Semantyka ZDROWIA w języku białoruskim: analiza danych systemowych

• Authors: Jadwiga Kozłowska-Doda

Title variants

EN

HEALTH Semantics in Belarusian: System Data Analysis

BE

Семантыка ЗДАРОЎЯ ў беларускай мове: аналіз сістэмных даных

Abstracts

PL

Artykuł jest częścią rekonstrukcji językowego obrazu ZDROWIA we współczesnym języku białoruskim. Odtworzenia pojęcia autorka zamierza dokonać za pomocą definicji kognitywnej, opracowanej przez Jerzego Bartmińskiego. Holistyczna definicja kognitywna jest budowana w oparciu o trzy typy danych: systemowych (leksykograficznych), ankietowych i tekstowych. W niniejszej publikacji dokonano analizy danych systemowych. W tym celu wykorzystano dostępne prace leksykograficzne z zakresu językoznawstwa białoruskiego. Słowniki objaśniające definiują ZDROWIE głównie poprzez komponent fizyczny organizmu, komponent psychiczny pojawia się na marginesie. Dane leksykograficzne dostarczają także innych znaczeń, np. zdrowy ‘duży, silny, krzepki’. Badania etymologiczne przynoszą jednak dane, które jednoznacznie przekonują, że to zdrowy pierwotnie oznaczało ‘drzewo’ ‘dobry, zdrowy niby drzewo’. Etymologowie twierdzą, że pierwotnie wyraz charakteryzował drzewo ‘pełen sił, krzepki, niechory, zdrowy’, dopiero później rozszerzył znaczenie na ludzi i zwierzęta. Jak wynika z przysłów i wierzeń Białorusinów zdrowie jest darem od Boga – zarówno dobry stan, jak słaby (добрае здароўе, слабое здароўе), a dane współczesne przynoszą przykłady działań ludzkich w celu utrzymania dobrego stanu zdrowia, np. uprawiać sport, unikać alkoholu, palenia itd.

BE

Артыкул з’яўляецца фрагментам рэканструкцыі моўнай карціны ЗДАРОЎЯ ў сучаснай беларускай мове. Пры дапамозе кагнітыўнай дэфініцыі, якую распрацаваў Ежы Бартмінскі, плануецца выявіць максімальны комплекс значэнняў паняцця ЗДАРОЎЕ. Інтэгральная кагнітыўная дэфініцыя паўстае на базе аналізу трох тыпаў даных: сістэмных (лексікаграфічных), эмпірычных (атрыманых шляхам апытання) і тэкставых. У дадзенай публікацыі змешчаны вынікі аналізу сістэмных даных. Аўтарка выкарыстоўвае даступныя лексікаграфічныя працы з галіны беларускага мовазнаўства. Тлумачальныя слоўнікі ў значэнні ЗДАРОЎЯ ў першую чаргу падкрэсліваюць фізічны стан арганізма, псіхічны стан выступае ў прыкладах, яго можна з іх вывесці, але ён адсутнічае ў дэфініцыі. У лексікаграфічных выданнях выступаюць таксама іншыя адценні значэння слова, напр. здаровы ‘вялікі, сільны, дужы’. Аднак этымалагічныя даследаванні адназначна пераконваюць, што прыметнік здаровы першасна абазначаў ‘дрэва’, ‘добры, здаровы як дрэва’. Этымолагі лічаць, што першапачаткова слова характарызавала дрэва ‘сільны, моцны, не хворы, здаровы’, пазней – пашырыла значэнне на чалавека і жывёл. Як вынікае з прыказак і вераванняў беларусаў, здароўе – гэта дар ад Бога – можа быць і добрае, і слабое, толькі ў сучасных лексікаграфічных даных можна знайсці прыклады дзеянняў чалавека накіраваных на прафілактыку добрага стану здароўя, напр. фізічная культура, цвярозы лад жыцця і г. д.

EN

The article presents a fragment of the reconstruction of the image of HEALTH in the modern Belarusian language. It is planned to identify the maximum complex of meanings of the concept of HEALTH using the cognitive definition developed by Jerzy Bartminski. The integral cognitive definition arises on the basis of the analysis of three types of data: systemic (lexicographic), empirical (obtained by survey) and textual. This publication contains the results of the analysis of the system data. The author uses obtainable lexicographic works from the field of Belarusian linguistics. Explanatory dictionaries in the meaning of HEALTH pri¬marily emphasize the physical state of the body, the mental state appears in examples, it can be deduced from them but it is absent in the definition. In lexicographic publications, other nuances of the meaning of the word also appear, for example, ‘healthy’ as ‘big, strong, sturdy’. However, etymological studies unambiguously show that the adjective ‘healthy’ originally meant 'tree’, 'good, healthy as a tree'. Etymologists convince us that initially the word characterized the tree as 'strong, hardy, not sick, healthy’, later it expanded its meaning to humans and animals. As follows from the proverbs and beliefs of Belarusians, health is a gift from God – it can be both good and weak, only in modern lexicographic data it is possible to find examples of human actions aimed at securing a good state of health, e. g. physical culture, a sober lifestyle, etc.

