Wielość gwar śląskich źródłem bogactwa regionu

• Authors: Iwona Nowakowska-Kempna

Title variants

EN

The high number of Silesian dialects as a source of abundance in the region

Abstracts

EN

The diversity of the contemporary Silesian dialects corresponds to the division adopted by K. Nitsch (1960), apart from the non-existence of the Lach dialects that are extinct in this area. However, the dialects present in Silesia have become richer by the Southern Borderlands dialect, which is used mainly by repatriates living in villages (and small towns) in the area stretching from the Katowice to the Wrocław regions. The linguistic analysis of a given dialect is still determined based on the inhabitants’ speech, that is relying on the usage and function criterion. This opens the prospect of studying language by means of the paradigms applying the usage-based models of language, such as cognitivism, sociolinguistics, and dialectology. The most commonly used variation of Polish is mixed, where the dialect intertwines with the general language and which is characterised by stylistic diversity (e.g. the colloquial and scientific styles); hence, the application of language usage-based paradigms, which enable the presentation of language in sociocultural processes (e.g. dromology, mediamorphosis, and glocalisation, i.e. globalisation and localisation combined) is important in the research of this kind. When determining dialectal characteristics, E. Rosch’s prototype theory is also useful, as it permits the detection of canonical (prototypical) features of a given dialect, usually phonetic ones, which allow its distinction from another dialect by criteria. This is because the traditional division of Silesian dialects has undergone certain transformations concerned with a shift of Silesian dialects’ influences with respect to Lesser and Greater Polish ones, expansion of the mixed area at the borderline between dialects, establishment of mixed Polish, and reduction of the number of people speaking a dialect only. The diversity of dialects as a prestigious variation of Polish in Silesia attests to the abundance of regional experiences of the lands and requires a further holistic research of the language transformations occurring in Silesia.

Keywords

EN

dialectology; Silesian dialects; Southern Borderlands dialect; language usage

• Publisher: Towarzystwo Kultury Języka
• Journal: Poradnik Językowy
• Year: 2023
• Volume: 801
• Issue: 2
• Pages: 20-37

Dates

published

2023

Contributors

author

Iwona Nowakowska-Kempna

• Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy im. Jana Długosza w Częstochowie

