„To jest firmamentum potestatis regia”. Wojsko kwarciane w latach 1587–1588

• Authors: Maciej Adam Pieńkowski

Title variants

EN

„It is firmamentum potestatis regia”. The Quarter Army in the Years 1587–1588

RU

„Это firmamentum potestatis regia”. Кварцяное войско в 1587–1588 гг.

Abstracts

EN

The article discusses the strength and functions of the quarter army (wojsko kwarciane) during the turbulent third interregnum and the first year of the reign of Sigismund III. Besides being highlighted in a study by Jan Wimmer, this problem has so far not been discussed in great detail in the literature regarding the subject. Thanks to gaining access to previously unused fiscal-military materials, it was possible to determine not only the size of this army in particular quarters of the period of interest, but also the names of individual captains, the vast majority of whom took part in the wars with Moscow under Stefan Batory. Later, some of them made careers in senatorial and dignitary circles, which were associated with military service and holding the title of captain. It is also worth noting that the participation of the army in the war with Archduke Maximilian and at the Battle of Byczyna was verified. Another important aspect discussed in the article is the political context behind the use of the army in the doubling of the election sejm and the attempts to weaken the position of the Grand Hetman of the Crown, Jan Zamoyski, and subjecting his prerogatives to a nationwide discussion on the scope of power held by central officials. This issue is of particular importance from the perspective of the Ruthenian nobility, who were still threatened by Tatar invasions.

RU

В статье обсуждается численность и функционирование Кварцяного войска в бурное третье междуцарствие и в первый год правления Сигизмунда III. Эта проблема до сих пор не слишком подробно обсуждалась в специализированной литературе; она была лишь обозначена в исследовании Яна Виммера. Благодаря доступу к ранее неиспользованной базе военно-расчетных материалов, удалось определить не только численность этой армии в конкретных кварталах интересующего периода, но и имена ротмистров, подавляющее большинство которых принимало участие в войнах с Москвой под руководством Стефана Батория. Позже некоторые из них сделали карьеру в группе сенаторов и сановников, что было связано с военной службой и присвоением звания ротмистра. Также стоит отметить, что верификации подверглось участие квартальных в войне с эрцгерцогом Максимилианом и в битве под Бычиной. Не менее важным аспектом, обсуждаемым в статье, является политический контекст использования Кварцяного войска в ситуации раздвоения выборного сейма и попыток ослабить позиции великого гетмана коронного Яна Замойского, а также подчинение его прерогатив общенациональной дискуссии о полномочиях центральных чиновников. Этот вопрос имеет особое значение с точки зрения русинской знати, постоянно находящейся под угрозой татарского нашествия.

PL

Artykuł omawia liczebność i funkcjonowanie wojsk kwarcianych w burzliwym trzecim bezkrólewiu oraz w pierwszym roku panowania Zygmunta III. Problem ten nie był dotychczas szerzej omawiany w literaturze przedmiotu, a jedynie zasygnalizowany w opracowaniu Jana Wimmera. Dzięki dotarciu do niewykorzystanych dotychczas materiałów skarbowo-wojskowych udało się ustalić nie tylko liczebność tego wojska w poszczególnych kwartałach interesującego okresu, ale także nazwiska rotmistrzów, spośród których zdecydowana większość brała udział w wojnach z Moskwą za Stefana Batorego. W późniejszym czasie część z nich zrobiła kariery w gronie senatorsko-dygnitarskim, co wiązało się ze służbą wojskową i piastowaniem tytułu rotmistrza. Warto także podkreślić, że weryfikacji został poddany udział kwarcianych w wojnie z arcyksięciem Maksymilianem i w bitwie pod Byczyną. Nie mniej istotnym aspektem, poruszonym w artykule, jest kontekst polityczny użycia kwarcianych w sytuacji rozdwojenia sejmu elekcyjnego i prób osłabienia pozycji hetmana wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego oraz poddanie jego prerogatyw ogólnokrajowej dyskusji nad zakresem władzy urzędników centralnych. Kwestia ta nabiera szczególnego znaczenia z perspektywy szlachty ruskiej, ciągle zagrożonej najazdami tatarskimi.

