Podpułkownik Józef Kratko w przedwojennym ruchu komunistycznym, wojsku i Komendzie Głównej Milicji Obywatelskiej (1914–1945)

• Authors: Paweł Sztama

Title variants

EN

Lieutenant Colonel Józef Kratko and his Role in the pre-War Communist Movement, the Army and the Headquarters of the Citizens’ Militia (1914–1945)

DE

Oberstleutnant Józef Kratko in der kommunistischen Vorkriegsbewegung, in der Armee und im Hauptquartier der Bürgermiliz (1914–1945)

Abstracts

EN

Józef Kratko was born in 1914 to working-class Jewish parents. At a young age he became involved with the communist movement and was an activist in several youth organizations, including the Communist Youth Union of Western Ukraine. After graduating from high school, he left for Warsaw where he studied for a year at the State Music Conservatory. During this period, he became an active member of the Communist Party of Poland and was imprisoned several times by the authorities for conducting illegal activities. At the outbreak of World War II Kratko took part in the Polish campaign, after which he fl ed to the Soviet Union where he worked predominantly as a music teacher. After the Germans attacked the Soviet Union in 1941 Kratko was sent by the Comintern to serve with the so-called Władysław Anders’ Army, where he was supposed to conduct agitation activities. He left this unit in 1943 and enlisted in the 1st Tadeusz Kosciuszko Infantry Division that was created by the communists. His role involved serving in various units, e.g. the Polish Independent Special Battalion. In 1944, he parachuted into occupied Poland and joined the „Jeszcze Polska nie zginęła” Organization as a political and educational offi cer. Aft er the Red Army took over eastern Poland, Kratko was hired to work at the Headquarters of the Citizens’ Militia.

DE

Józef Kratko wurde 1914 in einer jüdischen Arbeiterfamilie geboren. Schon in jungen Jahren engagierte er sich in der kommunistischen Bewegung und war Aktivist in mehreren Jugendorganisationen, darunter dem Kommunistischen Jugendverband der Westukraine. Nach dem Abitur ging er nach Warschau, wo er ein Jahr lang am Staatlichen Musikkonservatorium studierte. Zur gleichen Zeit wurde er in der Kommunistischen Partei Polens aktiv. Wegen seiner illegalen Aktivitäten in der Zweiten Polnischen Republik wurde er mehrmals von der Polizei verhaft et. Nach dem Ausbruch des Zweiten Weltkriegs nahm Kratko am Polenfeldzug teil und ging anschließend in die UdSSR. Dort war er bis 1942 u. a. als Musiklehrer tätig. Nach dem deutschen Angriff auf die UdSSR wurde er von der Komintern in die so genannte Władysław-Anders-Armee geschickt, wo er agitatorische Aktivitäten durchführen sollte. Schließlich verließ er diese Armee und trat 1943 in die von Kommunisten aufgestellten 1. Tadeusz-Kościuszko-Infanteriedivision ein. Dort diente er in verschiedenen Einheiten, darunter in der Polnischen Unabhängigen Spezialbataillon. Im Jahr 1944 wurde er in das besetzte Polen abkommandiert und schloss sich der Gruppierung „Jeszcze Polska nie zginęła” als politisch-pädagogischer Offi zier an. Nach der Einnahme Ostpolens durch die Einheiten der Roten Armee wurde Kratko in das Hauptquartier der Bürgermiliz übernommen.

PL

Józef Kratko urodził się w 1914 r., w robotniczej rodzinie żydowskiej. W młodym wieku związał się z ruchem komunistycznym, był działaczem kilku młodzieżowych organizacji, m.in. Komunistycznego Związku Młodzieży Zachodniej Ukrainy. Po uzyskaniu matury wyjechał do Warszawy, gdzie przez rok kształcił się w Państwowym Konserwatorium Muzycznym. Jednocześnie rozpoczął działalność w Komunistycznej Partii Polski. Za swoją nielegalną w II Rzeczypospolitej aktywność był kilkakrotnie zatrzymywany przez policję. Po wybuchu II wojny światowej Kratko wziął udział w kampanii polskiej, a następnie wyjechał do ZSRS. Tam do 1942 r. był m.in. nauczycielem muzyki. Po ataku Niemiec na ZSRS został przez Komintern skierowany do tzw. Armii Władysława Andersa, gdzie miał prowadzić działalność agitacyjną. Ostatecznie z wojska tego odszedł i w 1943 r. zaciągnął się do tworzonej przez komunistów 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki. Tam służył w różnych oddziałach, np. w Polskim Samodzielnym Batalionie Specjalnym. W 1944 r. został zrzucony na obszar okupowanej Polski i dołączył jako ofi cer polityczno-wychowawczy do Zgrupowania „Jeszcze Polska nie zginęła”. Po opanowaniu wschodniej Polski przez oddziały Armii Czerwonej Kratko został przyjęty do pracy w Komendzie Głównej Milicji Obywatelskiej.

