Zmiany w strukturze gospodarczej Niemiec hitlerowskich w latach 30. XX w.

• Authors: Zbigniew Klimiuk

Title variants

EN

Changes in the economic structure of Nazi Germany in the 1930s

Abstracts

EN

The article analyzes the changes in the institutional and functional structure of the economy that took place in Nazi Germany in the 1930s. strengthening the role of the state in economic life without, however, dismantling the foundations of the capitalist economy, including private property. The role of the market as a regulator of economic processes has been significantly reduced, but not eliminated. Hitler was given a power of attorney to completely rebuild the economy of Germany, which was in the nature of a managed economy, that is, in practice, the state applied interventionism, including centralism, planning and state control. As part of fascist corporatism, the production of individual goods was rationed and the operation of the market was limited. In October 1936, the Nazi state extended interventionism to all areas of the economy by proclaiming the Second Four-Year Plan and by appointing a new “Price Commissioner” whose task was no longer to control prices, but to set them together with the law of “using all necessary means to secure fair prices”. The main goal of the Second Four-Year Plan was to equip the German armed forces with weapons and to prepare Germany economically to wage war. Two more sub-periods are distinguished in the preparation of the German economy for the war following the announcement of the Second Four-Year Plan. The first one lasted until 1938, and the main goal of the economy was self-sufficiency, but without changing production profiles. The second period began in 1938, when the German economy entered the stage of direct war preparations. Production for war needs was then given absolute priority.

PL

Autor artykułu analizuje zmiany w strukturze instytucjonalnej oraz funkcjonalnej gospodarki, jakie nastąpiły w Niemczech hitlerowskich w latach 30. XX w. Ich celem było m.in. wzmocnienie roli państwa w życiu gospodarczym bez demontowania podstaw gospodarki kapitalistycznej, w tym własności prywatnej. Rola rynku jako regulatora procesów gospodarczych została znacznie ograniczona, ale nie zlikwidowana. Hitler otrzymał pełnomocnictwo do całkowitej przebudowy gospodarki Niemiec, która miała charakter kierowanej, czyli w praktyce państwo stosowało szeroki interwencjonizm obejmujący centralizm, planowanie i kontrolę państwową. W ramach faszystowskiego korporacjonizmu reglamentowano produkcję poszczególnych towarów oraz ograniczono działanie rynku. W październiku 1936 r. państwo hitlerowskie rozciągnęło interwencjonizm na wszystkie dziedziny gospodarki przez proklamowanie II Planu Czteroletniego oraz mianowanie nowego Komisarza do spraw Cen, którego zadaniem była już nie kontrola cen lecz ich wyznaczanie połączone z prawem „użycia wszystkich potrzebnych środków dla zabezpieczenia sprawiedliwych cen”. Głównym celem II Planu Czteroletniego było wyposażenie niemieckich sił zbrojnych w broń oraz przygotowanie Niemiec pod względem gospodarczym do prowadzenia wojny. W przygotowaniach gospodarki niemieckiej do wojny po ogłoszeniu II Planu Czteroletniego wyróżnia się jeszcze dwa podokresy. Pierwszy trwał do 1938 r., a głównym celem gospodarki było dążenie do samowystarczalności, jednak bez zmiany profilów produkcyjnych. Drugi okres rozpoczął się w 1938 r., kiedy gospodarka niemiecka weszła w stadium bezpośrednich przygotowań wojennych. Bezwzględny priorytet uzyskała wtedy produkcja na potrzeby wojenne.

Keywords

PL

Niemcy hitlerowskie; gospodarka wojenna; produkcja zbrojeniowa; Plan Czteroletni; zwalczanie bezrobocia; polityka samowystarczalności; autarkia; planowanie

EN

Nazi Germany; war economy; arms production; Four-Year Plan; combating unemployment; self-sufficiency policy; autarky; planning

• Publisher: Akademia Finansów i Biznesu Vistula w Warszawie
• Journal: Społeczeństwo i Polityka
• Year: 2022
• Issue: 1(70)
• Pages: 57-86