Keywords

PL

Wojsko; rotmistrz; hetman; chorągiew; starosta

EN

Army; captain; hetman; banner; staroste

RU

армия; ротмистр; гетман; хоругвь; староста

• Publisher: Wojskowe Biuro Historyczne
• Journal: Przegląd Historyczno-Wojskowy
• Year: 2021
• Volume: XXII (LXXIII)
• Issue: 3 (277)
• Pages: 9-42

Dates

published

2021

Contributors

author

Maciej Adam Pieńkowski

• Wojskowe Biuro Historyczne im. gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego

• https://orcid.org/0000000346873352

References

• Chłapowski, Krzysztof, oprac. Starostowie niegrodowi w Koronie 1565–1795 (Materiały źródłowe). Warszawa: Wyd. „DiG”, 2017.
• Grodziski, Stefan, oprac. Volumina Constitutionum. T. 2, 1550–1609. Cz. 2, 1587–1609. Warszawa: Wyd. Sejmowe, 2008.
• Kaniewska, Irena, red. Diariusze sejmu koronacyjnego Zygmunta III Wazy 1587/1588 roku. Kraków: Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2016.
• Kaniewska, Irena, red. Posłowie ziemscy koronni 1493–1600. Warszawa: Wyd. Sejmowe, 2013.
• Lepszy, Kazimierz, red. Archiwum Jana Zamoyskiego. T. 4. Kraków: Drukarnia W.L. Anczyc i spółka, 1949.
• Sokołowski, August, oprac. Scriptores Rerum Polonicarum: Archiwum Domu Radziwiłłów. T. 8. Kraków: nakładem księcia Antoniego Radziwiłła, 1885.
• Sokołowski, August, oprac. Scriptores Rerum Polonicarum: Dyjaryjusze sejmowe R. 1587. Sejm konwokacyjny i elekcyjny. T. 11. Kraków: Wyd. Komisji Historycznej Akademii Umiejętności, 1887.
• Byliński, Janusz. „Siemaszko Aleksander.” Polski Słownik Biograficzny 26, (1995–1996): 601–602.
• Byliński, Janusz. „Struś Jakub.” Polski Słownik Biograficzny 44, (2006–2007): 461–462.
• Byliński, Janusz. „Struś Jerzy.” Polski Słownik Biograficzny 44, (2006–2007): 463–467.
• Chłapowski, Krzysztof. „Stanisławski Balcer.” Polski Słownik Biograficzny 42, (2003– 2004): 111–112.
• Dubas-Urwanowicz, Ewa. O nowy kształt Rzeczypospolitej. Kryzys w państwie w latach 1576–1586. Warszawa: Wyd. „DiG”, 2013.
• Filipczak-Kocur, Anna. Skarbowość Rzeczypospolitej 1587–1648: projekty, ustawy, realizacja. Warszawa: Wyd. Sejmowe, 2006.
• Gawron, Przemysław. Hetman koronny w systemie ustrojowym Rzeczypospolitej w latach 1581–1646. Warszawa: Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, 2010.
• Gawron, Przemysław. „Proces tworzenia kadry oficerskiej armii koronnej w czasach Zygmunta III Wazy (1587–1632).” W Organizacja armii w nowożytnej Europie: struktura – urzędy – prawo – finanse. Red. Karol Łopatecki, 243–276. Zabrze: Wyd. Inforteditions, 2011.
• Gąsiorowski, Antoni, red. Urzędnicy centralni i nadworni Polski XIV–XVIII wieku. Oprac. Krzysztof Chłapowski, Stefan Ciara, Łukasz Kądziela, Tomasz Nowakowski, Edward Opaliński, Grażyna Rutkowska i Teresa Zielińska. T. 10, Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej. Spisy. Kórnik: Wyd. Polskiej Akademii Nauk, 1992.
• Gąsiorowski, Antoni, red. Urzędnicy podolscy XIV–XVIII wieku. Oprac. Eugeniusz Janas, Witold Kłaczewski, Janusz Kurtyka i Anna Sochacka. T. 3, z. 3, Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej. Spisy. Kórnik: Wyd. Polskiej Akademii Nauk, 1998.
