Walka kontrwywiadu wojskowego z Kościołem katolickim. Alumni w „ludowym” Wojsku Polskim w świetle dokumentów Wojskowej Służby Wewnętrznej

• Authors: Bartosz Kapuściak

Title variants

EN

Military Counterintelligence Fight with the Catholic Church. Clerical Students in the Polish „People’s” Army in the Light of the Documents of the Internal Military Service

RU

Борьба военной контрразведки с католической церковью. Семинаристы в „народном” Войске Польском в свете документов Внутренней Военной службы

Abstracts

EN

In 1959, following the introduction of the law on universal military service, seminarians were conscripted into the Polish „People’s” Army as part of compulsory service, initially dispersing them into numerous units. This was a form of repression which, according to the communist authorities, was supposed to curb the „unruly” behavior of individual church hierarchs. In the following years, there were changes in the way clerical students were dispersed in the army – they started to be grouped into three subunits, which allowed for better communist indoctrination led by the Main Political Directorate of the Polish Army, but above all for the counterintelligence „protection” of the seminarians organized by the Internal Military Service (IMS). Initially, military counterintelligence did not do well with recruiting seminarians as agents. With time, as the cooperation with Department IV of the Ministry of Interior (civil anti-church department) was developing, the IMS authorities managed to improve their operational work in the battalions where future clergymen served. Despite the partial resignation of clerical students from their studies and recruitment amongst them by IMS, thanks to the efforts of the Catholic Church a large number of young seminarians were saved, and their conscription into the army only strengthened the Church by verifying future priests through their military service at the very beginning. Eventually, year 1980 put an end to the conscription of seminarians into the Armed Forces of the People’s Republic of Poland. One of the numerous actions of the communist authorities against the Catholic Church proved to be ineffective.

RU

В 1959 г., в связи с введением закона о всеобщей воинской повинности, в основной состав „народного” Войска Польского начали призывать семинаристов, поначалу распределяя их по многочисленным подразделениям. Это была форма репрессии, которая, по мнению коммунистических властей, должна была положить конец „мятежному” поведению отдельных церковных иерархов. В последующие годы произошли изменения в методе набора семинаристов в армию: их начали распределять по трем подразделениям, что привело не только к улучшению коммунистической индоктринации, проводимой Главным политическим советом Войска Польского, но и–прежде всего–к появлению „охраны” семинаристов контрразведкой, организованной Внутренней Военной Службой. Изначально военная контрразведка не справлялась с вербовкой семинаристов в качестве агентов. Со временем, при развивающемся сотрудничестве с IV департаментом Министерства внутренних дел (гражданским антицерковным органом), отделам Внутренней Военной Службы удалось развернуть операционную работу в батальонах, где служили будущие духовники. Несмотря на частичный отказ семинаристов от учебы и частичное их вербование, благодаря стараниям католического Костёла удалось спасти большую часть молодых семинаристов, а их присоединение к армии лишь укрепило Костёл, ибо проверка будущих священников проходила уже на этапе службы. В итоге в 1980 г. завершилась акция по зачислению семинаристов в Вооруженные силы Польской народной республики. Одна из крупнейших акций коммунистических властей против католического Костела оказалась неэффективной.

PL

W 1959 r., w związku z wprowadzeniem ustawy o powszechnym obowiązku wojskowym, zaczęto powoływać alumnów do „ludowego” Wojska Polskiego w ramach służby zasadniczej, początkowo rozpraszając ich po licznych jednostkach. Była to forma represji, która według władz komunistycznych miała ukrócić „niepokorne” zachowanie się poszczególnych hierarchów kościelnych. W dalszych latach nastąpiły zmiany w sposobie wcielania kleryków do wojska – zaczęto grupować ich w trzech pododdziałach, co pozwoliło na lepszą indoktrynację prowadzoną przez Główny Zarząd Polityczny Wojska Polskiego, ale przede wszystkim „ochronę” kontrwywiadowczą alumnów organizowaną przez Wojskową Służbę Wewnętrzną. Początkowo kontrwywiad wojskowy nie radził sobie z werbunkiem kleryków na agentów. Z czasem, przy rozwijającej się współpracy z Departamentem IV MSW (cywilnym pionem antykościelnym), udało się organom WSW lepiej rozwinąć pracę operacyjną w batalionach, gdzie służyli przyszli duchowni. Pomimo częściowej rezygnacji kleryków ze studiów i werbunkowi przez WSW, dzięki staraniom Kościoła katolickiego udało się uratować sporą liczbę młodych alumnów, a wcielanie ich do wojska wzmocniło tylko Kościół, weryfikując już na wstępie przyszłych księży. Ostatecznie rok 1980 przyniósł zakończenie akcji powoływania alumnów do Sił Zbrojnych PRL. Jedna z licznych akcji władz komunistycznych przeciwko Kościołowi katolickiemu okazała się nieskuteczna.

