Od darmopyszek do chopionek, czyli o tożsamościowym znaczeniu odzieży na Górnym Śląsku w czasach uprzemysłowienia

• Authors: Izabela Kaczmarzyk

Title variants

EN

From Darmopyszka to Chopionka, or the Identity Significance of Clothing in Upper Silesia in the Era of Industrialization

Abstracts

EN

At the end of the 18th century, Upper Silesia began a process of dynamic cultural changes associated with the development of industry. Everyday culture, including every day and festive clothing, began to be impacted by the contact between agrarianism and industrialism. A significant time caesura in the evolution of the forms and functions of clothing worn in Upper Silesian rural and working-class communities was the second half of the 19th century, when the influence of urban fashion (also known as “lordly” fashion) became increasingly expansive. At that time, various types of clothing, especially festive folk costumes, ceased to be purely regional artifacts, differentiating the inhabitants of individual local communities, but became an important identity message, used as a weighty argument in the nationality discourse. However, despite efforts to preserve and perpetuate the tradition of wearing folk costumes at the turn of the 20th century, the process of their apparent marginalization and change of function began: from a common festive garment to a type of costume worn only in certain circumstances, especially ceremonial ones. Outside of relic rural communities, this process had different dynamics for male costumes, which disappeared faster, and female costumes, which survived longer. The most vivid example (vital at least until the 1970s, and endemically even later), which had nothing to do with the establishment of folk costume or any attempts at reconstruction, was the clothing worn on a daily basis and on holidays by the so-called chopionki, i.e. women who never donned clothes that conformed to current fashion, but wore different variations (depending on the circumstances) of skirts (kiecka), aprons (fortuch), apron skirts (zopaska), headscarves and jaklas (jackets). The chopionski did not have a sense of fashion anachronism; on the contrary, their attire was a testament to their attachment to what was familiar and indigenous. Nowadays, folk costumes (diverse in form and provenance) in the cultural reality of the former Upper Silesian industrial district are present in several variants, among which, as it were, at two poles is the use of surviving ancestral folk costumes or their faithful replicas, reconstructed with great care, and the much more popular donning of festive folk costumes inspired especially by the Rozbark costume. This is not a symbol of national or social choices as in the times of industrialization, but a sign of attachment to regional heritage, and even a kind of ethnic marker indicating the vitality of local cultural traditions and the need to cultivate the tangible and intangible heritage of Upper Silesia.

PL

Pod koniec XVIII wieku na Górnym Śląsku zaczął się proces dynamicznych zmian kulturowych związanych z rozwojem przemysłu. Charakterystyczną cechą kultury dnia codziennego, której elementem była również odzież zarówno codzienna, jak i świąteczna, stał się wówczas styk agrarności i industrialności. Znaczącą cezurą czasową w ewolucji form i funkcji ubrań noszonych w górnośląskich środowiskach wiejskich i robotniczych była II połowa XIX w., kiedy coraz bardziej ekspansywny stał się wpływ mody miejskiej (określanej też jako „pańska”). Wtedy też różne rodzaje odzienia, a zwłaszcza ludowe stroje paradne, przestały stanowić wyłącznie regionalny artefakt, różnicujący mieszkańców poszczególnych wspólnot lokalnych, ale stały się istotnym komunikatem tożsamościowym, wykorzystywanym jako ważki argument w dyskursie narodowościowym. Mimo działań mających na celu ochronę i utrwalenie tradycji noszenia strojów ludowych na przełomie XIX i XX w. rozpoczął się jednak proces ich wyraźnego marginalizowania oraz zmiany funkcji: z powszechnego ubioru paradnego w rodzaj kostiumu zakładanego wyłącznie w określonych okolicznościach, zwłaszcza obrzędowych. Poza reliktowymi środowiskami wiejskimi proces ten miał różną dynamikę w odniesieniu do strojów męskich, które zaniknęły szybciej, i kobiecych, które przetrwały dłużej. Najbardziej wyrazistym przykładem (żywotnym co najmniej do lat 70. XX w., a endemicznie nawet później), który nie miał nic wspólnego z zakładaniem ludowego kostiumu ani jakimikolwiek próbami rekonstrukcyjnymi, była odzież noszona na co dzień i od święta przez tzw. chopionki, czyli kobiety, które nigdy nie zakładały ubrań zgodnych z aktualną modą, ale nosiły różne odmiany (w zależności od okoliczności) kiecek, fortuchów, zopasek, chust i jakli. Chopionkom nie towarzyszyło poczucie modowego anachronizmu, wręcz przeciwnie ich strój był świadectwem przywiązania do swojskości i rodzimości. Współcześnie stroje ludowe (zróżnicowane w formie i proweniencji) w kulturowej rzeczywistości dawnego górnośląskiego okręgu przemysłowego są obecne w kilku wariantach, wśród których niejako na dwóch biegunach znajduje się używanie zachowanych, odziedziczonych po przodkach oryginalnych strojów ludowych lub ich wiernych replik, rekonstruowanych z ogromną pieczołowitością, oraz znacznie popularniejsze zakładanie okolicznościowych kostiumów ludowych inspirowanych zwłaszcza strojem rozbarskim. Nie stanowi to symbolu narodowościowych czy społecznych wyborów jak w czasach industrializacji, ale znak przywiązania do regionalnego dziedzictwa, a nawet rodzaj etnicznego markera wskazującego na żywotność lokalnych tradycji kulturowych i potrzebę kultywowania materialnego i niematerialnego dziedzictwa Górnego Śląska.

