzak D., Maryja w nauczaniu Kościoła epoki patrystycznej, w: Duc in altum 5: Matka Pana w katechezie. Materiały z XXX Sympozjum Katechetycznego Międzyzakonnego Wyższego Instytutu Katechetycznego w Krakowie (11 marca 2006), red. A.E. Klich, Kraków 2006, s. 137-167.
• Królikowski J., Ogłoszenie „Theotokos” na Soborze Efeskim, „Vox Patrum” 55 (2010) s. 385-392.
• Krupa A.L., Maryja Matką Miłosierdzia, w: Ewangelia miłosierdzia, red. W. Granat, Poznań 1970, s. 113-173.
• Longosz S., Bogarodzica w nauce Ojców Kapadockich, „Salvatoris Mater” 2/2 (2000) s. 84-104.
• Maas-Ewerd Th., „Sub Tuum praesidium...”. Zeugnis für ein marianisches Gebet von hohem Rang, „Klerusblatt” 74 (1994) s. 155-157.
• Malo A.M., La plus ancienne prière à Notre-Dame, w: De primordiis cultus mariani. Acta Congressus mariologici-mariani in Lusitania anno 1967 celebrati, t. 2: De fundamentis scripturisticis et dogmatico-liturgicis cultus mariani, Romae 1970, s. 475-485.
• Mazza R., Dating Early Christian Papyri: Old and New Methods – Introduction, „Journal for the Study of the New Testament” 42/1 (2019) s. 46-57.
• Mercenier F., L’ancienne mariale grecque la plus ancienne, „Muséon” 52 (1939) s. 229-233.
• Mercenier F., La plus ancienne prière à la Sainte Vierge, „Les questions liturgiques et paroissiales” 25 (1940) s. 33-36.
• Nadolski B. – Śpiewak P. – Bednarowicz S., Kompleta czyli Liturgiczna Modlitwa na zakończenie dnia, Kraków 2011.
• Naumowicz J., Theotokos, EK XIX 762-763.
• Pałubska Z., Pod Twoją obronę, EK XV 964-965.
• Pod Twoją obronę (Sub Tuum praesidium), w: Nowy słownik wczesnochrześcijańskiego piśmiennictwa, red. M. Starowieyski – J.M. Szymusiak – W. Stawiszyński, Poznań 2018, s. 805.
• Pod Twoją obronę, w: Leksykon liturgii, opr. B. Nadolski, Poznań 2006, s. 1192-1193.
• Quecke H., Das „Sub tuum praesidium” im koptischen Horologion, „Enchoria” 1 (1970) s. 9-17.
• Rieland E.M., De Completorio Fratrum Praedicatorum, „Ephemerides Liturgicae” 60 (1946) s. 27-92.
• Starowieyski M., Le titre Theotokos avant le concile d’Ephèse, „Studia Patristica” 19 (1989) s. 237-242.
• Starowieyski M., Tytuł „Theotokos” w świadectwach przedefeskich, „Analacta Cracoviensia” 16 (1984) s. 409-449.
• Stegmüller O., Sub Tuum praesidium. Bemerkungen zur ältesten Überlieferung, „Zeitschrift für katholische Theologie” 74 (1952) s. 76-82.
• Szram M., Orygenes, EK XIV 851-857.
• Towarek P., Egzorcyzm: historia, liturgia, teologia, Olsztyn 2013.
• Triacca A.M., „Sub tuum praesidium”: nella „lex orandi” un’anticipata presenza della lex credendi. La „teotocologia” precede la „mariologia”, w: La mariologia nella catechesi dei Padri (età prenicena), red. S. Felici, Roma 1989, s. 183-205.
• Benefield R., Introduction, w: Motets for One Voice by Franck, Gounod, and Saint-Saëns. The Organ-Accompanied Solo Motet in Nineteenth-Century France, ed. R. Benefield, Middleton – Wisconson 2003, s. I-XXVII.