Keywords

PL

Aparat bezpieczeństwa; Armia Andersa; Armia Berlinga; Komunistyczna Partia Polski; Komunistyczny Związek Młodzieży Polski; komuniści; Milicja Obywatelska; oficerowie polityczni; Polski Samodzielny Batalion Specjalny; Zgrupowanie „Jeszcze Polska nie zginęła”; Związek Patriotów Polskich

EN

security apparatus; Anders’ Army; Berling’s Army; Communist Party of Poland; Communist Youth Union of Poland; communists; Citizens’ Militia; political officers; Polish Independent Special Battalion; the „Jeszcze Polska nie zginęła” Organization; Union of Polish Patriots

DE

Sicherheitsapparat; Anders-Armee; Berling-Armee; Kommunistische Partei Polens; Polnischer Kommunistischer Jugendverband; Kommunisten; Bürgermiliz; Politische Offi ziere; Polnisches Unabhängiges Spezialbataillon; Gruppierung „Jeszcze Polska nie zginęła”; Bund Polnischer Patrioten

• Publisher: Wojskowe Biuro Historyczne
• Journal: Przegląd Historyczno-Wojskowy
• Year: 2023
• Volume: XXIV (LXXV)
• Issue: 1(283)
• Pages: 164-199

Dates

published

2023

Contributors

author

Paweł Sztama

• Oddziałowe Biuro Badań Historycznych IPN w Lublinie
• Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie

• https://orcid.org/0000000212680432

References

• Anduła, Kamil. 1. Warszawska Brygada Pancerna im. Bohaterów Westerplatte na froncie (1943–1945). Warszawa: Wyd. Tetragon, 2015.
• Bagieński, Witold. Wywiad cywilny Polski Ludowej w latach 1945–1961. T. 1. Warszawa: Wyd. Instytutu Pamięci Narodowej, 2017.
• Bargiełowski, Daniel. Konterfekt renegata. Warszawa: Wyd. Rytm, 2013.
• Bargiełowski, Daniel. Po trzykroć pierwszy. Michał Tokarzewski-Karaszewicz. Generał broni, teozof, wolnomularz, kapłan Kościoła liberalnokatolickiego. T. 1–3. Warszawa: Wyd. Rytm, 2000–2002.
• Blum, Ignacy. „Wstęp”. W Organizacja i działania bojowe Ludowego Wojska Polskiego w latach 1943–1945. Działalność aparatu polityczno-wychowawczego. T. 4. Red. Ignacy Blum, 10–16. Warszawa: Wyd. Ministerstwa Obrony Narodowej, 1963.
• Dęga, Czesław. Z dziejów zgrupowania partyzanckiego „Jeszcze Polska nie zginęła”. Warszawa: Wyd. Bellona, 2008.
• Dubiański, Wacław, i Adam Dziurok. „Kadra kierownicza Urzędów Bezpieczeństwa w województwie śląskim w latach 1945–1947”. W „Zwyczajny” resort. Studia w aparacie bezpieczeństwa 1944–1956. Red. Kazimierz Krajewski i Tomasz Łabuszewski, 135–164. Warszawa: Wyd. Instytutu Pamięci Narodowej, 2005.
• Dymitrow Georgi. Encyklopedia PWN. Dostęp kwiecień 25, 2023. https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Dymitrow-Georgi;3895372.html.
• Eisler, Jerzy. Siedmiu wspaniałych. Poczet pierwszy sekretarzy KC PZPR. Warszawa: Wyd. Czarne i Czerwone, 2014.
• Fronczak, Jerzy. „Andrzejewski Leon”. W Słownik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego. T. 1. Red. Feliks Tych, 80–81. Warszawa: Książka i Wiedza, 1978.
• Gadomski, Bogdan. „Gadomski Romuald”. W Słownik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego. T. 2. Red. Feliks Tych, 163–164. Warszawa: Książka i Wiedza, 1987.
• Grobelski, Wojciech. Generał brygady Ludwik Mieczysław Boruta-Spiechowicz (1894– 1985). Warszawa: Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, 2010.
• Hass, Ludwik, et al., oprac. Stanisław Kalabiński, red. Ruch zawodowy w Polsce. Zarys dziejów. T. 2. 1918–1944, cz. 2, 1929–1944. Warszawa: Wyd. Instytut Zawodowy Związków Zawodowych, 1981.
• Henryk Toruńczyk. Wojskowy Przegląd Historyczny 37, nr 1 (1966): 397–398.
• Horoch, Emil. Komunistyczna Partia Polski w województwie lubelskim w latach 1918– 1938. Lublin: Wyd. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 1993.
• Iwińska, Stefania. „Grosz Wiktor”. W Słownik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego. T. 2. Red. Feliks Tych, 387–388. Warszawa: Książka i Wiedza, 1987.
• Jakubowski, Zenon. „Jóźwiak Franciszek”. W Słownik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego. T. 2. Red. Feliks Tych, 738–740. Warszawa: Książka i Wiedza, 1987.
• Jakubowski, Zenon. Milicja Obywatelska 1944–1948. Warszawa: Wyd. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1988.
• Juszczyk, Krzysztof. „Zgrupowanie partyzanckie «Jeszcze Polska nie zginęła» (wrzesień 1943-sierpień 1944)”. Acta Universitatis Nicolai Copernici. Nauki Humanistyczno-Społeczne. Historia 21, z. 167 (1986): 149–177.
• Kiernikowski, Paweł. Miasto Chełm w okresie międzywojennym (1918–1939). Chełm: Wyd. Stowarzyszenie Rocznik Chełmski, 2007.
• Kister, Anna Grażyna. Pretorianie. Polski Samodzielny Batalion Specjalny i Wojska Wewnętrzne 18 X 1943 – 26 III 1945. Warszawa: Wyd. IPN, 2010.
• Kochański, Aleksander. „Kasman Leon”. W Słownik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego. T. 3. Red. Feliks Tych, 112–114. Warszawa: Wyd. Muzeum Niepodległości, 1992.
• Kochański, Aleksander. „Korczyński Grzegorz”. W Słownik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego. T. 3. Red. Feliks Tych, 292–293. Warszawa: Wyd. Muzeum Niepodległości, 1992.
• Kochański, Aleksander. „Kowalski Aleksander”. W Słownik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego. T. 3. Red. Feliks Tych, 355–357. Warszawa: Wyd. Muzeum Niepodległości, 1992.
• Kowalczyk, Elżbieta. „Struktura Komitetu Warszawskiego KPRP/KPP”. W Komuniści w międzywojennej Warszawie. Red. Elżbieta Kowalczyk. Warszawa: Wyd. Instytutu Pamięci Narodowej, 2014.
• Kozłowski, Czesław, oprac. Słownik organizacji młodzieżowych w Polsce 1918–1970. Warszawa: Wyd. Iskry, 1971.
• Kunert, Andrzej Krzysztof, i Rafał Stolarski, red. „Bijące serce partii”. Dzienniki Personalne Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, 1945–1947. T. 1. Warszawa: Wyd. Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, 2001.
• Kurtyka, Janusz, i Jacek Pawłowicz. Generał Leopold Okulicki 1898–1946. Warszawa: Wyd. IPN, 2010.