Keywords

PL

Wojskowa Służba Wewnętrzna; Główny Zarząd Polityczny WP; służba wojskowa; kleryk-żołnierz; alumni; Kościół katolicki

EN

Internal Military Service; Main Political Board of the Polish Army; military service; clerical student-soldier; seminarians; Catholic Church

RU

Внутренняя Военная Служба; Главный политический совет Войска Польского; воинская служба; семинарист-солдат; семинаристы; католический костёл

• Publisher: Wojskowe Biuro Historyczne
• Journal: Przegląd Historyczno-Wojskowy
• Year: 2020
• Volume: XXI (LXXII)
• Issue: 4 (274)
• Pages: 84-124

Dates

published

2020

Contributors

author

Bartosz Kapuściak

• Oddziałowe Biuro Badań Historycznych Instytutu Pamięci Narodowej w Katowicach

• https://orcid.org/0000000298206140

References

• Instrukcje pracy kontrwywiadowczej Wojskowej Służby Wewnętrznej wraz z instrukcjami prowadzenia dokumentacji i ewidencji (1957–1990), wstęp i oprac. B. Kapuściak, Kraków 2010.
• Instrukcje, wytyczne, pisma Departamentu IV Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z lat 1962–1989. Wybór dokumentów, red. i oprac. A. Dziurok, F. Musiał, Kraków–Katowice 2017.
• Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. II: 1956–1975, red. P. Piotrowski, Warszawa 2006.
• Bobulski S., Klerycy – marynarze. Westerplatte 1964–1966 na tle przemian Kościoła w Polsce po II wojnie światowej, Kraków 2013.
• Celmer M., Służba wojskowa alumnów Wyższego Seminarium Duchownego w Płocku w latach 1965–1980. Zarys problemu, „Studia Płockie” 2012, t. 40.
• Cenckiewicz S., Geneza Ludowego Wojska Polskiego 1943–1945, Warszawa 2017.
• Ciemięga K., Alumni w Wojsku Polskim w latach 1959–1980 w świetle dokumentów Głównego Zarządu Politycznego Wojska Polskiego, „Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej” 2006.
• Czwołek A., Służba wojskowa alumnów w PRL (na przykładzie 54. Szkolnego Batalionu Ratownictwa Terenowego w Bartoszycach), „Klio” 2011, nr 3.
• Dziurok A., „Ignorować Wyszyńskiego. My go przeżyjemy i zwyciężymy”. Notatka z wykładu wicedyrektora Departamentu IV MSW płk. Zenona Gorońskiego z kwietnia 1969 r., „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2006, nr 2 (4).
• Fitych T., Służba wojskowa alumnów w PRL, „Chrześcijanin w świecie” 1994, nr 1/196.
• Frątczak W., Służba wojskowa alumnów diecezji włocławskiej jako forma represji wobec Kościoła, „Ateneum Kapłańskie” 2005, t. 144, z. 1 (575).
• Frątczak W., Służba wojskowa kleryków JW. 4413 w Bartoszycach w latach 1968– 1970, Włocławek 2015.
• Gabański S., Dobrze! Zapiski kleryka – żołnierza (1965–1967), Kraków 2013.
• Isakowicz-Zaleski T., Moje życie nielegalne, współpraca W. Bonowicz, Kraków 2008.
• Janowski J., Alumni-żołnierze. Elementy formacji seminaryjnej w świadomości alumnów-żołnierzy na podstawie analizy dokumentów osobistych, Świdnica 2007.
• Jarząbek W., PRL w politycznych strukturach Układu Warszawskiego w latach 1955–1980, Warszawa 2008.
• Jubileuszowe spotkanie byłych alumnów, którzy w latach 1959–1981 pełnili służbę wojskową. Deo et patriae, Warszawa–Modlin, 17–18 października 1997 roku, Warszawa 1998.
• Kapłon M., Służba wojskowa kleryków Wyższego Seminarium Duchownego w Przemyślu jako jeden z elementów represji komunistycznych [w:] Kościół katolicki w Europie Środkowo-Wschodniej w obliczu dwóch totalitaryzmów (1917–1990), t. II, red. M. Krzysztofiński, J. Wołczański, Rzeszów–Lwów 2017.
• Kapuściak B., Celowe niszczenie czy przepisowe brakowanie? Glosa w sprawie nieistniejących materiałów po Głównym Zarządzie Informacji i Wojskowej Służbie Wewnętrznej, „Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej” 2018, t. 11.