• Bloxam M.J., Plainsong and Polyphony for the Blessed Virgin. Notes an Two Masses by Jakob Obrecht, „Journal of Musicology” 12 (1994) s. 51-75.
• Brou L., Les chants en langue grecque dans les liturgies latines, „Sacris Erudiri” 1 (1948) s. 165-180.
• Brou L., Les chants en langue grecque dans les liturgies latines: premier Supplément, „Sacris Erudiri” 4 (1952) s. 226-238.
• Bujas J., „Missa in Dis” Antoniego Milwida (1755–1837) w kontekście repertuaru kapeli klasztornej z Czerwińska nad Wisłą, „Kwartalnik Młodych Muzykologów UJ” 41/2 (2019) s. 43-72.
• Chomiński J. – Wilkowska-Chomińska K., Historia muzyki, t. 1, Kraków 1989.
• Chomiński J. – Wilkowska-Chomińska K., Wielkie formy wokalne, Kraków 1984.
• Delamare J., La plus ancienne prière à la Sainte Vierge: Sub tuum praesidium, „Vie spirituelle” 95 (1956) s. 149-159.
• Feicht H., Kompozycje religijne Bartłomieja Pękiela, w: H. Feicht, Studia nad muzyką polskiego renesansu i baroku, red. Z. Lissa et al., Opera Musicologica Hieronymi Feicht 3, Kraków 1980, s. 290-454.
• Hinz E., Muzyka kościelna w czasie polskiego oświecenia, „Studia Pelplińskie” 46 (2013) s. 71-81.
• Jasiński T., Anonimowy dodatek „Domina nostra” do motetu „Sub tuum praesidium” Bartłomieja Pękiela – kompilacja i kontrafaktura. Z osobliwości staropolskich praktyk kompozytorskich, „Muzyka” 46/2 (2001) s. 29-41.
• Kaczorowski R., Pieśń „Sub tuum praesidium” na baryton i orkiestrę Stanisława Moniuszki w perspektywie genetycznej, w: Sakralny wymiar twórczości Stanisława Moniuszki, red. M. Karwaszewska, Musica Sacra 15, Gdańsk 2019, s. 128-142.
• King R., Mozart in Salzburg, w: Mozart. Exsultate Jubilate! Carolyn Sampson, The Kong’s Consort, Robert King, Hyperion Records Limited, London 2006 (broszura dołączona do płyty CD).
• Leszczyńska A., Melodyka niderlandzka w polifonii Josquina, Obrechta i La Rue, Warszawa 1997.
• Lockwood L., A note on Obrecht’s Mass „Sub tuum praesidium”, „Revue Belge de Musicologie” 1/4 (1960) s. 30-39.
• Lölkes H., Vorwort, w: Wolfgang Amades Mozart. Sub tuum praesidium Offertorium KV 198 (158b) per due Soprani 2 Violini, Viola, Basso continuo (Violoncello/Contrabbasso, Organo), Stuttgarter Mozart-Ausgaben Urtext, Stuttgart 2003, s. 2.
• Mrowiec K., Maryja w muzyce polskiej XIX wieku, w: Niepokalana. Kult Matki Bożej na ziemiach polskich w XIX wieku. Księga pamiątkowa V Ogólnopolskiego Kongresu Mariologicznego i Maryjnego. Lublin–Wąwolnica 28-31 VIII 1986, red. B. Pylak – Cz. Krakowiak, Lublin 1988, s. 683-697.
• Papinutti E., Maria Santissima nella musica, „Liturgia” 22 (1988) s. 14-24.
• Pothier J., Antienne „Sub tuum”, „Revue du chant gregorien” 2 (1893-1894) s. 3-4.
• Stockigt J.B., Jan Dismas Zelenka: A Bohemian Musician at the Court of Dresden, Oxford 2000.
• Towarek P., Ofertorium mszalne wczoraj i dziś, „Studia Elbląskie” 19 (2018) s. 207-226.
• Towarek P., Święta Katarzyna Aleksandryjska w muzycznych opracowaniach mszalnych i oratoryjnych, w: Święta Katarzyna Aleksandryjska w wierze, pobożności, teologii i sztuce – dawniej i dziś. Perspektywa uniwersalna i regionalna, red. J. Jezierski –
