Co wiemy i czego nie wiemy o polszczyźnie kowieńskiej

• Authors: Halina Karaś

Title variants

EN

What we do and do not know about the Kaunas Polish language

Abstracts

EN

The article aims at providing a synopsis of previous studies on the Kaunas Polish language, as well as identifying knowledge gaps, i.e., the things that – despite extensive research on this language variety – are still not known. At the turn of the 20th and the 21st century, intensified research both on the current Polish language variety, as spoken in the Kaunas region, and its history (mainly over the 19th century up till the 1950s) brought about vast amounts of linguistic and extralinguistic data. However, a detailed analysis shows that there is no easy answer to the question posed in the title of the paper. The article overviews the situation of the Kaunas Polish language, its territorial range, scope, and functions, as well as its defining features observable at the beginning of the 21st century. The author also outlines how the language variety – a subdivision of the Polish in the North-Eastern Borderlands – has evolved over the 20th century.

PL

Celem artykułu jest próba podsumowania dotychczasowej wiedzy na temat polszczyzny kowieńskiej, a także pokazanie luk badawczych, a więc tego, czego jeszcze mimo wielu badań, nie wiemy o tej odmianie języka. Niezwykła intensyfikacja badań na przełomie XX i XXI wieku zarówno nad współczesną, mówioną odmianą języka polskiego na Kowieńszczyźnie, jak i nad jej dziejami (głównie w XIX i w pierwszej połowie XX wieku) dostarczyła ogromnej liczby danych językowych i pozajęzykowych. Jednak szczegółowa analiza pokazuje, że mimo to nie jest to zadanie łatwe. W artykule przedstawiono sytuację polszczyzny kowieńskiej, jej zasięg terytorialny, zakres i funkcje, jej cechy konstytutywne na początku XXI wieku. Pokazano także zmiany, jakim podlegała omawiana pododmiana polszczyzny północnokresowej w XX wieku.

Keywords

PL

polszczyzna północnokresowa; cechy północnokresowe; substrat; pogranicze językowe

EN

Polish language in the former North-Eastern Borderland (kresy); language features typical of the North-Eastern Borderlands; substrate; linguistic borderland

• Publisher: Towarzystwo Kultury Języka
• Journal: Poradnik Językowy
• Year: 2024
• Volume: 810
• Issue: 1
• Pages: 7-23

