Działalność wojskowa Bernarda Pretwicza jako rotmistrza obrony potocznej

• Authors: Karol Łopatecki , Magdalena Stulgis

Title variants

EN

The Military Activity of the „Common Defense” Captain Bernard Pretwicz

DE

Die militärische Tätigkeit von Bernard Pretwicz als Rittmeister der Allgemeinen Verteidigung

Abstracts

EN

The „Common Defense” was a system that was designed to defend the southeastern borders of the Polish-Lithuanian state against Tatar invasions. A key role with regards to the functioning of the system during the 1540s and 1550s was played by the Silesian nobleman Bernard Pretwicz. Comparing the written correspondence of Pretwicz that was addressed to the Prussian Duke, Albert Hohenzollern, with preserved taxation documents from the time sheds further light on this issue. The correspondence in question was not intensive, but this was mainly due to the distances that the letters had to travel. The sources reveal that Pretwicz enjoyed continuous service in the ranks of the „Common Defense” from at least 1533 to 1559, and that the size of the units under his command ranged from between 100 to 200 troops. In addition, it is known that Pretwicz maintained, at his own expense, soldiers that were not included in the official army rota from that time. An interesting aspect is that Pretwicz developed his military activities on an enterprising scale. His main source of income was gained through looting, which allowed him, among other things, to keep additional soldiers from outside the official rota and to pay them a lower salary from the treasury money he received. An important topic discussed in Pretwicz’s correspondence with the Prussian Duke concerned debts that the captain repaid by shipping animals.

DE

Die Allgemeine Verteidigung war ein System zur Verteidigung der südöstlichen Grenzen des polnisch-litauischen Staates gegen Tatareneinfälle. Eine Schlüsselrolle in ihrer Funktionsweise in den 1640er und 1650er Jahren spielte der schlesische Adlige Bernard Pretwicz. Die Aufstellung seiner an den preußischen Herzog Albrecht Hohenzollern gerichteten Korrespondenz und der Schatzkammerunterlagen bringt mehr Licht in diese Frage. Die Korrespondenzaktivität von Pretwicz war nicht besonders hoch. Dies hing vor allem mit den Entfernungen zusammen, die die Briefe zurücklegen mussten. Die Auswertung beider Quellenarten hat ergeben, dass er mindestens von 1533 bis 1559 ununterbrochen in den Reihen der Allgemeinen Verteidigung diente, wobei die Größe der Pretwicz zur Verfügung stehenden Rotte zwischen 100 und 200 Mann variierte. Außerdem ist bekannt, dass er auf eigene Kosten Soldaten unterhielt, die nicht in den Schaulisten aufgeführt waren. Interessant ist, dass Pretwicz seine militärischen Aktivitäten auf einer unternehmerischen Ebene entwickelte. Seine Haupteinnahmequelle war die Plünderung, die es ihm u.a. ermöglichte, zusätzliche Soldaten außerhalb der Dienstpläne zu unterhalten und niedrigere Löhne aus der Staatskasse zu zahlen. Ein wichtiges Thema in der Korrespondenz von Bernard Pretwicz mit dem preußischen Prinzen betraf die Schulden, die der Rittmeister mit dem Transport von Tieren beglichen hat.