Keywords

PL

Górny Śląsk; strój ludowy; górnośląskie stroje regionalne; industrializacja; dziedzictwo kulturowe

EN

Upper Silesia; folk costume; Upper Silesian regional costumes; industrialization; cultural heritage

• Publisher: Akademia Ignatianum w Krakowie
• Journal: Perspektywy Kultury
• Year: 2023
• Volume: 43
• Issue: 4/2
• Pages: 217-248

Dates

published

2023

Contributors

author

Izabela Kaczmarzyk

• Uniwersytet Ignatianum w Krakowie

• https://orcid.org/0000000173102209

References

• „Gazeta Górnośląska” 1880, R. 7, nr 86; 1882, R. 9, nr 96; 1883, R.10, nr 14. Pozyskano z: www.sbc.org.pl (dostęp: 11.07.2023)
• „Katolik” 1893, R. 26, nr 6; 1904, R. 34, nr 12; 1910, R. 43, nr 1. Pozyskano z: www.sbc.org.pl (dostęp: 10.07.2023)
• Bahlcke J., Gawrecki D., Kaczmarek R. (red,) (2011), Historia Górnego Śląska: polityka, gospodarka i kultura europejskiego regionu, Opole: Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej.
• Bandtkie J. S. (1934), Wiadomości o języku polskim w Szląsku i o polskich Szlązakach (przepisano z „Mrówki Poznańskiej” 1821 nr 3 i 4), b.m, b.w (przed 1934), mps., Biblioteka Śląska w Katowicach, sygn. 23391 III.
• Bazielich B. (1988), Śląskie stroje ludowe, Katowice: Wydawnictwo „Śląsk”, Wojewódzki Ośrodek Kultury.
• Bazielich B. (2002), Strój rozbarski, Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze
• Bazielich B., (2009), Ubiór i jego formy zdobnicze – zróżnicowanie i przemiany. W: Bazielich B. (red.), Ludowe tradycje. Dziedzictwo kulturowe ludności rodzimej w granicach województwa śląskiego, Wrocław, Katowice: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Muzeum Śląskie.
• Bogatyriew P. (1975), Semiotyka kultury ludowej, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy
• Bonczyk N. (1987), Stary kościół miechowski, oprac. W. Szewczyk, Katowice: Wydawnictwo „Śląsk”.
• Bönisch-Brednich B. (1994), Volkskundliche Forschung in Schlesien. Eine Wissensschaftsgeschichte, Marburg: N. G. Elwert Verlag.
• Boroń P., (2010), Jerzy Samuel Bandtkie a Śląsk i Ślązacy. W: A. Barciak (red.), Ślązacy w oczach własnych i obcych, Katowice–Zabrze: Polska Akademia Nauk. Oddział w Katowicach.
• Brzezińska A.W, Tymochowicz M., (2019), Atlas polskich strojów ludowych 1949-2019. Kierunki badań nad strojami ludowymi w Polsce po 1945 roku, „Nauka polska” 1/2019. Pozyskano z: https://journals.pan.pl/dlibra/publication/126182/edition/110098/ (dostęp: 10.07.2023).
• Czachowski H., Słomska-Nowak J. (2013), O strojach ludowych inaczej…Między estetycznym a filozoficznym wymiarem wiejskiej odzieży. W: A. W. Brzezińska, M. Tymochowicz (red.), Atlas polskich strojów ludowych. Zeszyt specjalny. Stroje ludowe jako fenomen kulturowy, Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze.
• Czerwińska Kinga (2018), Przepakować dziedzictwo. Przeszłość jako projekcja rzeczywistości – przypadki śląskie, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
