„All Captains of His Majesty”. The Quarter Army between 1589–1591

• Authors: Maciej Pieńkowski

Title variants

PL

„Rotmistrze, jako towarzystwo JKMci”. Wojsko kwarciane w latach 1589–1591

DE

„Alle Rittmeister Seiner Königlichen Hoheit”. Die Quarttruppen in den Jahren 1589–1591

Abstracts

EN

The article discusses the strength and functioning of the quarter army between 1589–1591. This problem has not been discussed in detail in the subject literature so far, besides being highlighted in a study by Jan Wimmer. Thanks to having access to military and treasury materials, it was possible to determine not only the strength of the quarter army during the period in question but also the names of individual cavalry captains. During the chronological period covered by the article there was a large Tatar invasion inspired by the Ottoman Empire, which was connected to the disagreement between them and the Habsburgs with the peace treaty that ended the rivalry for the Polish throne between 1587–1588. The invasion coincided with the absence of Sigismund III from the country, which intensified the threat and resulted in the rapid enlargement of the entire Crown army. The issue was discussed at the Sejm of 1590, which in turn imposed huge tax increases due to the imminent prospect of war with the Ottoman Empire. There was political polarization among nobility was against the war, which resulted in the cancellation of several parliamentary resolutions. Consequently, the rapidly growing army did not receive its due pay, establishing the military confederation under Gliniany. As a result, there was a significant reduction of the quarter army and a reduction in the power of the Great Crown Hetman Jan Zamoyski, who had attempted to rival the king regarding influence over the state.

DE

Dieser Aufsatz befasst sich mit dem Umfang und der Funktionsweise der Quarttruppen in den Jahren 1589–1591. Diese Problematik war kein ausführlicher Gegenstand der bisherigen Literatur und wurde lediglich in der Studie von Jan Wimmer oberflächlich behandelt. Durch den Zugang zu militärischen Finanzakten konnten nicht nur die zahlenmäßigen Ausmaße dieser Armee in den einzelnen Quartieren des relevanten Zeitraums ermittelt werden, sondern auch die Namen der Rittmeister. In dem behandelten Zeitraum kam es zu einem großen, vom Osmanischen Reich inspirierten Tatareneinfall im Zusammenhang mit dem Friedensschluss zwischen der Polen-Litauen und den Habsburgern, der die Rivalität um den polnischen Thron von 1587–1588 beendete. Der Tatarenangriff fiel mit der Landesabwesenheit Sigismunds III. zusammen, was die Bedrohung verschärfte und zu einer raschen Vergrößerung der Quarttruppen und der gesamten Kronarmee führte. Das Thema fand seine Fortsetzung auf dem Sejm von 1590, der umfassende Steuern mit der Aussicht auf einen Angriffskrieg gegen die Hohe Pforte erhob. Da der Adel sich gegen diese Beschlüsse positionierte, kam es zu einer politischen Polarisierung, und damit zur Annullierung eines Teils der Sejmbeschlüsse. Infolgedessen erhielt die sich rasch vergrößernde Armee nicht den ihr zustehenden Sold und bildete bei Gliniany den ersten militärischen Zusammenschluss der Geschichte. Infolgedessen kam es zu einer erheblichen Umerziehung der Quarttruppen und zu einer Verringerung der hetmanischen Macht Jan Zamoyskis vor dem Hintergrund seiner Rivalität mit dem König um Einflüsse im Staat.