PL

Obrona potoczna była systemem obrony południowo-wschodnich granic państwa polsko-litewskiego przed najazdami tatarskimi. Kluczową rolę w jej funkcjonowaniu w latach czterdziestych i pięćdziesiątych XVI w. odgrywał śląski szlachcic Bernard Pretwicz. Zestawienie jego korespondencji pisanej do księcia pruskiego Albrechta Hohenzollerna oraz dokumentacji skarbowej rzuca szersze światło na to zagadnienie. Aktywność korespondencyjna Pretwicza nie była wysoka. Wiązało się to przede wszystkim z odległościami, jakie musiały pokonać listy. Analiza obu typów źródeł wykazała, że w szeregach obrony potocznej służył stale co najmniej od 1533 do 1559 r. Wielkość roty, jaką dysponował Pretwicz wahała się od 100 do 200 ludzi. Dodatkowo wiadomo, że na własny koszt utrzymywał żołnierzy nieujętych w listach popisowych. Interesującym wątkiem jest to, że Pretwicz rozwinął swoją działalność wojskową na skalę przedsiębiorstwa. Głównym źródłem jego dochodu były grabieże, które pozwalały mu między innymi na utrzymywanie dodatkowych żołnierzy poza rotą oraz płacenie niższego żołdu z pieniędzy skarbowych. Ważnym wątkiem poruszanym w korespondencji Bernarda Pretwicza z księciem pruskim były długi, które rotmistrz spłacał wysyłką zwierząt.

Keywords

PL

obrona potoczna; korespondencja; Bernard Pretwicz (Prittwitz); Albrecht Hohenzollern; dane skarbowe; rota; finanse; wojskowość

EN

„Common Defense”; correspondence; Bernard Pretwicz (Prittwitz); Albert Hohenzollern; fiscal data; rota; finances; military

DE

Allgemeine Verteidigung; Korrespondenz; Albrecht von Preußen; Finanzdaten; Rotte; Finanzen; Militärwesen; Bernard Pretwicz (Prittwitz)

• Publisher: Wojskowe Biuro Historyczne
• Journal: Przegląd Historyczno-Wojskowy
• Year: 2023
• Volume: XXIV(LXXV)
• Issue: 3(285)
• Pages: 9-45