• Dobrowolska A. (1934-1935), Niemiecka publikacja o stroju śląskim. W: Instytut Śląski w Katowicach. Komunikat nr 43, Katowice: Instytut Śląski. Pozyskano z: https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/162478/edition/152754/content (dostęp: 18.06.2023).
• Gerlich M. G. (1993), Od świadomości etnicznej do polskiej świadomości narodowej (schyłek XVIII w. – do Kulturkampfu), „Etnografia Polska” 1993, t. 37, z. 1.
• Grabowski E. (1935), Die Volkstrachten in Oberschlesien, H. Grabowski (hrsg), Breslau: Verlag Priebatsch's Buchhandlung.
• Kantor (1982), Ubiór - strój - kostium : funkcje odzienia w tradycyjnej społeczności wiejskiej w XIX i w początkach XX wieku na obszarze Polski, Kraków: Nakładem Uniwersytetu Jagiellońskiego.
• Kapełuś H. (red.), Krzyżanowski J. (red.) (1970), Dzieje folklorystyki polskiej. 1800-1863. Epoka przedkolbergowska, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• Kapełuś H. (red.), Krzyżanowski J. (red.) (1982, Dzieje folklorystyki polskiej. 1864-1918, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
• Katalog Wydawnictwa Dzieł Ludowych Karola Miarki Spółka z ograniczoną poręką w Mikołowie/(Nicolai O/S) (1911). Pozyskano z: https://sbc.org.pl/dlibra/publication/344671/edition/325639/content (dostęp: 12.09.2023).
• Koelling H. (1898|), Die Polen Oberschlesiens. W: Bunte Bilder aus dem Schlesierlande, Bd. 1, Breslau: Verlag von Max Woywod.
• Kossakowska-Jarosz K. (2009), Anioł czy piekielnica? Obraz kobiety w piśmiennictwie śląskim XIX wieku, Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
• Kossakowska-Jarosz K. (2014), Skryby z charyzmą. Estetyka biedermeieru a tożsamość górnośląska, Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
• Kucharska E., Nasz A., Rospond S. (1973), Wieś śląska w 1840 r. Relacje z podróży naukowej I. I. Sriezniewskiego po Śląsku, Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze.
• Kunicki W. (2009), Śląsk. Rzeczywistości wyobrażone. W: W. Kunicki, współpraca N. Ż. Żarscy (red.), Śląsk. Rzeczywistości wyobrażone, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
• Kuzio-Podrucki A. (2003), Henckel von Donnersmarckowie. Kariera i fortuna rodu, Bytom: Rococo.
• Laburda-Lis (2018), Strój ludowy kobiet z Radzionkowa i jego aktualne formy - rekonesans. W: K. Gęsikowska, K. Kozakowski (red.), Etno-grafie,kulturo-grafie. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. Pozyskano z: https://rebus.us.edu.pl/bitstream/20.500.12128/21044/1/LaburdaLis_Stroj_ludowy_kobiet_z_Radzionkowa_i_jego.pdf (dostęp: 27.09. 2023).
• Lipok-Bierwiaczonek (2022), Stroje ludowe w województwie śląskim. W: Encyklopedia województwa śląskiego, t. 9. Pozyskano z: http://ibrbs.pl/mediawiki (dostęp: 24.06. 2023).
• Malczewska-Pawelec D. (2012), Dialog o Śląsku. O (nie)zmienności obrazu krainy i jej mieszkańców w polskich syntezach dziejów narodowych epoki zaborów (studium historiograficzne). Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