• K. Parzych-Blakiewicz – P. Rabczyński, Olsztyn 2016, s. 153-165.
• Towarek P., Wielkie formy muzyczne dedykowane św. Jackowi Odrowążowi, „Studia Elbląskie” 20 (2019) s. 177-192.
• Towarek P., Wielkie formy muzyczne dedykowane św. Jakubowi Większemu, w: Święty Jakub Apostoł (Większy) w wierze, pobożności, teologii i sztuce – dawniej i dziś. Perspektywa uniwersalna i regionalna, red. K. Parzych-Blakiewicz – S. Kuprjaniuk, Olsztyn 2019, s. 111-133.
• Prayer to Mary (Greek P 470), w: Manchester1824 - The University of Manchester, w: https://www.digitalcollections.manchester.ac.uk/view/MS-GREEK-P-00470/1 (dostęp: 13.07.2021).
• Dom Pedro I, Sub Tuum praesidium: w: https://www.latheotokos.it/programmi/SUB_TUUM_ PRAESIDIUM/DOM_PEDRO_I.pdf (dostęp: 20.07.2021).
• Grzegorz Majka, w: Polskie Centrum Informacji Muzycznej, w: https://www.polmic.pl/index.php? option=com_mwosoby&id=1271&litera=15&view=czlowiek&Itemid=5&lang=pl (dostęp: 22.07.2021).
• Z ziemi Polskiej - transmisja koncertu z okazji 100. rocznicy urodzin św. Jana Pawła II, w: Polski Chór Kameralny Schola Cantorum Gedanensis, w: https://www.polskichorkameralny.pl/pl/aktualnosci-blog/z-ziemi-polskiej-transmisja-koncertu (dostęp: 22.07.2021).
• Komisja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów KEP, Modlitwy w języku polskim ujednolicone przez Konferencję Episkopatu Polski – tekst integralny, s. 20, w: https://episkopat.pl/wp-content/uploads/2020/09/2020-09-04b-Ujednolicone-modlitwy-tekst-integralny.pdf (dostęp: 1.08.2021).
• Pocieszycielka strapionych, w: Fundacja inCanto, w: https://fundacjaincanto.pl/pocieszycielka-strapionych/ (dostęp: 23.07.2021).
• Marek Czerniewicz, oficjalna strona, biogram, w: https://www.marekczerniewicz.com/#bio-2 (dostęp: 22.07.2021).
• Marian Sawa, kompozycje, muzyka wokalno-instrumentalna, w: Towarzystwo im. Mariana Sawy, w: http://mariansawa.org/mariansawa/kompozycje/muzyka-wokalno-instrumentalna/ (dostęp: 23.07.2021).
• Mariusz Białkowski, „Sub Tuum praesidium” – najstarszą śpiewaną modlitwą maryjną Kościoła, w: Kult maryjny inspiracją kompozytorów muzyki sakralnej, w: Sympozjum naukowe (9 grudnia 2020, Akademia Muzyczna w Poznaniu, w: https://www.youtube.com/watch?v=LNk5BwrJ5oI (dostęp: 26.07.2021).
• Mariusz Kramarz, oficjalna strona kompozytora, w: http://www.mariuszkramarz.pl/ (dostęp: 23.07.2021).
• Paolo Pandolfo, Compositore, w: http://www.pandolfopaolo.com/ (dostęp: 20.07.2021).
• Sergio Militello, w: Centro Diffusione Musica Sacra, w: http://centrodiffusionemusicasacra.it/art-director/cv-italiano/ (dostęp: 21.07.2021).
• Sergio Militello, Florilegio Gregoriano, Nr. 6 on «Sub tuum praesidium», w: https://www.latheotokos.it/programmi/SUB_TUUM_PRAESIDIUM/MILITELLO-SERGIO.pdf (dostęp: 21.07.2021).

Identifiers

DOI

10.31743/vp.12929

Biblioteka Nauki

2158054