Dates

published

2023

Contributors

author

Karol Łopatecki

• Uniwersytet w Białymstoku

• https://orcid.org/0000000279219421

author

Magdalena Stulgis

• Uniwersytet w Białymstoku

• https://orcid.org/0000000286013632

References

• Bieganowski, Lech, i Janusz Małłek. „Nowe przyczynki do historii okularów w Polsce w XVI w.: gdańskie okulary księcia pruskiego”. Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 19, nr 2 (1974): 291–303.
• Boldyrev, Aleksandr, i Tadeush Hrabarchyk. „Ozbroyennya kozats’koyi roty Bernarda Pretvycha v 1557 rotsi”. W Istoriya davn’oyi zbroyi. Doslidzhennya 2020. Red. Mariya Fedorivna Dmytriyenko, 75–88. Kyiv: Vydavnychyy dim «Stylos», 2023.
• Bołdyrew, Aleksander, i Karol Łopatecki. „Polish Way: The Light Cossack Cavalry in the Era of Military Revolution”. Vestnik of Saint Petersburg University. History 65, nr 3 (2020): 683–709. Http://dx.doi.org/10.21638/11701/spbu02.2020.301.
• Bołdyrew, Aleksander. Piechota zaciężna w Polsce w pierwszej połowie XVI wieku. Warszawa: Neriton, 2011.
• Chłapowski, Krzysztof. „Alienacje dóbr królewskich w latach 1578–1668”. Przegląd Historyczny 69, nr 4 (1978): 647–664.
• Dubas-Urwanowicz, Ewa. Mężowie stanu, awanturnicy czy zdrajcy? Dzieje rodu Zborowskich w XVI w. Warszawa: DiG, 2018.
• Dziubiński, Andrzej. „Polsko-litewskie napady na tureckie pogranicze czarnomorskie w epoce dwu ostatnich Jagiellonów”. Kwartalnik Historyczny 103, nr 3 (1996): 53–88.
• Ferenc, Marek. „Rusini, Ruś i Ukraina w «Księgach hetmańskich» Stanisława Sanickiego”. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego z. 2 (2016): 261–268. Http://dx.doi.org/10.4467/20844069PH.16.004.5053.
• Filipczak-Kocur, Anna. Skarbowość Rzeczypospolitej 1587–1648. Projekty–ustawy–realizacja. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2006.
• Gawron, Przemysław. „Udział hetmanów litewskich w przygotowaniu kampanii wojennej na przykładzie zmagań ze Szwecją w roku 1625”. Rocznik Lituanistyczny 1 (2015): 83–113. Http://dx.doi.org/10.12775/RL.2016.04.
• Gąsiorowski, Antoni, red., Krzysztof Chłapowski, Stefan Ciara, Łukasz Kądziela, Tomasz Nowakowski, Edward Opaliński, Grażyna Rutkowska, i Teresa Zielińska, oprac. Urzędnicy centralni i nadworni Polski XIV–XVIII wieku. Kórnik: Zakład Narodowy im. Ossolińskich: Biblioteka Kórnicka, 1992.
• Gładysz, Andrzej. „Wyprawa pozwolska Zygmunta Augusta w 1557 roku”. Roczniki Humanistyczne 56, z. 2 (2008): 81–107.
• Gostomski, Anzelm. Gospodarstwo. Oprac. Stefan Inglot. Wrocław: Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, 1951.
• Grabarczyk, Tadeusz. „Rota Mikołaja Sieniawskiego z 1557 roku”. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeoligica 36 (2021): 343–355. Http://dx.doi.org/10.18778/0208-6034.36.16.
• Guzowski, Piotr, Karol Łopatecki, i Radosław Poniat. „Rewolucja militarna jako czynnik modernizacyjny skarbowości w Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Litewskim – przykład wojny inflanckiej (1557–1570)”. Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych 83 (2022): 99–149. Https://doi.org/10.12775/RDSG.2022.SI.05.
• Hański, Oleg. „Garnizon Kamieńca Podolskiego do końca XVI wieku”. W Oblicza wojny. T. 3, Miasto i wojna. Red. Witold Jarno i Jarosław Kita, 41–62. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2021.
• Horn, Maurycy. „Chronologia i zasięg najazdów tatarskich na ziemie Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1600–1647”. Studia i Materiały do Historii Wojskowości 8, nr 1 (1962): 4–71.
• Hoszowski, Stanisław. Ceny we Lwowie w XVI i XVII wieku. Lwów: Instytut Popierania Polskiej Twórczości Naukowej, 1928.
• Klein, Thomas. „Johann Friedrich”. W Neue Deutsche Biographie. T. 10. Berlin: Duncker und Humblot, 1974, 524–525.