Dates

published

2022

Contributors

author

Zbigniew Klimiuk

• Instytut Pracy i Spraw Socjalnych w Warszawie

• https://orcid.org/0000000285553522

References

• Albert U. (1956), Die deutsche Wiederaufrüstung der Dreißiger Jahre als Teil der staatlichen Arbeitsbeschaffung und ihre Finanzierung durch das System der Mefowechsel, Dissertation an der Hochschule für Wirtschafts- und Sozialwissenschaften Nürnberg.
• Barkai A. (1988), Das Wirtschaftssystem des Nationalsozialismus. Ideologie, Theorie, Politik. 1933–1945, Frankfurt.
• Benz W. (2006), Historia Trzeciej Rzeszy, Wydawnictwo Trio, Warszawa.
• Boelcke W.A. (1985), Die kosten von Hitlers Krieg. Kriegsfinanzierung und finanzielles Kriegserbe in Deutschland 1933–1948, Ferdinand Schöningh, Paderborn.
• Boldorf M., Okazaki T. (eds.) (2015), Economies under occupation: The hegemony of Nazi Germany and imperial Japan in World War II, Routledge, London.
• Bührer W., Grande E. (Hrsg.) (2000), Unternehmerverbände und Staat in Deutschland, Nomos Verlag, Baden-Baden.
• Burkheiser K. (1938), Grenzen des Staatskredits, Berlin.
• Das Jahrhundert der Infaltion in Deutschland. Ein Beitrag aus der Bundesrepublik Deutschland (1968), von Erwin Hielscher, Muenchen-Wien.
• Demokratie unser Auftrag (1983), Bonn.
• Deutsche Geld- und Bankwesen in Zahlen 1876–1975 (1976), Deutsche Bundesbank, Frankfurt/Main.
• Eichholtz D. (1969), Geschichte der deutschen Kriegswirtschaft 1939–1945, T. 1: 1939–1941, Berlin.
• Fischer W. (1968), Deutsche Wirtschaftspolitik 1918–1945, Opladen. „Finanzwunder” und „Neuer Plan”. Vortrag des Reichsbankpraesidenten Dr Hjalmar Schacht vor dem Wirtschaftsrat der Deutschen Akademie (1938), Berlin.
• Gesetz zur Durchfuhrung des Vierjahresplans. Bestellung eines Reichskommissars fuer die Preisbildung (1936), Berlin.Grosser H. (1941), Die Beziehungen zwischen Reichsbank und Staat in Laufe der Geschichte, Weida.
• Grunberger R. (1994), Historia Społeczna Trzeciej Rzeszy, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
• Haller H. (1976), Die Rolle der Staatsfinanzen hur den Inflationsprozesse, (w:) Wahrung und Wirtschaft in Deutschland 1876–1975, Frankfurt/ Main.
• Hancock W.K., Gowing M.M. (1949), British War Economy, London.
• Hardach K. (1976), Wirtschaftsgeschichte Deutschlands im 20. Jahrhundert, Goettingen.
• Harrison M (1988), Resource mobilization for World War II: the USA, UK, USSR, and Germany, 1938–1945, „Economic History Review”, No. 41(2).
• Harrison M. (ed.) (1998), The economics of World War II: Six great powers in international comparison, Cambridge University Press, Cambridge, UK.
• Hennig F.W. (1975), Das industrialisierte Deutschland 1914 bis 1972, Padeborn.
• Industrial Mobilization for War. History of the War Production Bard and Predecessor Agencies 1940–1945, T. 1 (1947), Washington.
• Irmler H. (1972), Bankenkrise und Vollbeschaeftigung 1931–1936, Bundesbank.
• Kahn D. (2006), Die Steuerung der Wirtschaft durch Recht im nationalsozialistischen Deutschland. Das Beispiel der Reichsgruppe Industrie, Frankfurt.
• Kennedy P. (1995), Mocarstwa świata. Narodziny, rozkwit, upadek, Wydawnictwo KiW, Warszawa.
• Klimiuk Z. (2007) Economic Mobilization in Germany Prior to and During World War II, Roczniki Nauk Społecznych Ekonomia i Zarządzanie, Tom XXXV.