• https://orcid.org/0000000280431374

References

• Bańko, M., Svobodová, D., Leonarski, J., Tatjewski, M. 2016. Nie całkiem obce. Zapożyczenia wyrazowe w języku polskim i czeskim. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
• Bizoń, F. 1991. Wpływ podłoża gwarowego na mówioną polszczyznę ogólną na Śląsku Cieszyńskim. Rocznik Cieszyński VI/VII, s. 135–152.
• Borek, H. 1985. Rodzimość i archaiczność narzecza śląskiego jako folklorystycznego tworzywa. W: Folklor Górnego Śląska, red. D. Simonides. Opole: Wydawnictwo Naukowe „Śląsk”.
• Bralczyk, J., Mosiołek-Kłosińska, K. 2000. Język mediów masowych. Warszawa: Upowszechnianie Nauki – Oświata „UN-O”.
• Croft , W. 2007. Construction grammar. W: Oxford Handbook of Congitive Linguistics, red. D. Geeraerts, H. Cuykens, s. 463–508. Oxford: Oxford University Press.
• Cząstka-Szymon, B. 2014. Tradycyjne podziały dialektalne a międzynarodowe ustawy obowiązujące w Europie (na przykładzie polskich gwar Śląska). Zborník Filozofickej fakulty Univerzity Komenského. Philologica 77, s. 373–387.
• Cząstka-Szymon, B., Ludwig, J., Synowiec, H. 1999. Mały słownik gwary Górnego Śląska. Katowice: „Leksem”.
• Dejna, K. 1973. Dialekty polskie. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• Dejna, K., Gala, S. 2001. Atlas gwar polskich, t. 3: Śląsk. Warszawa: Upowszech nianie Nauki – Oświata „UN-O”.
• Dunaj, B. 2000. Nowe słownictwo w leksykografi i. W: Słownictwo współczesnej polszczyzny w okresie przemian, red. J. Mazur, s. 33–38. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
• Fidler, R. 1997. Mediamorphosis. Understanding New Media. Thousand Oaks et al.: Pine Forge Press.
• Gajda, S. 2010. Prestiż a język. Nauka 4, s. 147–162. Online: http://www.nauka-pan.pl [dostęp: 01.09.2022].
• Gala, S. 1994. Małopolsko-śląsko-wielkopolskie pogranicze językowe, cz. I, II. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
• Gładkiewicz, R., Sołdra-Gwiżdż, T., Szczepański, M. red. 2012. Granice Śląska w interdyscyplinarnej perspektywie. Opole–Wrocław: Wydawnictwo Instytut Śląski w Opolu.
• Goban-Klas, T. 2002. Perspektywa mediamorfozy jako transformacji systemu mediów. Transformacje 1/4, s. 133–136.
• Goban-Klas, T. 2005. Cywilizacja medialna. Geneza, ewolucja eksplozja. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
• Goldberg, A.E. 2006. Constructions at Work: The Nature of Generalization in Language. Oxford: Oxford University Press.
• Goldberg, A.E. 2013. Constructionist approaches. W: The Oxford Handbook of Construction Grammar, red. T. Hoff mann, G. Trousdale, s. 15–31. Oxford: Oxford University Press.
• Greń, Z. 1997. Świadomość etniczna i językowa młodego pokolenia Cieszyniaków. W: Polszczyzna śląska. Historia i współczesność, red. B. Wyderka, s. 63–82. Opole: Wydawnictwo „Kwant”.
• Greń, Z. 2000. Śląsk cieszyński – dziedzictwo językowe. Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.
• Jaros, I. 2012. Nazwy środków czynności w gwarach łęczycko-sieradzkich. Studium słowotwórczo-leksykalne. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
• Kadłubiec, K.D. 1994. Cieszyńsko-zaolziańska polszczyzna. Katowice: Wojewódzka Biblioteka Publiczna.
• Kadłubiec, K.D., Milerski, W. 2001. Cieszyńska ojczyzna polszczyzna. Cieszyn: PROPrint.
• Kleszcz, K. 1997. Zachowania językowe ludności napływowej na Śląsku Opolskim. W: Polszczyzna śląska. Historia i współczesność, red. B. Wyderka, s. 99–105. Opole: Opolskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk.
• Kowalska, A. 1982. Zróżnicowanie socjalne polszczyzny górnośląskiej w drugiej połowie XIX wieku. Socjolingwistyka 4, s. 141–152.
• Kowalska, A. 1993. Udział duchowieństwa katolickiego w obronie języka polskiego na Górnym Śląsku w XIX i na początku XX wieku. W: Język a chrześcijaństwo, red. I. Bajerowa, M. Karpluk, Z. Leszczyński, s. 121–130. Lublin: Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego KUL.