• Gąsiorowski, Antoni, red. Urzędnicy województwa bełskiego i ziemi chełmskiej XIV–XVIII wieku. Oprac. Henryk Gmiterek i Ryszard Szczygieł. T. 3, z. 2, Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej. Spisy. Kórnik: Wyd. Polskiej Akademii Nauk, 1992.
• Gąsiorowski, Antoni, red. Urzędnicy województwa ruskiego XIV–XVIII wieku. Oprac. Kazimierz Przyboś. T. 3, z. 1, Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej. Spisy. Wrocław: Wyd. Polskiej Akademii Nauk, 1987.
• Gąsiorowski, Antoni, red. Urzędnicy wołyńscy XIV–XVIII wieku. Oprac. Marian Wolski. T. 3, z. 5, Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej. Spisy. Kórnik: Wyd. Polskiej Akademii Nauk, 2007.
• Gembarzewski, Bronisław. Husarze. Ubiór, oporządzenie i uzbrojenie 1500–1775. Oświęcim: Napoleon V, 2017.
• Gierowski, Józef, Henryk Wisner i Zbigniew Wójcik, oprac. Historia dyplomacji polskiej. T. 2, 1572–1795. Red. Zbigniew Wójcik. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 1982.
• Górski, Konstanty. Historia jazdy polskiej. Kraków: Księgarnia Spółki Wydawniczej Polskiej, 1895.
• Grot, Zdzisław. „Golski Stanisław.” Polski Słownik Biograficzny 8, (1959–1960): 229–230.
• Hejnosz, Wojciech. „Bełżecki Bartłomiej.” Polski Słownik Biograficzny 1, (1935): 414.
• Herbst, Stanisław. Wojna inflancka 1600–1602. Zabrze–Tarnowskie Góry: Wyd. Inforteditions, 2006. Wyd. 2.
• Kaczorowski, Włodzimierz. Bitwa pod Byczyną. Opole: Wyd. Państwowego Instytutu Naukowego, 1988.
• Kaczorowski, Włodzimierz. „Zwycięstwo Jana Zamoyskiego nad arcyksięciem Maksymilianem w bitwie pod Byczyną w świetle szesnastowiecznych gazet ulotnych.” W Per saecula ad tempora nostra. Sbornik praci k sedesatym narozenina prof. Jaroslava Panka. Red. Jiŕi Mikulec i Miloslaw Polívka, 583–587. T. 2. Praha: Wyd. Akademie vèd Ćeskè republiky, 2007.
• Kieniewicz, Leszek. Senat za Stefana Batorego. Warszawa: Wyd. Sejmowe, 2000.
• Kotarski, Henryk. „Wojsko polsko-litewskie podczas wojny inflanckiej 1576–1582.” Studia i Materiały do Historii Wojskowości 16, cz. 2 (1970): 63–123; 17, cz. 1–2 (1971): 51–124, 81–151; 18, cz. 1–2 (1972): 3–92, 43–104.
• Kotarski, Henryk i Halina Kowalska. „Pękosławski Stanisław.” Polski Słownik Biograficzny 25, (1980): 742–744.
• Kowalska, Halina. „Mielecki Mikołaj.” Polski Słownik Biograficzny 20, (1975): 759–765.
• Kowalska, Halina. „Prusinowski Adam.” Polski Słownik Biograficzny 28, (1984–1985): 585–587.
• Kupisz, Dariusz. Wojska powiatowe samorządów Małopolski i Rusi Czerwonej w latach 1572–1717. Lublin: Wyd. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2008.
• Lepszy, Kazimierz. „Drohojowski Jan Tomasz.” Polski Słownik Biograficzny 5, (1939–1946): 382–385.
• Lepszy, Kazimierz. Oblężenie Krakowa przez arcyksięcia Maksymiliana. Oświęcim: Napoleon V, 2015. Wyd. 2.
• Lipski, Andrzej. „Potocki Jakub.” Polski Słownik Biograficzny 28, cz. 1, (1984): 18–21.
• Lipski, Andrzej. „Potocki Jan.” Polski Słownik Biograficzny 28, cz. 1, (1984): 24–28.
• Łukomski, Mirosław. Kwestia turecka, jako czynnik polityki wewnętrznej Rzeczypospolitej w latach 1587–1606. Zabrze: Wyd. Inforteditions, 2011.