• Klimiuk Z. (2009a), Polityka finansowa Niemiec w latach 1924–1931 ze szczególnym uwzględnieniem kapitału zagranicznego, (w:) Współczesny kryzys gospodarczy. Przyczyny – przebieg – skutki, Bednarczyk J.L., Bukowski S.I, Misala J.(red. nauk.), CeDeWu.Pl Wydawnictwo Fachowe, Warszawa.
• Klimiuk Z. (2009b), Relacje między bankami a przedsiębiorstwami w gospodarce Niemiec hitlerowskich w latach 30., (w:) Grzywacz J., Kowalski S. (red. nauk.), Finanse przedsiębiorstwa w gospodarce rynkowej, Instytut Nauk Ekonomicznych, Płock.
• Lurie S. (1947), Private Investment in a Controled Economy, Germany 1933–1939, New York.
• Martysz Cz. (2013), Gospodarczy cud Trzeciej Rzeszy – prawda czy mit?, Studia i Prace Kolegium Zarządzania i Finansów SGH, Warszawa.
• Mehrens B. (1938), Die Marktordnung des Reichsnahrstandes, Berlin.
• Moeller H. (1972), Die westdeutsche Waehrungsreform von 1948, Bundesbnak, Frankfurt/Main.
• Müller R.D. (2000), Speers Rüstungspolitik im totalen Krieg: Zum Beitrag der modernen Militärgeschichte im Diskurs mit der Sozial-und Wirtschaftsgeschichte, „Militärgeschichtliche Zeitschrift”, No. 59.
• Overy R. (1995), War and Economy in the Third Reich, Oxford.
• Petzina D. (1968), Autarkiepolitik im Dritten Reich. Der nationalsozialistische Vierjahresplan (Schriftenreihe der Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte, 16), Deutsche Verlags-Anstalt, Stuttgart.
• Petzina D. (1980), Die deutsche Wirtschaft in der Zwischenkriegszeit, Wiesbaden (Steiner).
• Prollius v. M. (2003), Das Wirtschaftssystem der Nationalsozialisten 1933–1939. Steuerung durch emergente Organisation und politische Prozesse, Paderborn.
• RGB1. I (1936), Berlin.
• RGB1. I (1933), Berlin.
• RGB1. I (1934), Berlin.
• RGB1. I (1937), Berlin.
• Roeper H. (1972), Die D-Mark. Vom Besatzungskind zum Weltstar. Eine deutsche Wirtschaftsgeschichte der Gegenwart, Societaets Verlag, Berlin.
• Russel C. (1933), Die Marktordnung im Reichsnahrstandsgewerbe, No. 96/1933.
• Schacht H. (1931), Das Ende der Reparationen, Oldenburg.
• Schacht H. (1966), Magie des Geldes. Schwund oder Bestand der Mark, Duesseldorf-Wien.
• Sohn-Rethe A. (1992), Industrie und Nationalsozialismus. Aufzeichnungen aus dem Mitteleuropäischen Wirtschaftstag, Wagenbach, Berlin.
• Soziale Marktwirtschaft. Leistung und Herausforderung. Eine Handelsblatt-Studie. Mit einer Einfuehrung von Golo Man (1973), Stuttgart.
• Steimann G. (1979), Inflationstheorie, Podeborn.
• Stucken R. (1953), Deutsche Geld- und Kreditpolitik 1914–1953, Tuebingen.
• Szpak J. (2007), Historia gospodarcza powszechna, PWE, Warszawa.
• Thomas G. (1966), Geschichte der deutschen Wehr- und Rüstungswirtschaft (1918–1943/45), Boldt.
• Tooze A. (2007), The wages of destruction: The making and breaking of the Nazi economy, Penguin Books, London.
• Verordnung zur Sicherung der Landbewirtschaftung (1937), Berlin.
• Verordung ueber das Verbot von Preiserhohungen (1936), Berlin.
• Vonyó T. (2012), The bombing of Germany: The economic geography of war-induced dislocation in West German industry, „European Review of Economic History”, No. 16.
• Wagenführ R. (1954), Die deutsche Industrie im Kriege 1939–1945, Berlin.
• Welter E. (1954), Falsch und richtig planen, Heidelberg.
• Ziemer G. (1971), Inflation und Deflation zerstoerten die Demokratie, Stuttgart.

Identifiers

DOI

10.34765/sp.0122.a04

Biblioteka Nauki

2050133