Keywords

EN

health; linguistic image of the world; system data; cognitive definition; contemporary Belarusian language

PL

zdrowie; językowy obraz świat; dane systemowe; współczesny język białoruski; definicja kognitywna

BE

здароўе; моўная карціна свету; сістэмныя даныя; сучасная беларуская мова; кагнітыўная дэфініцыя

• Publisher: Uniwersytet Warszawski. Wydział Lingwistyki Stosowanej. Katedra Białorutenistyki
• Journal: Acta Albaruthenica
• Year: 2021
• Issue: 21
• Pages: 177-190

Dates

published

2021

Contributors

author

Jadwiga Kozłowska-Doda

• Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej

References

• Aksamìtaǔ Anatolʹ. 2002. Prykazkì ì prymaǔkì. Tlumačalʹny sloǔnìk belaruskìh prykazak ì prymavak z arhìvaǔ, kafedralʹnyh zboraǔ, rèdkìh vydannâǔ ХІХ ì ХХ stst. Mìnsk: Belaruskaâ navuka [Аксамітаў Анатоль. 2002. Прыказкі і прымаўкі. Тлума-чальны слоўнік беларускіх прыказак і прымавак з архіваў, кафедральных збораў, рэдкіх выданняў ХІХ і ХХ стст. Мінск: Беларуская навука].
• Apresjan Jurij. 1980. Semantyka leksykalna. Synonimiczne środki języka. Tłum. z ros. Zofia Kozłowska, Andrzej Markowski. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• Boryś Wiesław. 2005. Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
• Čalavek. Tèmatyčny sloǔnìk. 2006. (Rèd.) Lûboǔ Kuncèvìč ì AlâksandrKryvìckì. Mìnsk: Vydaveckì dom Belaruskaâ navuka [Чалавек. Тэматычны слоўнік. 2006. (Рэд.) Любоў Кунцэвіч і Аляксандр Крывіцкі. Мінск: Выдавецкі дом Беларуская навука].
• Černyh Pavel. 1999. Istoriko-ètimologičeskij slovarʹ sovremennogo russkogo âzyka. V 2 t. Moskva: Izdatelʹstvo Russkij âzyk [Черных Павел. 1999. Историко-этимологи-ческий словарь современного русского языка. В 2 т. Москва: Издательство Русский язык].
• Cìtova Ala. 1981. Asacyâtyǔny sloǔnìk belaruskaj movy. Mìnsk: Vydavectva BDU ìmâ U.Ì. Lenìna [Цітова Ала. 1981. Асацыятыўны слоўнік беларускай мовы. Мінск: Выдавецтва БДУ імя У.І. Леніна].
• ESBM – Ètymalagìčny sloǔnìk belaruskaj movy. T. 3. 1985. (Rèd.) Vìktar Martynaǔ. Mìnsk: Navuka ì tèhnìka [Этымалагічны слоўнік беларускай мовы. Т. 3. 1985. (Рэд.) Віктар Мартынаў. Мінск: Навука і тэхніка].
• Federowski Michał. 1935. Lud białoruski na Rusi Litewskiej. Materiały do etnografii sło-wiańskiej zgromadzone w latach 1877–1905. T. IV: Przysłowia, żarciki, wyrażenia stałe oraz zagadki ludu, mieszczan i zagrodowców z okolic Grodna, Sokółki, Białe-gostoku, Bielska, Wołkowyska, Słonima, Nowogródka, Słucka, Lidy, Wilejki, Święcian i Oszmiany. Warszawa: Wydano z Zasiłku Funduszu Kultury Narodowej. Towa¬rzystwo Naukowe Warszawskie.
• Komparacja systemów i funkcjonowania współczesnych języków słowiańskich. 2000 (Red.) Stanisław Gajda. Opole: Uniwersytet Opolski.
• Gaǔroš Nìna. 1998. Sloǔnìk èpìtètaǔ belaruskaj movy. Mìnsk: Vyšèjšaâ škola [Гаўрош Ніна. 1998. Слоўнік эпітэтаў беларускай мовы. Мінск: Вышэйшая школа].
• Grzegorczykowa Renata. 2008. Wstęp do językoznawstwa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
