Zapinki bałtyjskie z Janowca nad Wisłą

• Authors: Grzegorz Kuś

Title variants

EN

Balt Brooches from Janowiec on the Vistula River

Abstracts

EN

The artefacts presented were found at site no. 3 (AZP 76-75/47) in Janowiec in the commune of Janowiec, Puławy County, located on a sandy terrace closing the Vistula River valley from the north-west. At the foot of the terrace, below the site, flows a small watercourse, which the locals call “Nieciecz”; it feeds the Plewka River, which has its confluence with the Vistula above Janowiec. The current bed of the Vistula River is about 2 km from the site (Fig. 1). The site, which can be described as a multicultural settlement, was discovered in 1981 during a surface survey conducted as part of the Archaeological Record of Poland; since 2016, fieldwalking and excavations have been regularly carried out at the site. Apart from isolated sherds of Trzciniec Culture pottery, the site also yielded Przeworsk Culture material, the oldest of which can be dated to phase A3, and the most numerous can be attributed to phases B2 and B2/C1–C1a. The youngest settlement horizon of the Przeworsk Culture is marked by a brooch of Almgren type 158, which can be classified as the Jakuszowice variant (according to I. Jakubczyk 2014), and a belt buckle similar to type H12 in the classification of R. Madyda-Legutko (1987). Fragments of the two brooches of Balt provenance, discussed in the article, can be dated to the later sections of the Early Migration Period and to the Late Migration Period. The beginning of early Slavic settlement is marked by fragments of bracelets with trumpet-shaped, ornamented terminals, which, with some reservations, can be dated to the 7th–8th century, as well as by late Avar belt fittings, dated to the 8th/9th century. The youngest early medieval artefacts can be dated to the 12th–13th century. During the excavations, modern period material was also recovered. The first of the finds discussed here is a copper-alloy fragment of a fibula with solid catchplate (Fig. 2:a.b). The fibula belongs to the Dollkeim/Kovrovo type, distinguished by A. Bitner-Wróblewska. Brooches of this type are mainly associated with the West Balt circle, where they are the most numerous. They are also known from Pomerania, Bornholm, Öland, Gotland and Finnish areas. One specimen was also found in Tomasze, Ostrołeka County, and in an unspecified locality in the Dnieper River basin. In the West Balt circle, Dollkeim/Kovrovo-type brooches are dated to the later stages of phase D and the beginning of phase E of the Migration period. The second find from Janowiec is a copper-alloy fragment of a spring from a rung brooch of a “pseudo-crossbow” construction (Fig. 2:c.d). Brooches of this type are found almost exclusively in the Balt areas, where they mark the developed stages of phase E of the Migration period. The finds from Janowiec can probably be regarded as signs of movement of small groups of West Balt people along the Vistula River.

PL

Zaprezentowane materiały zostały znalezione na stanowisku nr 3 (AZP 76-74/47) w miejscowości Janowiec (dawniej Janowiec nad Wisłą), gm. loco, pow. puławski. Stanowisko jest położone na piaszczystej terasie zamykającej od zachodu dolinę Wisły. W pobliżu stanowiska przepływa niewielki ciek wodny nazywany lokalnie „Nieciecz” oraz rzeka Plewka znajdującą swe ujście do Wisły powyżej Janowca. Obecne koryto Wisły jest oddalone o ok. 2 km od stanowiska (ryc. 1). Stanowisko zostało odkryte w roku 1981 podczas badań powierzchniowych, prowadzonych w ramach Archeologicznego Zdjęcia Polski. Od roku 2016 prowadzone są tu regularne badania powierzchniowe i wykopaliskowe, którymi kieruje Grzegorz Kuś. Pracami wykopaliskowymi objęto dotychczas obszar o powierzchni zaledwie 1,8 ara, a szczegółową prospekcją powierzchniową objęto obszar ok. 3 ha. Pozyskano przy tym materiały, które można datować na okres wpływów rzymskich, wczesne średniowiecze oraz liczne znaleziska nowożytne. Podczas prospekcji powierzchniowej pozyskano również dwa omawiane przedmioty, które można datować na okres wędrówek ludów. Pierwszym znaleziskiem jest wykonany ze stopu miedzi fragment fibuli z pełną pochewką, o kuszowatej konstrukcji (ryc. 2: a, b). Fibulę można zaliczyć do wydzielonego przez A. Bitner-Wróblewską typu Dollkeim/Kovrovo. Zapinki tego typu wiązane są głównie z kręgiem zachodniobałtyjskim, gdzie występują najliczniej. Znane są również z Pomorza, Bornholmu, Olandii, Gotlandii oraz obszarów fińskich. Jeden egzemplarz został również znaleziony w miejscowości Tomasze pow. ostrołęcki oraz w bliżej nieokreślonej miejscowości w dorzeczu Dniepru. W kręgu zachodniobałtyjskim zapinki typu Dollkeim/Kovrovo datowane są na młodsze odcinki fazy D i początki fazy E okresu wędrówek ludów. Drugim znaleziskiem z Janowca jest wykonany ze stopu miedzi fragment sprężyny zapinki szczeblowej o konstrukcji „pseudokuszowatej” (ryc.2: c, d). Zapinki tego typu znane są niemal wyłącznie z obszarów bałtyjskich, gdzie są datowane na rozwinięte odcinki fazy E okresu wędrówek ludów. Znalezisk z Janowca, można chyba traktować jako ślady krótkotrwałego pobytu, czy raczej postoju, w trakcie wyprawy niewielkich grup Estiów szlakiem wzdłuż Wisły. Nie można jednak wykluczyć, że wzdłuż takiego szklaku funkcjonowała sieć bardzo rozproszonego osadnictwa, a miejscowa ludność była zaangażowana w organizację dalekosiężnej wymiany. W wyjaśnieniu tej kwestii mogą jednak pomóc tylko kolejne odkrycia.