• Niesiecki, Kazimierz. Herbarz Polski. T. 3. T. 9–10. Lipsk: Nakładem i drukiem Breitkopfa Haertela, 1839–1843.
• Pawłowska-Kubik, Agnieszka. Rokosz sandomierski 1606–1609. Rzeczpospolita na politycznym rozdrożu. Toruń: Wyd. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, 2019.
• Pieńkowska, Anna i Maciej Adam Pieńkowski. „Spory o prerogatywy buławy wielkiej koronnej w latach 1587–1589.” W Studia nad staropolską sztuką wojenną. Red. Zbigniew Hundert, Jan Jerzy Sowa i Karol Żojdź, 21–52. T. 6. Oświęcim: Napoleon V, 2017.
• Pieńkowska, Anna. Zjazdy i sejmy z okresu bezkrólewia po śmierci Stefana Batorego. Pułtusk: Wyd. Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora w Pułtusku, 2010.
• Pieńkowski, Maciej Adam. „Kwestia wojny z Turcją na sejmie warszawskim 1590 r.” W Studia historyczno–wojskowe. Red. Marek Plewczyński i Marek Wagner, 11–42. T. 6. Siedlce: Wyd. Uniwersytetu Humanistyczno–Przyrodniczego w Siedlcach, 2015.
• Pieńkowski, Maciej Adam. Trudna droga do władzy w Rzeczypospolitej. Sejm koronacyjny Zygmunta III 1587/1588 i sejm pacyfikacyjny 1589 roku. Warszawa: Wyd. Sejmowe, 2021.
• Plewczyński, Marek. „Bitwa pod Byczyną 24 stycznia 1588.” Studia i Materiały do Historii Wojskowości 17, cz. 1 (1971): 125–170.
• Plewczyński, Marek. Byczyna 1588. Warszawa: Bellona, 1994. Plewczyński, Marek. „Sieniawski Mikołaj.” Polski Słownik Biograficzny 34, (1996–1997): 130–135.
• Plewczyński, Marek. Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. T. 2, 1548–1575. T. 3, 1576–1599. Zabrze: Wyd. Inforteditions, 2012–2013.
• Przybyliński, Ryszard. Hetman Wielki Koronny Mikołaj Mielecki (ok. 1540–1585). Warszawa: Wyd. Adam Marszałek, 2002.
• Rawita-Witanowski, Michał. „Tatarzyn Temruk – Szymkowicz petyhorski indygeną polskim.” Rocznik Tatarski 1, (1932): 180–184.
• Sokołowski, Wojciech. Politycy schyłku złotego wieku: małopolscy przywódcy szlachty i parlamentarzyści. Warszawa: Wyd. Sejmowe, 1997.
• Sucheni-Grabowska, Anna. „Losy egzekucji dóbr domeny w Koronie w latach 1574–1650.” Kwartalnik Historyczny 80, z. 1 (1973): 3–19.
• Wasilewski, Tadeusz. „Trzy nieznane relacje o wyprawie arcyksięcia Maksymiliana na Kraków w 1587 r.” Przegląd Historyczny 59, z. 3 (1968): 280–286.
• Wierzbicki, Andrzej Leszek. Senatorowie koronni na sejmach w XVII w. Warszawa: Wyd. Sejmowe, 2017.
• Wimmer, Jan. Odparcie najazdu arcyksięcia Maksymiliana w 1587–1588 r. Warszawa: Wyd. Ministerstwa Obrony Narodowej, 1955.
• Wimmer, Jan. „Wojsko i skarb Rzeczypospolitej u schyłku XVI i w pierwszej połowie XVII w.” Studia i Materiały do Historii Wojskowości 14, cz. 1 (1968): 4–31.
• Żelewski, Roman. „Herburt Mikołaj z Dziedziłowa.” Polski Słownik Biograficzny 9, (1960–1961): 449–450.
• Żelewski, Roman. „Jazłowiecki Mikołaj.” Polski Słownik Biograficzny 11, (1964–1965): 124–126.
• Nagielski, Mirosław. „Historiografia wojskowa epoki nowożytnej (XVI–XVII wieku) – stan badań i perspektywy rozwoju.” Referat, „XX Powszechny Zjazd Historyków Polskich”, Lublin, 2019, mps.

Identifiers

DOI

10.32089/WBH.PHW.2021.3(277).0001

Biblioteka Nauki

1887088