PL

Artykuł prezentuje liczebność i funkcjonowanie wojska kwarcianego w latach 1589–1591. Problem ten nie był dotychczas szerzej omawiany w literaturze przedmiotu, a jedynie zasygnalizowany w opracowaniu Jana Wimmera. Dzięki dotarciu do materiałów skarbowo-wojskowych udało się ustalić nie tylko liczebność tego wojska w poszczególnych kwartałach interesującego okresu, ale także nazwiska rotmistrzów. W okresie tym doszło do dużego najazdu tatarskiego inspirowanego przez Imperium Osmańskie, w związku z zawarciem między Rzeczpospolitą i Habsburgami traktatu pokojowego, kończącego rywalizację o tron polski z lat 1587–1588. Atak ordy zbiegł się w czasie z nieobecnością Zygmunta III w kraju, co spotęgowało zagrożenie, skutkując szybkim powiększeniem wojska kwarcianego i całej armii koronnej. Kwestia ta znalazła swoją kontynuację na sejmie 1590 r., który uchwalił ogromne podatki z perspektywą wojny zaczepnej przeciwko Wysokiej Porcie. W związku z tym, że opinia szlachecka była temu przeciwna, doszło do polaryzacji politycznej i anulowania części uchwał sejmowych. W rezultacie szybko powiększająca się armia nie otrzymała należnego żołdu, zawiązując pod Glinianami pierwszą w dziejach konfederację wojskową. Doszło wówczas do znaczącej redukcji wojska kwarcianego oraz zmniejszenia władzy hetmańskiej Jana Zamoyskiego na tle jego rywalizacji z królem o wpływy w państwie.

Keywords

PL

wojsko; rotmistrz; hetman; chorągiew; starosta

EN

army; captain; hetman; banner; starost

DE

Armee; Rittmeister; Hetman; Banner; Starost

• Publisher: Wojskowe Biuro Historyczne
• Journal: Przegląd Historyczno-Wojskowy
• Year: 2023
• Volume: XXIV(LXXV)
• Issue: 2(284)
• Pages: 11-52

Dates

published

2023

Contributors

author

Maciej Pieńkowski

• Wojskowe Biuro Historyczne im. gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego

• https://orcid.org/0000000346873352

References

• Anusik, Zbigniew. „Garwascy herbu Grzymała w XV–XVII wieku. Przyczynek do dziejów i genealogii rodu”. Przegląd Nauk Historycznych 14, no. 2 (2015): 25–83. Http://dx.doi.org/10.18778/1644-857X.14.02.02.
• Barwicka-Makula, Aleksandra. Od wrogości do przyjaźni. Habsburgowie austriaccy wobec Polski w latach 1587–1592. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2020.
• Barycz, Henryk, ed. „Kronika mieszczanina krakowskiego z lat 1575–1595”. Biblioteka Krakowska 70 (1930): 34–71.
• Bielski, Joachim. Dalszy ciąg „Kroniki polskiej” zawierającej dzieje od 1587 do 1598 r. Edited by Franciszek Maksymilian Sobieszczański. Warszawa: Samuel Orgelbrand, 1851.
• Bondyra, Wiesław, Henryk Gmiterek and Jerzy Ternes, eds. Akta sejmikowe ziemi chełmskiej 1572–1668. Lublin: Wyd. UMCS, 2013.
• Chłapowski, Krzysztof, ed. Ordynacja dworu Zygmunta III z 1589 roku. Warszawa: Neriton, 2004.
• Chłapowski, Krzysztof, ed. Starostowie niegrodowi w Koronie 1565–1795 (Materiały źródłowe). Warszawa: „DiG”, 2017.
• Ciara, Marek. „Konfederacje wojskowe w Polsce w latach 1590–1610”. Studia i Materiały do Historii Wojskowości 31 (1989): 61–80.
• Dworzaczek, Włodzimierz, ed. Akta sejmikowe województwa poznańskiego i kaliskiego. Vol. 1, 1571–1632. Part 1, 1572–1616. Poznań: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1932.
• Dzięgielewski, Jan. „Jana Zamoyskiego gra o tron Rzeczypospolitej w latach 1587–1589”. In Przeszłość i teraźniejszość. Prace ofiarowane Profesorowi Adamowi Koseskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin. Edited by Marian Dygo. Pułtusk: Wydawnictwo Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora, 2009.
• Dzięgielewski, Jan. Sejmy elekcyjne, elektorzy, elekcje 1572–1674. Pułtusk: Wydawnictwo Akademii Humanistycznej im. A. Gieysztora, 2003.
• Filipczak-Kocur, Anna. Skarbowość Rzeczypospolitej 1587–1648: projekty, ustawy, realizacja. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2006.
• Gawron, Przemysław. „Hetman i kanclerz Jan Zamoyski wobec sporu o uprawnienia buławy w dobie zjazdu kolskiego w roku 1590”. In Wobec króla i Rzeczypospolitej.
• Gawron, Przemysław. „Proces tworzenia kadry oficerskiej armii koronnej w czasach Zygmunta III Wazy (1587–1632)”. In Organizacja armii w nowożytnej Europie: struktura – urzędy – prawo – finanse. Edited by Karol Łopatecki, 243–276. Zabrze: Inforteditions, 2011.
• Gawron, Przemysław. Hetman koronny w systemie ustrojowym Rzeczypospolitej w latach 1581–1646. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 2010.
• Gierowski, Józef, Henryk Wisner and Zbigniew Wójcik, eds. Historia dyplomacji polskiej. Vol. 2, 1572–1795. Edited by Zbigniew Wójcik. Warszawa: PWN, 1982.
• Gmiterek, Henryk, ed. Akta sejmikowe województwa lubelskiego 1572–1632. Lublin: Wyd. UMCS, 2016.
• Grabowski, Ambroży, ed. Starożytności Historyczne Polski. Vol. 2. Kraków: Nakładem i drukiem Józefa Czecha, 1840.
• Grodziski, Stefan, ed. Volumina Constitutionum. Vol. 2, 1550–1609. Part 2, 1587–1609. Warszawa: Wyd. Sejmowe, 2008.
• Grzybowski, Stanisław. Jan Zamoyski. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1994.
• Kaniewska, Irena, ed. Posłowie ziemscy koronni 1493–1600. Warszawa: Wyd. Sejmowe, 2013.
• Kempa, Tomasz. Konstanty Wasyl Ostrogski (ok. 1524/1525–1608). Wojewoda kijowski i marszałek ziemi wołyńskiej. Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika, 1997.
• Kotarski, Henryk. „Wojsko polsko-litewskie podczas wojny inflanckiej 1576–1582”. Studia i Materiały do Historii Wojskowości 16, part 2 (1970): 63–123; 17, part 1 and 2 (1971): 51–124, 81–151; 18, Vol. 1 and 2 (1972): 3–92, 43–104.
• Kowalska, Halina. „Rożen Adam”. Polski Słownik Biograficzny 32 (1989–1991): 444.
• Kupisz, Dariusz. Wojska powiatowe samorządów Małopolski i Rusi Czerwonej w latach 1572–1717. Lublin: Wyd. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2008.
• Kutrzeba, Stanisław, ed. Akta sejmikowe województwa krakowskiego. Vol. 1, 1572–1632. Part 1, 1572–1620. Kraków: Polska Akademia Nauk, 1932.
• Lepszy, Kazimierz. Rzeczpospolita Polska w dobie sejmu inkwizycyjnego 1589–1591. Oświęcim: Napoleon V, 2015.