Dates

published

2024

Contributors

author

Halina Karaś

• Uniwersytet Warszawski

References

• Adomavičiūtė, I. 1994. O jazyke i nacional’nom samosoznanii žemajtskoj šljachty. W: Studia nad Polszczyzną Kresową, t. 7, red. J. Rieger, Warszawa, s. 121–127.
• Adomavičiūtė-Čekmonienė, I., Čekmonas, V. 1999. Polskojęzyczna wysepka pod Oniksztami, której dziś już nie ma (z historii języka polskiego na Litwie rdzennej). W: Studia nad Polszczyzną Kresową, t. 9, red. J. Rieger, Warszawa, s. 33–55.
• Bronicka, T. 1997. Północnokresowe cechy fonetyczne w polskojęzycznej kowieńskiej prasie międzywojennej. W: Kilka rozpraw filologicznych, red. E. Fryska, J. Mędelska, s. 106–116, Bydgoszcz.
• Bronicka, T. 1999. Zmiany w polszczyźnie kowieńskiego tygodnika „Chata Rodzinna”: roczniki 1924–1939. W: Sytuacja językowa na Wileńszczyźnie, red. J. Porayski-Pomsta, s. 175–186, Warszawa.
• Graczykowska, T. 1998. Nazwy zawodów i funkcji w kowieńskim tygodniku „Chata Rodzinna”. Poradnik Językowy, z. 7, s. 34–42.
• Graczykowska, T. 1999a. Lituanizmy leksykalne w kowieńskim tygodniku „Chata Rodzinna”. W: Język Polski Dawnych Kresów Wschodnich. Studia i Materiały, t. 2, s. 377–384.
• Graczykowska, T. 1999b. Zmiany w polszczyźnie kowieńskiego tygodnika „Chata Rodzinna”: rocznik 1924 a 1939. W: Sytuacja językowa na Wileńszczyźnie, red. J. Porayski-Pomsta, Warszawa, s. 175–186.
• Graczykowska, T. 2005. Słownictwo kowieńskie dotyczące przygotowania pokarmów (na materiale tygodnika „Chata Rodzinna” z lat 1922–1940), Acta Baltico-Slavica 29, s. 125–137.
• Grek-Pabisowa, I. 2001. Współczesne gwary na Litwie i Białorusi. Fonetyka, Warszawa.
• Grek-Pabisowa, I., Maryniakowa I. 1997, Język polski na Kresach północno-wschodnich dawniej i dziś. W: Historia i współczesność języka polskiego na Kresach Wschodnich, red. I. Grek-Pabisowa, s. 27–109, Warszawa.
• Grek-Pabisowa, I., Ostrówka, M., Jankowiak, M. 2017. Słownik mówionej polszczyzny północnokresowej. Online (preprint): https://ispan.waw.pl/ireteslaw/handle/20.500.12528/128 [dostęp: 27.11.2023].
• Jakubowski, J. 1930. Język polski na Kowieńszczyźnie, Przegląd Współczesny, nr 95, s. 450–456.
• Karaś, H. 2000a. O polszczyźnie anonimowej gramatyki języka litewskiego z I ćwierci XX wieku (przez X.D.K.P.S). Pisownia, fonetyka, Poradnik Językowy, z. 7, s. 10–11.
• Karaś, H. 2000b. O polszczyźnie anonimowej gramatyki języka litewskiego z I ćwierci XIX wieku (przez X.D.K.P.S). Fleksja, składnia, słownictwo, Prace Filologiczne 45, s. 225–244.
• Karaś, H. 2001. O specyfice polszczyzny kowieńskiej (w porównaniu z odmianą wileńsko-smołwieńską). W: Studia nad Polszczyzną Kresową, t. 10, red. J. Rieger, Warszawa, s. 137–160.
• Karaś, H. 2002. Gwary polskie polskie na Kowieńszczyźnie, Warszawa – Puńsk: Wydawnictwo „Aušra”.
• Karaś, H. 2004. O polszczyźnie wokół Jeziorosów na Litwie. W: Studia nad Polszczyzną Kresową, red. J. Rieger, t. 11, s. 35–72. Warszawa.
• Karaś, H. 2008. Zmiany sytuacji polszczyzny w wielojęzycznym regionie kowieńskim na Litwie w XX wieku, Poradnik Językowy, z. 7, s. 38–48.
• Karaś, H. 2009a. Charakterystyka wyrazu szlachta w gwarach polskich na Litwie. W: W kręgu języka. Materiały konferencji „Słowotwórstwo – słownictwo – polszczyzna kresowa” poświęconej pamięci Profesor Zofii Kurzowej, Kraków 16–17 maja 2008, red. M. Skarżyński, M. Szpiczakowska, Biblioteka LingVariów, t. 2, s. 69–80. Kraków.
• Karaś, H. 2009b. Polszczyzna w warunkach wielojęzyczności. Wybrane zagadnienia współczesnej sytuacji języka polskiego na Litwie. W: Zielonogórskie Seminaria Językoznawcze 2006–2007, red. M. Hawrysz, Zielona Góra, s. 103–134.
• Karaś, H. 2009c. Polszczyzna okolic Jeziorosów jako wariant terytorialny języka polskiego na Litwie. W: Polszczyzna za granicą jako język mniejszości i języki mniejszościowe w Polsce, t. 1, red. E. Dzięgiel, A. Zielińska, s. 25–46. Warszawa.