• Kowalska, A. 2002. Obrona języka polskiego na Śląsku w XIX wieku. W: Z badań nad dziejami języka polskiego na Górnym Śląsku, s. 125–132. Katowice: Wszechnica Górnośląskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
• Labocha, J. 1997. Polsko-czeskie pogranicze na Śląsku Cieszyńskim. Zagadnienia językowe. Kraków: „Księgarnia Akademicka”.
• Langacker, R. 2009. Podstawy gramatyki kognitywnej. Kraków: „Universitas”.
• Lubaś, W. red. 1976. Badania nad językiem mieszkańców Katowic. W: Miejska polszczyzna mówiona. Metodologia badań, s. 41–47. Katowice: Uniwersytet Śląski.
• Lubaś, W. red. 1977–2022. Socjolingwistyka 1–31. Katowice: Uniwersytet Śląski (1977–1990), Kraków: Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk (1991–).
• Mazur, J. 2000. Słownictwo współczesnej polszczyzny w dobie przemian. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
• McLuhan, M., Fiore, W. 1968. War and Peace in the Global Village. Nowy Jork: Bantam Books.
• Miczka, T. 2003. Glokalizacja mediów. O mechanizmach kreowania i kształtowania współczesnej tożsamości. W: Media lokalne w świecie wolności i ograniczeń, red. J. Borkowski, A. Woźny, s. 30–43. Wrocław: Oficyna Wydawnicza „Arboretum”.
• Miczka, T. 2009. Tradycja i innowacyjność w perspektywie mediamorfozy. W: Tradycja i współczesność. Folklor – język – kultura, red. D. Czubala, M. Miczka-Pajestka, s. 43–51. Bielsko-Biała: Wydawnictwo Akademii Techniczno-Humanistycznej.
• Milerski, W. 2009. Zachodniocieszyński słownik gwarowy. Czeski Cieszyn: Polski Związek Kulturalno-Oświatowy.
• Miodek, J. 1991. Śląska ojczyzna polszczyzna. Katowice: Wojewódzka Biblioteka Publiczna.
• Nijakowski, L.M. red. 2014. Konferencja: Europejskie i regionalne instrumenty ochrony języków zagrożonych. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.
• Nitsch, K. 1939. Dialekty polskie Śląska, wyd. 2. Kraków: Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
• Nitsch, K. 1960. Wybór polskich tekstów gwarowych. Wydanie drugie zmienione przez autora. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
• Nitsch, K. red. 1954. Wpływ dialektu kulturalnego na dialekty ludowe. W: Wybór pism polonistycznych. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• Nitsch, K., Karaś, M. i in. red. 1957–1976. Mały atlas gwar polskich. Wrocław–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• Nowakowska-Kempna, I. 1976. Nacechowania emocjonalne języka katowiczan. W: Miejska polszczyzna mówiona. Metodologia badań, red. W. Lubaś, s. 55–65. Katowice: Uniwersytet Śląski.
• Nowakowska-Kempna, I. 1996. Polszczyzna kresowa na Śląsku. Katowice: Wojewódzka Biblioteka Publiczna.
• Nowakowska-Kempna , I., Cząstka-Szymon, B. 2019. Polszczyzna śląszczyzna z perspektywy 100-lecia Niepodległej. W: Niepodległa wobec języka polskiego, red. R. Przybylska, B. Batko-Tokarz, S. Przęczek-Kisielak, s. 41–63. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
• Nowakowska-Kempna, I. red. 1997. Górny Śląsk jako mała ojczyzna. Podstawowe wykładniki językowe. W: Śląsk w badaniach językoznawczych: badania pogranicza językowo-kulturowego polsko-czeskiego, t. III, s. 26–47. Katowice: Wydział Filologiczny Uniwersytetu Śląskiego.
• Ożóg, K. 2001. Kokakola jest spoko; Polszczyzna przełomu XX i XXI wieku; wybrane zagadnienia. Rzeszów: „Otwarty Rozdział”.
• Ożóg, K. 2008. Zmiany we współczesnym języku polskim i ich kulturowe uwarunkowania. Język a kultura 20, s. 59–79.
• Pastuch, M., Siuciak, M. red. 2018. Historia języka w XXI Wieku. Stan i perspektywy. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
• Pelcowa, H. 2015. Między przeszłością a współczesnością – ciągłość i zmiana w badaniach dialektologicznych. Biuletyn PTJ LXXI, s. 279–288.
• Przymuszała, L. 2013. Słownik frazeologizmów i typowych połączeń wyrazowych w gwarach śląskich. Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
• Przywara, M. 1987. Narzecza śląskie, oprac. F. Pluta i B. Wyderka. Studia i Monografie nr 119. Opole: Wydawnictwo WSP.
• Rosch, E. 1978. Principles of Categorization. W: Cognition and Categorization, red. E. Rosch, B.B. Lloyd, s. 27–48. Hillsdale: L. Erlbaum Associates.