• Lubomirski, Jan Tadeusz, ed. Listy Stanisława Żółkiewskiego 1584–1618. Kraków: Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, 1868.
• Łopatecki, Karol. „Disciplina militaris” w wojskach Rzeczypospolitej do połowy XVII wieku. Białystok: Instytut Badań nad Dziedzictwem Kulturowym Europy, 2012.
• Łopatecki, Karol. „Egzempcje wojskowe – immunitet żołnierski w Rzeczypospolitej Szlacheckiej XVI–XVII wieku”. Zeszyty Prawnicze UKSW, no. 5 (2005): 101–145.
• Łukomski, Mirosław. Kwestia turecka, jako czynnik polityki wewnętrznej Rzeczypospolitej w latach 1587–1606. Zabrze: Inforteditions, 2011.
• Magnateria w XVI–XVIII wieku. Edited by Ewa Dubas-Urwanowicz and Jerzy Urwanowicz, 637–670. Białystok: Avalon, 2012.
• Michalak, Halina. „Jan Zamoyski – propaganda i autoreklama”. Przegląd Historyczny 57, no. 1 (1988): 25–41.
• Milewski, Dariusz. „Zabiegi Zygmunta III o pomoc zagraniczną na wojnę z Turkami w 1590 roku”. Balcanica Posnaniensia 28, no. 2 (2021): 41–56. Https://doi.org/10.14746/bp.2021.28.19.
• Niesiecki, Kazimierz. Herbarz Polski. Vol. 1–10. Lipsk: Breitkopf Haertel, 1839–1846.
• Opaliński, Edward. „Zygmunt III wobec Habsburgów i Jana Zamoyskiego”. Kwartalnik Historyczny 123, no. 4 (2016): 783–786.
• Pawiński, Adolf, ed. Dzieje ziemi kujawskiej. Lauda i instrukcje 1572–1672. Vol. 2, Lauda i instrukcje 1572–1674. Warszawa: Dom Wydawniczy Józefa Bergera, 1888.
• Pieńkowska, Anna, and Maciej Adam Pieńkowski. „Spory o prerogatywy buławy wielkiej koronnej w latach 1587–1589”. In Studia nad staropolską sztuką wojenną. Vol. 6. Edited by Zbigniew Hundert, Jan Jerzy Sowa and Karol Żojdź. Oświęcim: Napoleon V, 2017.
• Pieńkowska, Anna. Zjazdy i sejmy z okresu bezkrólewia po śmierci Stefana Batorego. Pułtusk: Wyd. Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora, 2010.
• Pieńkowski, Maciej Adam, „«To jest firmamentum potestatis regia.» Wojsko kwarciane w latach 1587–1588”. Przegląd Historyczno-Wojskowy 22 (73), no. 3 (277) (2021): 9–42. Http://doi.org.10.32089/WBH.PHW.2021.3(277).0001.
• Pieńkowski, Maciej Adam. „Chronologia sejmów z lat 1587–1600”. In Chronologia sejmów Rzeczypospolitej Obojga Narodów 1569–1795. Edited by Leszek Kupisz and Andrzej Wierzbicki. Warszawa: Wyd. Sejmowe, 2021.
• Pieńkowski, Maciej Adam. „Kwestia wojny z Turcją na sejmie warszawskim 1590 r.”. In Studia historyczno–wojskowe. Vol. 6. Edited by Marek Plewczyński and Marek Wagner. Siedlce: Wyd. Uniwersytetu Humanistyczno–Przyrodnicze w Siedlcach, 2015.
• Pieńkowski, Maciej Adam. Trudna droga do władzy w Rzeczypospolitej. Sejm koronacyjny Zygmunta III 1587/1588 i sejm pacyfikacyjny 1589 roku. Warszawa: Wyd. Sejmowe, 2021.
• Plewczyński, Marek. Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Vol. 2, 1548–1575. Vol. 3, 1576–1599. Zabrze: Inforteditions, 2012–2013.
• Plewczyński, Marek. Żołnierz jazdy obrony potocznej za panowania Zygmunta Augusta. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1985.
• Prochaska, Antonii, ed. Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z Archiwum tzw. Bernardyńskiego we Lwowie. Vol. 20, Lauda sejmikowe wiszeńskie 1572–1648. Lwów: Główny skład w księgarni Seyfartha i Czajkowskiego, 1909.
• Sokołowski, August, ed. Scriptores Rerum Polonicarum: Archiwum Domu Radziwiłłów. Vol. 8. Kraków: Książę Antoni Radziwiłł, 1885.
• Sokołowski, Wojciech. Politycy schyłku złotego wieku. Małopolscy przywódcy szlachty i parlamentarzyści w latach 1574–1605. Warszawa: Wyd. Sejmowe, 1997.
• Solikowski, Jan Dymitr. Krótki pamiętnik rzeczy polskich od zgonu Zygmunta Augusta, zmarłego w Knyszynie 1572 r., w miesiącu lipcu, do 1590 r. Edited and translated by Władysław Syrokomla. Petersburg – Mohylew: Nakładem Bolesława Maurycego Wolffa, 1855.
• Sucheni-Grabowska, Anna. „Losy egzekucji dóbr domeny w Koronie w latach 1574–1650”. Kwartalnik Historyczny 80, no. 1 (1973): 3–19.
• Wimmer, Jan. „Wojsko i skarb Rzeczypospolitej u schyłku XVI i w pierwszej połowie XVII w.”. Studia i Materiały do Historii Wojskowości 14, part 1 (1968): 4–31.

Identifiers

DOI

10.32089/WBH.PHW.2023.2(284).0001

Biblioteka Nauki

16729523