Keywords

PL

wczesne średniowiecze; Barbaricum; okres wędrówek ludów; badania powierzchniowe; zapinka szczeblowa; zapinka typu Dollkeim/Kovrovo

EN

Barbaricum; Migration Period; early Middle Ages; rung brooch; brooch type Dollkeim/Kovrovo

• Publisher: Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie
• Journal: Wiadomości Archeologiczne
• Year: 2021
• Volume: LXXII
• Issue: 72
• Pages: 194-199

Dates

published

2021

Contributors

author

Grzegorz Kuś

• Stowarzyszenie Przyjaciół Państwowego Muzeum Archeologicznego, ul. Długa 52 – Arsenał, 00-241, Warszawa, Polska

References

• ÅBERG N. 1919: Ostpreussen in der Völkerwanderungszeit, Uppsala-Leipzig.
• ALMGREN O. 1923: Studien über Nordeuropäischen Fibelformen der ersten nachchristlichen Jahrhunderte mit Berücksichtigung der provinzialrömischen und südrussichen Formen, Mannus-Bibliothek 32, Leipzig2.
• BITNER-WRÓBLEWSKA A. 1992: Cross-Bow Brooches from the Eastern Baltic Basin in the Early Migration Period. The Import of Ideas or Objects?, [w:] B Hårdh, B. Wyszomirska-Wertbart (red.), Contacts across the Baltic Sea during the Late Iron Age (5th–12th centuries). Baltic Sea Conference, Lund October 25–27. 1991, University of Lund Institute of Archeology, Report Series 43, Lund, 27–36.
• BITNER-WRÓBLEWSKA A. 2001: From Samland to Rogaland. East-West connections in the Baltic basin during the Early Migration Period, Warszawa.
• BITNER-WRÓBLEWSKA A. 2007: Zmierzch kultury bogaczewskiej i jej relacje z grupa olsztyńską, [w:] A. Bitner-Wróblewska (red.), Kultura bogaczewska w 20 lat później. Materiały z konferencji, Warszawa, 26–27 marca 2003, Seminarium Bałtyjskie I, Warszawa, 219–237.
• BRACHMANN H.-J. 1983: Die Funde der Gruppe des Prager Typs in der DDR und ihre Stellung im Rahmen der frühslawischen Besiedlung dieses Gebietes, „Slavia Antiqua” XXIX, 23–64.
• DULĘBA P., WOIŃSKA M. 2020: Unikatowa zapinka z Rajszewa, pow. legionowski. Przyczynek do studiów nad sytuacją kulturową w okresie wędrówek ludów na Mazowszu, „Wiadomości Archeologiczne” LXXI, 400–405.
• DULINICZ M. 2005: Najstarsza faza osadnictwa słowiańskiego w północnej części Europy Środkowej, [w:] P. Kaczanowski, M. Parczewski (red.), Archeologia o początkach Słowian. Materiały z konferencji, Kraków, 19–21 listopada 2001, Kraków, 513–526.
• GODŁOWSKI K. 1979: Z badań nad rozprzestrzenieniem się Słowian w V–VII w. n.e., Kraków.
• JAKUBCZYK I. 2014: Die eingliederigen Fibeln der Almgrens VI. Gruppe in der Przeworsk-Kultur – Fibeln des Typs A 158, „Recherches Archeologiques“, Nouvelle Serie 5–6 (2013–2014), 113–218.
• KAZAKEVIČIUS V. 1993: Plinkaigalio kapinynas. Monografija, „Lietuvos archeologia” 10, 3–181.
• KAZANSKI M. 2013: Water Routes from the Baltic to the Black Sea and Northern Barbarians in the Migration Period, [w]: I. Khrapunov, F.-A. Stylegar (red.), Inter Ambo Maria. Northern Barbarians from Scandinavia to the Black Sea, Kulturhistoriske rapporter 15, Kristiansand-Simferopol, 154–176.