• ISJP – Inny słownik języka polskiego. 2000. (Red.) Mirosław Bańko. Warszawa: Wydaw-nictwo Naukowe PWN.
• Język w kręgu wartości: studia semantyczne. 2003. (Red.) Jerzy Bartmiński. Lublin: Wy-dawnictwo UMCS.
• Język. Wartości. Polityka. Język. Wartości. Polityka. Zmiany rozumienia nazw wartości w okresie transformacji ustrojowej w Polsce. Raport z badań empirycznych. 2006. (Red.) Jerzy Bartmiński. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
• Klyška Mìhasʹ. 1993. Sloǔnìk sìnonìmaǔ ì blìzkaznačnyh sloǔ. 2-e vyd., vypr. ì dapoǔn. Mìnsk: Vyšèjšaâ škola [Клышка Міхась. 1993. Слоўнік сінонімаў і блізказначных слоў. 2-е выд., выпр. і дапоўн. Мінск: Вышэйшая школа].
• Lazoǔskì Uladzìmìr. 1994. Sloǔnìk antonìmaǔ belaruskaj movy. Kankrètnyâ vypadkì ǔžyvannâ. Mìnsk: Unìversìtèckae [Лазоўскі Уладзімір. 1994. Слоўнік антонімаў беларускай мовы. Канкрэтныя выпадкі ўжывання. Мінск: Універсітэцкае].
• Leksykon aksjologiczny Słowian i ich sąsiadów. 2015. T. 1: Dom. (Red.) Jerzy Bartmiński, Iwona Bielińska-Gardziel, Beata Żywicka. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
• Leksykon aksjologiczny Słowian i ich sąsiadów. 2016. T. 3: Praca. (Red.) Jerzy Bartmiński, Małgorzata Brzozowska, Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska. Lublin: Wy¬daw-nictwo UMCS.
• Leksykon aksjologiczny Słowian i ich sąsiadów. 2017. T. 5: Honor. (Red.) Petar Sotirov, Dejan Ajdačić. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
• Leksykon aksjologiczny Słowian i ich sąsiadów. 2018. T. 2: Europa. (Red.) Wojciech Chlebda. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
• Lepešaǔ Ìvan. 2008. Sloǔnìk frazealagìzmaǔ belaruskaj movy. T. 1–2. Mìnsk: Belaruskaâ èncyklapedyâ ìmâ Petrusâ Broǔkì [Лепешаў Іван. 2008. Слоўнік фразеала¬гізмаў беларускай мовы. Т. 1–2. Мінск: Беларуская энцыклапедыя імя Петруся Броўкі].
• Leksykon aksjologiczny Słowian i ich sąsiadów. 2019. T. 4: Wolność. (Red.) Maciej Abramowicz, Jerzy Bartmiński. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
• Pojęcie ojczyzny we współczesnych językach europejskich. 1993. (Red.) Jerzy Bartmiński. Lublin: Instytut Europu Środkowej i Wschodniej.
• Saussure Ferdinand. 1961. Kurs językoznawstwa ogólnego. Tłum. z franc. Krystyna Kasp-rzyk. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
• SBNP – Sloǔnìk belaruskìh narodnyh paraǔnannâǔ. 2011. (Ukl.) Taccâna Valodìna ì Lìâ Salavej. Mìnsk: Belaruskaâ navuka [Слоўнік беларускіх народных параўнанняў. (Укл.) Таццяна Валодіна і Лія Салавей. Мінск: Беларуская навука].
• Sloǔnìk leksìčnyh formaǔ (sìnonìmy, amonìmy, antonìmy, paronìmy, amografy, amafony). 2004. (Ukl.) Âǔgen Hvalej, Uladzìmìr Šarpìla. Mìnsk: Paradoks [Слоўнік лек¬січных формаў (сінонімы, амонімы, антонімы, паронімы, амографы, ама¬фоны). 2004. (Укл.) Яўген Хвалей, Уладзімір Шарпіла. Мінск: Парадокс].
• Švedaǔ Sârgej. 2004. Sloǔnìk sìnonìmaǔ belaruskaj movy. Mìnsk: Sučasnae slova [Шведаў Сяргей. 2004. Слоўнік сінонімаў беларускай мовы. Мінск: Сучаснае слова].