• Luksemburg Rozalia. Ipsb.pl. Dostęp kwiecień 18, 2023. https://www.ipsb.nina.gov.pl/ a/biografi a/rozalia-roza-luksemburg-1870-1919-teoretyk-socjalizmu-dzialacz#text. „Satanowski Robert”. Archiwum.teatrwielki.pl. Dostęp kwiecień 25, 2023. https://ar chiwum.teatrwielki.pl/baza/-/o/robert-satanowski/174539/20181.
• Ławnik, Józef. Represje policyjne wobec ruchu robotniczego 1918–1939. Warszawa: Wyd. Książka i Wiedza, 1979.
• Łochowski, Maciej. „Co wydarzyło się w Lublinie na przełomie lipca i sierpnia 1944 roku? Przyczynek do dziejów politycznych Polski”. Dzieje Najnowsze 52, nr 4 (2019): 51–73. https://doi.org/10.12775/DN.2019.4.03.
• Majer, Piotr. Milicja Obywatelska 1944–1957. Geneza, organizacja, działalność, miejsce w aparacie władzy. Olsztyn: Wyd. Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, 2004.
• Majer, Piotr. Milicja Obywatelska w systemie organów władzy PRL (zarys problematyki i źródła). Toruń: Wyd. Adam Marszałek, 2003.
• Malko, Samuel. „Robotnicze Bataliony Obrony Warszawy”. W Komuniści. Wspomnienia o Komunistycznej Partii Polski. Red. Leonard Borkowicz, Halina Bułhakowska i Henryk Jabłoński, 586–594. Warszawa: Wyd. Książka i Wiedza, 1969.
• Markert, Wojciech. Generał broni Władysław Anders 1982–1970. Warszawa: Wojskowe Centrum Edukacji Obywatelskiej, 2012.
• Markowa, Edwarda. „Sprawozdanie z działalności Polskiego Samodzielnego Batalionu Specjalnego”. Wojskowy Przegląd Historyczny 31, nr 2 (1964): 343–360.
• Materski, Wojciech, et al., red. Katyń. Dokumenty zbrodni. Losy ocalałych lipiec 1940 – marzec 1943. T. 3. Warszawa: Wyd. Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, „Trio”, 2001.
• Mokrocz, Janusz. Aleksander Zawadzki – działacz komunistyczny i wojewoda śląski (1945–1948). Katowice – Warszawa: Wyd. IPN, 2017.
• Monasterska, Teresa. „Kratko Załman-Zygmunt”. W Słownik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego. T. 3. Red. Feliks Tych, 427. Warszawa: Wyd. Muzeum Niepodległości, 1992.
• Nawrocki, Zbigniew. Zamiast wolności. UB na Rzeszowszczyźnie 1944–1949. Rzeszów: Instytut Europejskich Studiów Społecznych, 1998.
• Pałka, Jarosław. „Ludowe Wojsko Polskie na froncie. Czyn zbrojny armii Berlinga i Żymierskiego jako element strategii politycznej Moskwy”. W W drodze do władzy. Struktury komunistyczne realizujące politykę Rosji Sowieckiej i ZSRS wobec Polski (1917–1945). Red. Elżbieta Kowalczyk i Konrad Rokicki, 471–490. Warszawa: Wyd. IPN, 2019.
• Pindel, Kazimierz. Obrona Narodowa 1937–1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1979.
• Петров, Никита. Кто руководил органами госбезопасности 1941–1954. Справочник. Москва: Международное общество „Мемориал” – Издательство „Звенья”, 2010.
• Rembacka, Katarzyna. Komunista na peryferiach władzy. Historia Leonarda Borkowicza (1912–1989). Szczecin – Warszawa: Wyd. IPN, 2020.
• Rutkowski, Tadeusz. „Żołnierz, renegat, więzień, historyk. O biografi i Kazimierza Rosen-Zawadzkiego”. Klio Polska. Studia i materiały z dziejów historiografii polskiej XIX–XX wieku 6 (2012): 111–112.
• Rutkowski, Tadeusz. Adam Bromberg i „encyklopedyści”. Karta z dziejów inteligencji w PRL. Warszawa: Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, 2010.
• Schatz, Jaff . Pokolenie. Wzlot i upadek polskich Żydów komunistów. Warszawa: Wyd. Żydowskiego Instytutu Historycznego im. Emanuela Ringelbluma, 2020.
• Stańczyk, Henryk, i Stefan Zwoliński. Wojsko Berlinga i Żymierskiego 1943–1945. Warszawa: Wyd. Rytm, 2015.
• Szumiło, Mirosław. „Komunistyczny Związek Młodzieży w międzywojennej Warszawie”. W Komuniści w międzywojennej Warszawie. Red. Elżbieta Kowalczyk, 95– 110. Warszawa: Wyd. IPN, 2014.
• Szumiło, Mirosław. Roman Zambrowski 1909–1977. Studium z dziejów elity komunistycznej w Polsce. Warszawa: Wyd. IPN, 2014.
• Szumiło, Mirosław. „Wspomnienia Romana Zambrowskiego z Międzynarodowej Szkoły Leninowskiej w Moskwie (1929–1931)”. Komunizm. System – ludzie – dokumentacja 1 (2012): 163–210.
• Świerczyński, Jan. „Polski Sztab Partyzancki”. Wojskowy Przegląd Historyczny 27, nr 1 (1963): 65–96.
• Wawer, Zbigniew, et al., oprac., Andrzej Suchictz, red. 5 Kresowa Dywizja Piechoty 1941–1947. Zarys dziejów. Londyn: Fundusz Pomocy Wdowom, Sierotom i Inwalidom 5 Kresowej Dywizji Piechoty, 2012.
• Wierzbicki, Marek. „Sowiecka polityka ekonomiczna na ziemiach wschodnich przedwojennej Polski (tzw. Zachodniej Ukrainie i Zachodniej Białorusi) w latach 1939– 1941”. Pamięć i Sprawiedliwość 14, nr 8/1 (2009): 201–236.
• Zbiniewicz, Fryderyk. Armia Polska w ZSRR. Studia nad problematyką pracy politycznej. Warszawa: Wyd. Ministerstwa Obrony Narodowej, 1963.

Identifiers

DOI

10.32089/WBH.PHW.2023.1(283).0007

Biblioteka Nauki

7438357