• Kompanie kleryckie w Wojsku Polskim 1959–1980. Materiały z konferencji naukowej zorganizowanej w 5. Pułku Inżynieryjnym w Szczecinie-Podjuchach 8–9 września 2008 r., red. J. Kornek, T. Krawczak, J. Macholak, Szczecin 2009. Kowalski L., Cze.Kiszczak. Biografia gen. broni Czesława Kiszczaka, Poznań 2015.
• Kowalski L., Krótsze ramię Moskwy. Historia kontrwywiadu wojskowego PRL, Warszawa 2017.
• Krogulski L. M., Okupacja w imię sojuszu. Armia Radziecka w Polsce 1944–1956, Warszawa 2000.
• Krogulski L. M., Okupacja w imię sojuszu. Armia Radziecka w Polsce 1956–1993, Warszawa 2001.
• Larysz P., Służba wojskowa alumnów Śląskiego Seminarium Duchownego w latach 1959–1978, Katowice 2009.
• Lesiński A., Służba wojskowa kleryków w PRL (1959–1980), Olsztyn 1995.
• Marcinkiewicz-Kaczmarczyk A., Wojskowa Służba Wewnętrzna. Organizacja i zakres zadań [w:] Archiwalia komunistycznego aparatu represji – zagadnienia źródłoznawcze, pod red. F. Musiała, Kraków 2012.
• Metody pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa wobec kościołów i związków wyznaniowych 1945–1989, red. A. Dziurok, Warszawa 2004.
• Mundur i sutanna, red. S. Pawłowski, Kraków 1998.
• Myszor J., Służba wojskowa alumnów Wyższego Śląskiego Seminarium Duchownego w latach 1959–1979 [w:] Wojskowa służba śląskich duchownych w latach 1918–1980, red. Z. Kapała, J. Myszor, Katowice 1999.
• Paszkowski S., Służba wojskowa kleryków w latach 1959–1980. Jerzy Popiełuszko – alumn żołnierz, „Wrocławski Przegląd Teologiczny” 2010, nr 1.
• Peterman R., Niszczenie akt GZI i WSW [w:] Niepodległość ma jeden kształt. Antoniemu Macierewiczowi w 70. rocznicę urodzin, Warszawa 2018.
• Piotrowski P., Służba wojskowa kleryków na przykładzie 56. Batalionu Ratownictwa Terenowego w Brzegu (1966–1980) [w:] Represje wobec Kościoła katolickiego na Dolnym Śląsku i Opolszczyźnie 1945–1989, red. S. A. Bogaczewicz, S. Krzyżanowska, Wrocław 2004.
• Pióro T., Alumni pod bronią (1959–1980), „Więź” 1997, nr 1.
• Pół wieku Milenium. Religijne, polityczne i społeczne aspekty obchodów tysiąclecia Chrztu Polski (1956–1966/1967), red. B. Noszczak, Warszawa 2017;
• Przed 50. laty. Wyrwani z seminariów Alumni-Żołnierze Brzeg n. Odrą 1967–1969, praca zbiorowa, Brzeg 2017.
• Schowaj miecz. Obiekcje sumienia w sprawie służby wojskowej. Materiały z sympozjum irenologicznego w Łodzi-Łagiewnikach 17–19 listopada 1989 roku, red. S. C. Napiórkowski, W. Koc, Niepokalanów 1993.
• Setlak A., Służba wojskowa alumnów WSD w PRL i jej ocena w wypowiedziach alumnów i kapłanów rezerwistów z 1970 r. Studium historyczno-socjologiczne na przykładzie Bartoszyc, Olsztyn 2002.
• Setlak A., Wojskowa służba kleryków jako jeden ze sposobów zaplanowanej walki systemu socjalistycznego z Kościołem w Polsce [w:] Mundur i sutanna, red. S. Pawłowski, Kraków 1998.
• Skrzypek A., Mechanizmy autonomii. Stosunki polsko-radzieckie 1956–1965, Pułtusk 2005.
• Skrzypek A., Mechanizmy klientelizmu. Stosunki polsko-radzieckie 1965–1989, Pułtusk 2008.
• Skrzypek A., Mechanizmy uzależnienia. Stosunki polsko-radzieckie 1944–1957, Pułtusk 2002.
• Śledzianowski J., Ksiądz Czesław Kaczmarek – biskup kielecki 1895–1963, Kielce 2008.
• Wawryszko T., Klerycy w wojsku. Wspomnienia ze służby wojskowej 1971–1973, Skołyszyn 2002.
• Wilczyński L., Pobór kleryków do wojska jako forma represji władz komunistycznych wobec Kościoła katolickiego. Alumni-żołnierze archidiecezji poznańskiej, „Ecclesia. Studia z Dziejów Wielkopolski” 2017, t. 12. Zając J., Mundur zamiast sutanny, Kraków 2019.
• Katalog Instytutu Pamięci Narodowej, http://katalog.bip.ipn.gov.pl/ (dostęp 15 IX 2020 r.).
• Kapuściak B., Kontrwywiad wojskowy PRL wobec wizyty Jana Pawła II w kraju w 1979 r., https://przystanekhistoria.pl/pa2/teksty/55464,Kontrwywiad-wojskowy-PRL-wobec-wizyty-Jana-Pawla-II-w-kraju-w-1979-r.html (dostęp 15 IX 2020 r.).

Identifiers

DOI

10.32089/WBH.PHW.2020.4(274).0003

Biblioteka Nauki

1916591