• Malhomme (1931), Kronika działalności dyplomatycznej Leona Malhomme, t. 5., rkps (Biblioteka Śląska w Katowicach, sygn. R. 828 IV/5). Pozyskano z: https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/63958/edition/60191/content?format_id=2 (dostęp: 27.09.2023).
• Malinowski L. (1976), Listy z podróży etnograficznej po Szląsku. W: J. Pośpiech, S. Sochacka, Lucjan Malinowski a Śląsk. Działalność śląskoznawcza, teksty ludoznawcze. Opole: Instytut Śląski w Opolu.
• Niemcewicz J.U. (1872), Podróż do Wielkopolski i Śląska w roku 1821. Z niewydanych dotąd rękopisów, Poznań: Ludwik Merzbach.
• Nowacka-Goik M. (2015) , Czy ciasnocha była wygodna? O stroju codziennym Ślązaczek, „Dziennik Zachodni” 24.07.2015. Pozyskano z: https://plus.dziennikzachodni.pl/czy-ciasnocha-byla-wygodna-o-stroju-codziennym-slazaczek/ar/4575143 (dostęp: 20.06.2023).
• Nowakowski J. F. (1861), Odwiedziny u Józefa Lompy mieszczanina szląskiego, członka Towarzystwa Literackiego w Gostyniu, w W. K. Poznańskiem, członka Towarzystwa Naukowego w Poznaniu, Towarzystwa Rolniczego w Krakowie i w Warszawie. I słówko o nowem jego dziele >>Przewodnik dokładny dla zwiedzających Częstochowę<<, Wilno [odbitka z „Kuriera Wileńskiego”]. Pozyskano z: https://sbc.org.pl/dlibra/publication/91203/edition/87434/content (dostęp: 29.06.2023).
• O braciach naszych na Śląsku, „Wiarus” 1850, z. 7 (1990). W: Wrzesiński W. (red.), Kulak T. (wybór i oprac.), W stronę Odry i Bałtyku. Wybór źródeł (1795-1950). T. 1. O ziemię polską i polski lud (1795-1918). Wrocław-Warszawa: Uniwersytet Wrocławski, „Volumen”.
• Pośpiech J. (red.), Smolińska T. (red.), (2002), Z dziejów i dorobku folklorystyki śląskiej (do 1939 roku), Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
• Rostropowicz J. (2007), Elizabeth Grabowski, „Zeszyty Eichendorffa”, 2007/18,
• Simmel G. (1980), Filozofia mody. W: S. Magala, Simmel, Warszawa: Wiedza Powszechna.
• Simonides D. (1989), Folklor Górnego Śląska, red. D. Simonides, Katowice: Śląsk
• Simonides D. (2007), Mądrość ludowa. Dziedzictwo kulturowe Śląska Opolskiego, Wrocław, Opole: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. E. Smołki w Opolu.
• Skarby śląskiej szafy, Pozyskano z: https://muzeum.bytom.pl/?exhibition=skarby-slaskiej-szafy (dostęp: 29.06.2023; 30.09.2023).
• Skoczek-Kulpa R. (1998), Atelier fotograficzne rodziny Tschentscher w Królewskiej Hucie, „Zeszyty Chorzowskie” 1998, nr 3.
• Toboła-Feliks M. (2021), Dąbrówka Wielka – wieś w mieście. Animacja zaangażowana w zachowaniu miejscowego stroju ludowego (mediacja na styku etnologii i performatyki).], Journal of Urban Ethnology. Etnologia. Antropologia miasta 19/2021. Pozyskano z: https://journals.iaepan.pl/jue/article/view/2957 (dostęp: 18.0

Identifiers

DOI

10.35765/pk.2023.430402.15

Biblioteka Nauki

37230135