• TSBLM 1999 – Tlumačalʹny sloǔnìk belaruskaj lìtaraturnaj movy. 1999. (Rèd.) Sudnìk Mìhaìl, Kryǔko Mìkola. Mìnsk: BelÈn [Тлумачальны слоўнік беларускай літара-турнай мовы. 1999. (Рэд.) Суднік Міхаіл, Крыўко Мікола. Мінск: БелЭн].
• TSBLM 2016 – Tlumačalʹny sloǔnìk belaruskaj lìtaraturnaj movy. 2016. (Rèd.) Kapyloǔ Ìgar. Mìnsk: BelÈn ìmâ P. Broǔkì [Тлумачальны слоўнік беларускай літара-турнай мовы. 2016. (Рэд.) Капылоў Ігар. Мінск: БелЭн імя П. Броўкі]
• TSBM 1977–1984 – Tlumačalʹny sloǔnìk belaruskaj movy. 1977–1984. (Rèd.) Krapìva Kandrat. T. 1–5. Mìnsk: BelÈn [Тлумачальны слоўнік беларускай мовы. 1977–1984. (Рэд.) Крапіва Кандрат. Т. 1–5. Мінск: БелЭн].
• Vysloǔì. 1979. (Sklad., sìstèmatyzacyâ, ustupny artykul ì kamentary) Maìsej Grynblat. Seryâ „Belaruskaâ narodnaâ tvorčascʹ”. Mìnsk: Navuka ì tèhnìka [Выслоўі. 1979. (Склад., сістэматызацыя, уступны артыкул і каментары) Маісей Грынблат. Серыя „Беларуская народная творчасць”. Мінск: Навука і тэхніка].
• Bartmiński Jerzy. 1988. Definicja kognitywna jako narzędzie opisu konotacji słowa (169–185). W: Konotacja. Red. J. Bartmiński. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
• Bartmiński Jerzy. 1996. O „Słowniku stereotypów i symboli ludowych” (9–34). W: Słownik ste¬reotypów i symboli ludowych. T. 1: Kosmos. Red. Jerzy Bartmiński. Lublin: Wy-dawnictwo UMCS.
• Bartmiński Jerzy. 2015. Leksykon aksjologiczny Słowian i ich sąsiadów – co zawiera, na jakich zasadach się opiera, dla kogo jest przeznaczony? (7–13). W: Leksykon aksjo-logiczny Słowian i ich sąsiadów. 2015. T. 1: Dom. (Red.) Jerzy Bartmiński, Iwona Bielińska-Gardziel, Beata Żywicka. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
• Valodzìna Taccâna. 2021. Belaruskìâ ì polʹskìâ zamovy: ad paralelâǔ da agulʹnaj sûžètna-matyǔnaj prastory [Валодзіна Таццяна. 2021. Беларускія і польскія замовы: ад паралеляў да агульнай сюжэтна-матыўнай прасторы]. „Studia Białorute-nistyczne” 15: 135–153.
• Skarnik. 2013. [online] https://www.skarnik.by/ [dostęp: 29.11.2021].
• Novogodnie tosty: «Kab vašaâ hata ne vedala nì doktara, nì advakata!!» 2012 [online] https://www.kp.ru/daily/26009/2934144/ [dostęp: 29.11.2021] [Ново¬годние тосты: «Каб вашая хата не ведала ні доктара, ні адваката!!»].
• Prakapovìč Natallâ. 2015. Mova – maralʹny ì duhoǔny tvar nacyì [online] www.eparhia 992.by/item/988-mova-maralny-i-dukho-ny-tvar-natsyi [dostęp: 29.11.2021] [Пракаповіч Наталля. 20.03.2015. Мова – маральны і духоўны твар нацыі].
• Zdaroǔe – galoǔnaâ ǔznagaroda. 01.09.2014. "Unìversìtèt". Nr 12 (2115) [online] http://ps.bsu.by/wp-content/uploads/2017/01/2014_12.pdf [dostęp: 01.12.2021] [Здароўе – галоўная ўзнагарода. 01.09.2014. "Універсітэт". № 12 (2115)]
• Žaltok Ìryna. 2014. Kakie cennosti vybiraût podrostki? „Astraveckaâ praǔda” [online] http://www.ostrovets.by/news/istoriya/news/vlast/news/so cialnaya-politika/ news6326.html (dostęp 1.12.2021) [Жалток Ірына. 23.04.2014. Какие ценности выбирают подростки? „Астравецкая праўда”].

Identifiers

DOI

10.32612/uw.18988091.2021.21.pp.177-190

Biblioteka Nauki

1932729