• Siatkowski, J. 1996. Czesko-polskie kontakty językowe. Warszawa: „Energeia”.
• Sierociuk, J. 1998. Słowotwórstwo języka współczesnej wsi (zarys problemu). W: Teoretyczne, badawcze i dydaktyczne założenia dialektologii. Prace Wydziału I Łódzkiego Towarzystwa Naukowego, red. S. Gala, s. 265–272. Łódź: Łódzkie Towarzystwo Naukowe.
• Simonides, D. 1995. Najpiękniejsze zwyczaje i obrzędy górnośląskie. Katowice: Wojewódzka Biblioteka Publiczna.
• Skałka, J. 2022. Gwara północnego pogranicza Śląska Południowego. Fragment niepublikowanej rozprawy doktorskiej. Kraków.
• Skudrzykowa, A., Tambor, J., Urban, K., Wolińska, O. 2001. Gwara śląska – świadectwo kultury, narzędzie komunikacji. Sytuacja językowa w miastach Górnego Śląska. Katowice: Wydawnictwo „Śląsk”.
• Skudrzykowa, A., Tambor, J., Urban, K., Wolińska, O. 2001. Gwara śląska – świadectwo kultury, narzędzie komunikacji. Sytuacja językowa w miastach Górnego Śląska. Teksty. Katowice: Wydawnictwo „Śląsk”.
• Sławkowa, E. 1992. Gwara jako bogactwo kulturowe. W: Gwara śląska wczoraj i dziś, red. M. Lubina, s. 35–41. Katowice–Opole–Cieszyn: Wszechnica Górnośląska.
• Synowiec, H. 2013. Śląszczyzna-polszczyzna z perspektywy dydaktycznej. Katowice Wydawnictwo „Sapientia”.
• Synowiec, H. 2018. O gwarze bojszowskiej. W: Bojszowy. W kręgu badań nad przeszłością i dziedzictwem kulturowym, red. M. Lipok-Bierwiaczonek, s. 61–80. Bojszowy: Gmina Bojszowy.
• Szymańska, I. 2001. Mosaics. A Construction-Grammar-Based Approach to Translation. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe „Semper”.
• Szymańska, I. 2013. Relacja między systemem językowym i jego realizacjami w gramatyce konstrukcji. Linguistica Copernicana 2(10), s. 133–145.
• Tambor, J. 2006. Mowa Górnoślązaków oraz ich świadomość językowa i etniczna. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
• Tambor, J. 2008. Etnolekt śląski jako język regionalny. Uzasadnienie stanowiska. W: Śląsko godka. Materiały z konferencji „Śląsko godka – jeszcze gwara czy jednak już język” z 30 czerwca 2008 roku, s. 117. Katowice: Narodowa Ofi cyna Śląska.
• Urbańczyk, S. 1981. Zarys dialektologii polskiej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
• Virilio, P. red. 1978. Fahrzeug. W: Fahren, fahren, fahren… Berlin: Merve-Verlag.
• Wronicz, J. 1992. Słownictwo pisarzy cieszyńskich XVIII wieku. Kraków: Wydawnictwo Instytutu Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk.
• Wronicz, J. 2016. Status gwary w języku polskim. Socjolingwistyka XXX, s. 45–55.
• Wronicz, J. red. 2000. Mały słownik gwar polskich. Kraków: Wydawnictwo Instytutu Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk.
• Wyderka, B. 1984. Język mówiony mieszkańców Baborowa na Śląsku Opolskim. Fonologia. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• Wyderka, B. red. 1997. Polszczyzna śląska. Historia i współczesność. Opole: Opolskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk.
• Wyderka, B. 2010. O języku śląskim. Studia Dialektologiczne VI, s. 87–92.
• Wyderka, B. 2010a. Gdy dialekt staje się językiem. Rozprawy Komisji Językowej ŁTN LV, s. 285– 292.
• Wyderka, B. red. 2000–2017. Słownik gwar śląskich, t. 1–16, Opole: Wydawnictwo Instytutu Śląskiego w Opolu.
• Zacher, L., Kiepas, A. 1994. Społeczeństwo a ryzyko: multidyscyplinarne studia o człowieku i społeczeństwie w sytuacji niepewności i zagrożenia. Warszawa: Fundacja Edukacyjna „Transformacje”.
• Zaręba, A. 1974. Śląsk w świetle geografi i językowej. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• Zaręba, A. 1969–1997. Atlas językowy Śląska, t. 1–13. Kraków–Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Wydawnictwo „Energeia”.
• Zaręba, A. 1988. Szkice z dialektologii śląskiej. Katowice: Śląski Instytut Naukowy.
• Zwiefka-Chwałek, A. 2009. Dziennikarstwo uczestniczące jako przejaw mediamorfozy. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.

Identifiers

DOI

10.33896/PorJ.2023.2.2

Biblioteka Nauki

3543942