• Karaś, H. 2010. Cmentarze na Litwie jako znak wielokulturowego dziedzictwa Wielkiego Księstwa Litewskiego. W: Językowe i kulturowe dziedzictwo Wielkiego Księstwa Litewskiego, red. J. Mędelska, Z. Sawaniewska-Mochowa, s. 59–74. Bydgoszcz.
• Karaś, H. 2012. Sytuacja języka polskiego w okolicach Wiłkomierza na Litwie. W: Język Polski Dawnych Kresów Wschodnich, t. 5, red. K. Czarnecka, D. Kowalska, s. 103–114. Warszawa.
• Karaś, H. 2016a. Język polski na Kowieńszczyźnie – sytuacja, zmiany, stan na początku XXI wieku. W: Gwary polskie na Litwie, red. K. Rutkowska. Online: http://www.lenkutarmes.flf.vu.lt/files/karas_Jezyk_polski_na_Kowienszczyznie_sytuacja_zmiany_stan.pdf [dostęp: 27.11.2023].
• Karaś, H. 2016b. Specyfika gwar polskich na Kowieńszczyźnie na tle innych odmian polszczyzny na Litwie. W: Gwary polskie na Litwie, red. K. Rutkowska. Online: http://www.lenkutarmes.flf.vu.lt/files/karas_specyfika_gwar_pl.pdf [dostęp: 27.11.2023].
• Karaś, H. 2017. Język polski pogranicza litewsko-łotewsko-białoruskiego w świetle frekwencji cech językowych. Warszawa: Wydawnictwo Wydziału Polonistyki.
• Karaś, H. 2018. Frekwencja jako jeden z wyznaczników zróżnicowania polszczyzny na Litwie (na przykładzie gwar okolic Ignalina i Jeziorosów), Poradnik Językowy, z. 4, s. 61–76.
• Karaś, H. 2019. Uwagi o polszczyźnie jako języku religijnym na Wschodzie (ze szczególnym uwzględnieniem Litwy), Studia Elbląskie 20, s. 147–159.
• Karaś, H. 2023. Polszczyzna kowieńska – historia i współczesność. W: Polacy na Kowieńszczyźnie, red. W. Lis, s. 107–234. Lublin: Wydawnictwo Academicon.
• Karaś, H., Kolis, N. 1994. Polszczyzna dziewiętnastowiecznej gramatyki języka żmudzkiego Józefa Czułdy. W: Studia z historii języka polskiego, red. W. Kupiszewski, s. 135–161. Warszawa.
• Karaś, H., Rutkowska, K., Geben, K., Ušinskiene, W. 2001. O języku polskim na Kowieńszczyźnie. W: Język polski na Kowieńszczyźnie. Historia – sytuacja socjolingwistyczna – teksty, red. H. Karaś, Warszawa – Wilno.
• Koniusz, E. 2001. Polszczyzna z historycznej Litwy w Słowniku gwar polskich Jana Karłowicza. Kielce.
• Koniusz, E. 2007. Sytuacja językowa i tożsamościowa na Litwie Kowieńskiej w XIX wieku w świetle powieści Józefa Weyssenhoffa „Soból i panna”. W: Preteksty – Teksty – Konteksty, red. M. Barański, Z. Trzaskowski, s. 327–339. Kielce.
• Koniusz, E. 2010. Obraz polszczyzny kowieńskiej w powieściach cyklu litewskiego Józefa Weyssenhoffa. W: Językowe i kulturowe dziedzictwo Wielkiego Księstwa Litewskiego, red. J. Mędelska, Z. Sawaniewska-Mochowa, s. 351–364. Bydgoszcz.
• Kurzowa, Z. 1993. Język polski Wileńszczyzny i kresów północno-wschodnich XVI–XX w., Warszawa – Kraków.
• Marszałek, M. 1999. Odzwierciedlenie północnokresowych cech fonetycznych w Słowniku litewsko-polskim K. Tamutisa. Język Polski 79, z. 9, s. 276–282.
• Marszałek, M. 2003. O osobliwościach fonetyczno-graficznych XIX-wiecznej polszczyzny kowieńsko-żmudzkiej (na materiale Litewsko-łotewsko-polsko-rossyskiego słównika M. Mieņinisa). W: Studia z gramatyki i leksykologii języka polskiego, red. M. Gębka-Wolak, I. Kaproń-Charzyńska, M. Urban, s. 235–255. Toruń.
• Marszałek, M., Mędelska, J. 1999a. O polszczyźnie kowieńskiej utrwalonej w słownikach przekładowych z międzywojennej Republiki Litewskiej. Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy. Studia Filologiczne 45, s. 37–66.
• Marszałek, M., Mędelska, J. 1999b. Osobliwości fonetyczne w polskich podręcznikach wydawanych w międzywojennej Republice Litewskiej, Acta Baltico-Slavica 29, s. 117–125.
• Mędelska, J. 1997. Wymowa kowieńska w zwierciadle słownikowym (na podstawie słownika litewsko-polsko-rosyjskiego z 1922 r., Poradnik Językowy, z. 7, s. 31–32.