• Kolankowski, Ludwik. „Roty koronne na Rusi i Podolu 1492–1572 r.” Ziemia Czerwieńska 1, z. 2 (1935): 141–167.
• Lachowicz, Stanisław August, wyd. Listy oryginalne Zygmunta Augusta do Mikołaja Radziwiłła Czarnego. Wilno: nakł. T. Glücksberga, 1842.
• Lanckorońska, Carolina, i Lucjan Olech, red. Elementa ad fontium editions. T. 66, Documenta ex Archivo Regiomontano ad Poloniam spectantia. Cz. 33, Ostpr. Fol., vol. 43, 45, 54, 83, HBA, B, K. 1175, 1176, a. 1553–1554. Romae: Institutum Historicum Polonicum Romae, 1987.
• Lanckorońska, Carolina, i Lucjan Olech, red. Elementa ad fontium editions. T. 67, Documenta ex Archivo Regiomontano ad Poloniam spectantia. Cz. 34, Ostpr. Fol., vol. 43, 45, 54, 55, 83, HBA, B, K. 1176, a. 1555–1556. Romae: Institutum Historicum Polonicum Romae, 1987.
• Lanckorońska, Carolina, i Lucjan Olech, red. Elementa ad fontium editions. T. 68, Documenta ex Archivo Regiomontano ad Poloniam spectantia. Cz. 35, Ostpr. Fol., vol. 45, 55, a. 1557–1558. Romae: Institutum Historicum Polonicum Romae, 1988.
• Lanckorońska, Carolina, i Lucjan Olech, red. Elementa ad fontium editions. T. 69, Documenta ex Archivo Regiomontano ad Poloniam spectantia. Cz. 36, Ostpr. Fol., vol. 45, 55, a. 1559–1560. Romae: Institutum Historicum Polonicum Romae, 1988.
• Lanckorońska, Carolina, red. Elementa ad fontium editions. T. 37, Documenta ex Archivo Regiomontano ad Poloniam spectantia. Cz. 7, H B A, B 2, 1543–47. Romae: Institutum Historicum Polonicum Romae, 1976.
• Lanckorońska, Carolina, red. Elementa ad fontium editions. T. 49, Documenta ex Archivo Regiomontano ad Poloniam spectantia. Cz. 19, H B A, B 4, 1542–48. Romae: Institutum Historicum Polonicum Romae, 1980.
• Lanckorońska, Carolina, red. Elementa ad fontium editions. T. 50, Documenta ex Archivo Regiomontano ad Poloniam spectantia. Cz. 20, H B A, B 4, 1549–68. Romae: Institutum Historicum Polonicum Romae, 1980.
• Lubomirski, Jan Tadeusz, oprac. Bernard Pretwicz i jego apologia na sejmie 1550 r. T. 3. Warszawa: Biblioteka Warszawska, 1866.
• Lubomirski, Jan Tadeusz, wyd. Dzienniki sejmów walnych koronnych za panowania Zygmunta Augusta króla polskiego W.X.Litewskiego 1555 i 1558 r. w Piotrkowie złożonych. Kraków: Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego, 1869.
• Łopatecki, Karol, i Aleksander Bołdyrew. „Depreciation of Military Service Costs in the Fifteenth and Sixteenth Centuries in Central-Eastern Europe”. The Medieval History Journal 26, nr 1 (2023): 84–112. Https://doi.org/10.1177/09719458221103910.
• Łopatecki, Karol, i Aleksander Bołdyrew. „Meanders of the Polish Military Revolution – Standardization of Cavalry Units”. Vestnik of Saint Petersburg University. History 66, nr 2 (2021): 464–489. Http://dx.doi.org/10.21638/11701/spbu02.2021.209.
• Łopatecki, Karol. „Disciplina militaris” w wojskach Rzeczypospolitej do połowy XVII wieku. Białystok: Instytut Badań nad Dziedzictwem Kulturowym Europy, 2012.
• Łopatecki, Karol. „Jednostki odległości i szybkość podróżowania w drugiej połowie XVI stulecia w świetle traktatu Blaisea de Vigenère”. Przegląd Historyczny 112, nr 3 (2021): 531–562.
• Łopatecki, Karol. „Pierwszy poetycki traktat wojskowy z mapą Jana Kunowskiego «Odsiecz smoleńska». Wykorzystanie kartografii w działaniach operacyjnych (1616–1617)”. Rocznik Lituanistyczny 4 (2018): 41–75. Http://dx.doi.org/10.12775/RL.2018.4.03.
• Mykhaylovskiy, Vitaliy. „Podolian Melting Pot: Formation of Multicultural Community of Nobles on the Eastern Border of Polish Kingdom of the Fifteenth Century Europe”. Український історичний журнал 4 (2020): 125–136. Http://dx.doi.org/10.15407/uhj2020.04.125.