• KOKOWSKI A. 2010: Nieznana część skarbu bursztynu z Basonii, [w:] A. Urbaniak et alii (red.), TERRA BARBARICA. Studia ofiarowane Magdalenie Mączyńskiej w 65. rocznicę urodzin, Monumenta Archaeologica Barbarica. Series Gemina, II, Łódź-Warszawa, 309–313.
• KOLEKCJA... 1995: Kolekcja Katedry Archeologii Uniwersytetu Marii Skłodowskiej-Curie w Lublinie, część 1, Katalog archeologicznych zbiorów pozamuzealnych 3, Warszawa.
• KOLENDO J. 1998: Napływ bursztynu z północy na tereny Imperium Rzymskiego w I – VI w. n.e., [w:] J. Kolendo, Świat antyczny i barbarzyńcy. Teksty, zabytki, refleksja nad przeszłością, tom I, Warszawa, 131–140.
• KONTNY B. 2010: Odwrotna strona medalu czyli w kwestii konstrukcji zapinek szczeblowych słów kilka, [w:] A. Urbaniak et alii, (red.), TERRA BARBARICA. Studia ofiarowane Magdalenie Mączyńskiej w 65. rocznicę urodzin, Monumenta Archaeologica Barbarica. Series Gemina, II, Łódź-Warszawa, 321–331.
• KONTNY B. 2017: How Did Amber Come to the Pontic Area in the Migration Period?, [w:] M. Matera, R. Karasiewicz--Szczypiorski (red.), The Crimea and the Northern Black Sea Coast in Archaeological Research 1956–2013, ŚWIATOWIT Suppl. Series C: Pontica et Caucasica I, Warszawa, 121–138.
• KOWALSKI J. 2000: Chronologia grupy elbląskiej i olsztyńskiej kręgu zachodniobałtyjskiego (V–VII w.). Zarys problematyki, Barbaricum 6, Warszawa, 203–266.
• LIS P. 2018: Osadnictwo wczesnośredniowieczne, [w:] B. Niezabitowska-Wiśniewska, Puławy-Włostowice. Wielokulturowe stanowisko z zachodniej Lubelszczyzny, Lublin, 660–711.
• MADYDA-LEGUTKO R. 1987: Die Gürtelschnallen der Römischen Kaiserzeit und der frühen Völkerwanderungszeit im mitteleuropäischen Barbaricum, B.A.R. Int. Series 360, Oxford (1986).
• MĄCZYŃSKA M. 1999: Schyłkowa faza kultury przeworskiej, [w:] A. Kokowski (red.), Kultura przeworska, Kultura przeworska IV, Lublin, 25–53.
• MĄCZYŃSKA M. 2005: Zanik kultury przeworskiej, [w:] P. Kaczanowski, M. Parczewski (red.), Archeologia o początkach Słowian. Materiały z konferencji, Kraków, 19–21 listopada 2001, Kraków, 157–163.
• MĄCZYŃSKA M. 2019: Faza C3 w kulturze wielbarskiej – próba wyróżnienia, „Wiadomości Archeologiczne” LXX, 43–63.
• MIŁEK S. 2020: New Evidence for the Migration Period in the Central Prosna Basin, [w:] A. Bursche, J. Hines, A. Zapolska (red.), The Migration Period between the Oder and the Vistula, 592–624.
• NIEDŹWIADEK R. 2009: Nie tylko Czwartek. Odkrycie wczesnośredniowiecznej (poł. V–VI w.) ziemianki w Śródmieściu Lublina, [w:] H. Taras, A. Zakościelna (red.), Hereditas praeteriti. Additamenta archaeologica et historia dedicata Ioanni Gurba Octogesimo Anno Nascendi, Lublin, 361–369.
• NIEZABITOWSKA-WIŚNIEWSKA B. 2018: Materiały osadowe kultur przeworskiej i wielbarskiej, [w:] B. Niezabitowska-Wiśniewska, Puławy-Włostowice. Wielokulturowe stanowisko z zachodniej Lubelszczyzny, Lublin, 600–640.
• NOWAKOWSKI W. 1996: Das Samland in der römischen Kaiserzeit und sein Verbindungen mit dem römischen Reich und der barbarischen Welt, Veröffentlichung des Vorgeschichtlichen Seminars Marburg, Sonderband 10, Marburg-Warszawa.
• PARCZEWSKI M. 1988: Początki kultury wczesnosłowiańskiej w Polsce. Krytyka i datowanie źródeł archeologicznych, Wrocław.