• Mędelska, J., Marszałek, M. 2001. Z badań nad stanem kulturalnej polszczyzny kowieńskiej w dwudziestoleciu międzywojennym, Język Polski 81, nr 6, s. 259–266.
• Mędelska, J., Marszałek, M. 2005. Za murem. Polszczyzna wydawnictw publikowanych w Republice Litewskiej w latach 1919–1940 (na tle ogólnopolskim i północnokresowym), t. 1: Fonetyka, grafia, Bydgoszcz: Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej.
• Płusa, M. 2012. O niektórych regionalizmach leksykalnych i semantycznych z Litwy Kowieńskiej w powieściach Józefa Weyssenhoffa. W: W przestrzeni języka. Prace ofiarowane Profesor Elżbiecie Koniusz z okazji Jej jubileuszu, red. S. Cygan, M. Marczewska, s. 443–456. Kielce.
• Płusa, M. 2019. Studia nad językiem Józefa Weyssenhoffa, cz. 1: Język młodzieńczej korespondencji do Konstantego Marii Górskiego. Kielce: Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego.
• Rieger, J., Masojć, I., Rutkowska, K. 2006. Słownictwo polszczyzny gwarowej na Litwie, Warszawa.
• Rutkowska, K. 2002. Ukanie w gwarach polskich na Litwie. W: Język mniejszości w otoczeniu obcym, red. J. Rieger, Warszawa, s. 77–85.
• Rutkowska, K. 2016c. Lituanizmy w gwarach polskich na Litwie: stan badań, typologia, sposoby adaptacji. W: Gwary polskie na Litwie, red. K. Rutkowska. Online: http://www.lenkutarmes.flf.vu.lt/files/rutkovska_lituanizmy_pl.pdf [dostęp: 27.11.2023].
• Sawaniewska-Mochowa, Z. 1985. O polszczyźnie litewskiej w „Dolinie Issy” Czesława Miłosza. W: Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej 23, s. 65–85. Warszawa.
• Sawaniewska-Mochowa, Z. 1995. O polszczyźnie w Słowniku Szymona Dowkonta z połowy XIX wieku. W: Studia nad Polszczyzną Kresową, t. 9, red. J. Rieger, s. 195–200. Warszawa.
• Sawaniewska-Mochowa, Z. 1996. „Pan Mateusz”, czyli jak mówiono po polsku na Żmudzi. W: Język Polski dawnych Kresów Wschodnich, t. 1, red. J. Rieger, s. 67–70. Warszawa.
• Sawaniewska-Mochowa, Z. 1999. Z polszczyzny kowieńskiej XIX wieku (wybrane zagadnienia z zakresu grafii, fonetyki i leksyki), Acta Baltico-Slavica 24, s. 239–251.
• Sawaniewska-Mochowa, Z. 2000. Świat jeden, ale nie jednolity, czyli o zróżnicowaniu socjalnym polszczyzny kowieńskiej. W: Kontakty językowe polszczyzny na pograniczu wschodnim, red. E. Wolnicz-Pawłowska, W. Szulowska, s. 221–229. Warszawa.
• Sawaniewska–Mochowa, Z. 2002. Ze studiów nad socjolektem drobnej szlachty kowieńskiej (na podstawie słowników przekładowych Antoniego Juszkiewicza), Bydgoszcz: Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego.
• Sawaniewska-Mochowa, Z., Zielińska, A. 2005. Szlachta laudańska i jej polszczyzna dawniej i dziś, Acta Baltico-Slavica 29, s. 69–85.
• Sawaniewska-Mochowa, Z., Zielińska, A. 2007. Dziedzictwo kultury szlacheckiej na byłych Kresach północno-wschodnich Rzeczypospolitej. Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.
• Tekielski, K. 1984. Regionalizmy kresowe w Dolinie Issy Czesława Miłosza, Język Polski 64, s. 34–40.
• Turska, H. 1939/1995. O powstaniu polskich obszarów językowych na Wileńszczyźnie, Vilnius.
• Zielińska, A. 1999a. O polszczyźnie na Litwie Kowieńskiej. W: Studia nad Polszczyzną Kresową, t. 9, red. J. Rieger, s. 11–32. Warszawa.
• Zielińska, A. 1999b. Elementy języka litewskiego w polszczyźnie kowieńskiej, Acta Baltico-Slavica 24, s. 253–261.
• Zielińska, A. 2001. Polskie ziemiaństwo w międzywojennej Republice Litewskiej wobec języka polskiego. Etnografia Polska, t. 44, z. 1/2, s. 115–124.
• Zielińska, A. 2002. Polska mniejszość na Litwie Kowieńskiej. Studium socjolingwistyczne, Warszawa: SOW.
• Чекмoнac, В. 2001. Польский язык в Йoнавском районe Литвы (социолингвистическue заметки). W: Studia nad Polszczyzną Kresową, t. 10, red. J. Rieger, s. 71–91. Warszawa.

Identifiers

DOI

10.33896/PorJ.2024.1.1

Biblioteka Nauki

28407984