• Niemczyk, Katarzyna. „Kilka uwag do genezy i początków hetmaństwa w Polsce”. Średniowiecze Polskie i Powszechne 10 (2014): 319–333.
• Olejnik, Karol. Rozwój polskiej myśli wojskowej do końca XVII w. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu, 1976.
• Pelc, Julian. Ceny w Krakowie w latach 1369–1600. Lwów: Instytut Popierania Polskiej Twórczości Naukowej, 1935.
• Plamenitzka, Olga. „Bar i Podolii – «citta ideale»: hronologia evolutzii goroda-kreposti”. Arta 1 (2018): 14–23.
• Plewczyński, Marek. „Liczebność wojska polskiego za ostatnich Jagiellonów (1506– 1572)”. Studia i Materiały do Historii Wojskowości 31 (1989): 27–60.
• Plewczyński, Marek. „Materiały do zagadnienia liczebności i organizacji wojska polskiego w latach 1526–1547”. Studia i Materiały do Historii Wojskowości 32 (1989): 249–269.
• Plewczyński, Marek. „Materiały do zagadnienia liczebności i organizacji wojska polskiego w latach 1506–1573”. Studia i Materiały do Historii Wojskowości 33 (1990): 323–348.
• Plewczyński, Marek. „Napierśniki husarii obrony potocznej w połowie XVI w.”. Studia z Dziejów Wojskowości 6 (2017): 161–178.
• Plewczyński, Marek. W służbie polskiego króla. Z zagadnień struktury narodowościowej Armii Koronnej w latach 1500–1574. Siedlce: Wyższa Szkoła Rolniczo-Pedagogiczna w Siedlcach, 1995.
• Plewczyński, Marek. Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. T. 1, Lata 1500–1548; T. 2, Lata 1548–1575. Zabrze–Tarnowskie Góry: Inforeditions, 2011–2012.
• Plewczyński, Marek. Żołnierz jazdy obrony potocznej za czasów Zygmunta Augusta. Studia nad zawodem wojskowym w XVI w. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1985.
• Przyboś, Kazimierz, oprac. Spisy urzędników województwa ruskiego XIV–XVIII wieku. Wrocław: Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, 1987.
• Reifenscheid, Richard. Die Habsburger. Von Rudolf I. bis Karl I. Wien: Tosa Verlag, 1994.
• Rhode, Gotthold. „Ein Brief des «Tatarenschrecks» Bernhard von Prittwitz an Herzog Albrecht von Preußen”. Zeitschrift für Ostforschung 21, nr 1 (1972): 121–133.
• Rolle, Józef Apolinary. Dzieje osadnictwa tararskiego na wołoskim pograniczu. Sylwetki i szkice historyczne i literackie, seria 9. Kraków: G. Gebethner i Spółka, 1892.
• Sarnicki, Stanisław. Księgi hetmańskie. Oprac. Marek Ferenc. Kraków: Historica Jagiellonica, 2015.
• Spieralski, Zdzisław. „Geneza i początki obrony potocznej. Studium o wojsku polskim w XV w.”. Studia i materiały do historii wojskowości 34 (1992): 3–34.
• Spieralski, Zdzisław. „Jan Tarnowski i obrona potoczna w twórczości Klemensa Janickiego”. Odrodzenie i Reformacja w Polsce 21 (1976): 111–120.
• Spieralski, Zdzisław. „Obrona potoczna”. W VIII Powszechny Zjazd Historyków Polskich w Krakowie 14–17 września 1958. Referaty i dyskusja. T. 8, Historia wojskowości. Red. Stanisław Okęcki, 75–97. Warszawa: Polskie Towarzystwo Historyczne, 1960.
• Tarnowski, Jan Consilium rationis bellicae. Wyd. Tadeusz Marian Nowak. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1987.
• Tomczak, Andrzej. „Pretwicz Bernard”. Polski Słownik Biograficzny 28 (1984–1985): 433–435.
• Tygielski, Wojciech. Listy, ludzie, władza. Patronat Jana Zamoyskiego w świetle korespondencji. Warszawa: Oficyna Wydawnicza VIATOR, 2007.
• Wichowa, Maria. Pisarstwo Jana Ostroroga 1565–1622. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 1998.
• Wijaczka, Jacek. Albrecht von Brandenburg-Ansbach (1490–1568). Ostatni mistrz zakonu krzyżackiego i pierwszy książę „w Prusiech”. Olsztyn: Wydawnictwo Littera, 2010.
• Winczura, Łukasz. Hetman hetmanów. Jan Amor Tarnowski (1488–1561). Kraków: Collegium Columbium, 2005.

Identifiers

DOI

10.32089/WBH.PHW.2023.3(285).0001

Biblioteka Nauki

22740604