• PARCZEWSKI M. 2003: Wczesnosłowiańskie odkrycia w Bachórzu, pow. Rzeszów, [w:] Z. Woźniak, J. Gancarski (red.), Polonia Minor Medii Aevi. Studia ofiarowane Panu Profesorowi Andrzejowi Żakiemu w osiemdziesiątą rocznicę urodzin, Kraków-Krosno, 191–209.
• PRASSOLOW J.A., SKVORTSOV K.N. 2020: Schönwarling/Skowarcz and Dollkeim/Kovrovo-Type Crossbow Fibulae in Sambian-Natangian Culture Area, „Archaeologia Baltica” 27, 51–65.
• PROCHOWICZ R. 2001: Bałtowie nad Orzem? Zapinka z pełną pochewką z Tomaszów na Mazowszu, [w:] W. Nowakowski, A. Szela (red.), Officina archaeologica optima. Studia ofiarowane Jerzemu Okuliczowi-Kozarynowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, ŚWIATOWIT Suppl. Series P: Prehistory and Middle Ages VII, Warszawa, 175–178.
• RAKOWSKI T. 2013: Znalezisko bałtyjskiej zapinki szczeblowej z warszawskiego Wawra, „Wiadomości Archeologiczne” LXIV, 227–233.
• RUDNICKI M. 2008: Bemerkungen zur Entwicklung von Armbrustsprossenfibeln aus dem Territorium der Olsztyn- -Gruppe. Erste Feststellungen, [w:] B. Niezabitowska-Wiśniewska et alii (red.), The Turbulent Epoch. New materials from the Late Roman Period and the Migration Period II, Monumenta Studia Gothica V, Lublin, 291–302.
• RUDNICKI M., RUDNICKI M. 2020: Kujawy (Central Poland) between Antiquity and Middle Ages, [w:] A. Bursche, J. Hines, A. Zapolska (red.) The Migration Period between the Oder and the Vistula, 469–499.
• SKVORZOV K. 2007: Das Gräberfeld der römischen Kaiserzeit von Bol’šoe Isakovo (ehemals Lauth, Kreis Königsberg). Katalog der Funde aus den Grabungen 1998 und 1999, „Offa” 61/62 (2004/05), 111–219.
• STASIAK-CYRAN M. 2016: Charakterystyka osady w Nieszawie Kolonii w świetle analizy źródeł archeologicznych i badań interdyscyplinarnych, [w:] M. Stasiak-Cyran (red.), Nieszawa Kolonia stanowisko 5, powiat Opole Lubelskie. Interdyscyplinarna monografia osady z okresu rzymskiego, Lublin, 10–87.
• StASIAK-CYRAN M. 2017: Skarb bursztynu odkryty w Basonii (pow. opolski, woj. lubelskie), [w:] A. Bursche, K. Kowalski, B. Rogalski (red.), Barbarzyńskie tsunami. Okres Wędrówek Ludów w dorzeczu Odry i Wisły / Barbarian tsunami. Migration Period between the Odra and the Vistula, Warszawa-Szczecin, 117–118.
• SZMONIEWSKI B.S. 2016: Early-Slavic culture, [w:] M. Trzeciecki (red.), The Past Societies. Polish lands from the first evidence of human presence to the Early Middle Ages 5: 500 AD – 1000 AD, Warszawa, 22–73.
• SZYMAŃSKI W. 1987: Próba weryfikacji datowania zespołu osadniczego ze starszych faz wczesnego średniowiecza w Szeligach, woj. płockie, APolski XXXII/2, 349–374.
• TISCHLER O. 1879: Ostpreußische Gräberfelder III, „Schriften der Physikalisch-Ökonomischen Gesellschaft” XIX (1878), 159–268.
• TISCHLER O., KEMKE H. 1902: Ostpreussische Altertümer aus der Zeit der grossen Gräberfelder nach Christi Geburt, Königsberg i. Pr.
• VOß H.-U. 1991: Das Fragment einer baltischen Armbrustsprossenfibel von Seetz, Kr. Perleberg, „Ausgrabungen und Funde” 36/6, 295–300.

Identifiers

DOI

10.36154/wa.72.2021.09

Biblioteka Nauki

2048971