O nożach ze skuwkami w kulturze przeworskiej

• Authors: Tomasz Rakowski

Title variants

EN

Knives with ferrules in the Przeworsk Culture

Abstracts

EN

Knives as an artefact category have rarely been the subject of dedicated studies. There have been attempts at their categorisation and typology, but the large scale of their occurrence and relative similarity of forms discovered did not allow a comprehensive approach for the individual archaeological cultures. The same difficulty applies to the Przeworsk Culture, which yielded an enormous number of iron objects, and not just in comparison with other cultures of European Barbaricum. Before the main discussion of the issue at hand, it is worth it to clarify the terminology, as the individual knife parts have been referred to by different terms in various publications, which is surely the cause of some confusion (Fig. 1, 2).

One of the knife categories in the Przeworsk Culture consists of specimens with handles reinforced with ferrules made from an iron strip, dated to the Late Pre-Roman Period and the early phase of the Roman Period. They can be distinguished from knives with pseudo-ferrules, that is fittings without an inner opening but tightly attached to the tang, which were a kind of a bolster for the handle (Fig. 4). This knife category still needs to be catalogued and discussed separately.

Ferrules reinforcing the front of the knife handle are oval or almond-shaped; other shapes are rare. They are made from a thin, narrow, iron strip. Handle rivets further from the blade are wider than the ferrules, which indicates deliberate moulding of the handle shape. Przeworsk Culture knives of such a design have blades of varying lengths, from very long (over 20 cm) to short (10 cm and fewer). They are found in both male and female graves, although they are more common in the former (Fig. 14). They are dated from phase A2 (Fig. 5) through the transition between phase A2 and A3 (Fig. 3) and phase A3 (Figs. 7, 8) to the end of phase A3/beginning of phase B1 (Fig. 9, 10) and early phase B1 (Fig. 11), being the most common in phase A3–A3/B1, that is in the second half of the 1st century BCE and the beginning of the 1st century CE. The length of the blade has neither chronological nor territorial significance (Table 1, Fig. 17). Two distinct concentrations of the artefacts in question can be distinguished. The western one covers the area of southern Greater Poland and Lower Silesia, the eastern one is located in Mazovia (Fig. 14). Due to their relatively substantial number (37 specimens have been catalogued), they should be considered forms characteristic of the early phases of the Przeworsk Culture, where they probably also originated. The largest number (seven specimens) is known from the Oblin cemetery, Garwolin County, where they are dated to all the chronological phases of their occurrence, i.e., from phase A2 to phase B1. For this reason, I propose to designate the knife form under discussion as type Oblin. The great precision of workmanship (this applies to the specimens from the State Archaeological Museum in Warsaw I examined personally), the presence of openings and rivets in the handle tangs indicate that highly specialised workshops capable of creating fairly complicated designs operated in the 1st century BCE and the very beginning of the 1st century CE. Those specialised knife-making workshops vanished around the turn of the era. This coincides with the disappearance of workshops manufacturing wheel-thrown pottery near Cracow, which, according to Tomasz Bochnak, was due to the fall of the so-called Celtic circle – the collapse of markets and travel routes. As a result, the conditions for the functioning of highly specialised workshops would also cease to exist. Perhaps the abandonment of manufacture of fairly complicated – and likely relatively more expensive – knives is another manifestation of the then economic destabilisation within the entire area of the Przeworsk Culture.

PL

Noże jako kategoria zabytków, rzadko były przedmiotem osobnych opracowań. Podejmowano próby ich kategoryzacji i typologizacji, ale masowość ich występowania i relatywne podobieństwo odkrywanych form uniemożliwiały całościowe ujęcie dla poszczególnych kultur archeologicznych. Podobnie jest w przypadku kultury przeworskiej, gdzie ilość zabytków wykonanych z żelaza, jest ogromna w porównaniu do wielu innych kultur europejskiego Barbaricum. Przed właściwym omówieniem zagadnienia warto uściślić terminologię, bowiem poszczególne części noży bywały w publikacjach nazywane rozmaicie, co z pewnością wywołuje pewne nieporozumienia. W oparciu o własną wiedzę i wybrane źródła, proponuję uściślenie nazewnictwa (ryc. 1 i 2).

Jedną z kategorii noży w kulturze przeworskiej są egzemplarze, których rękojeści [ang. handle] wzmacniane były wykonywanymi z taśmy żelaznej skuwkami [ang. ferrules], datowane na młodszy okres przedrzymski i początki wczesnej fazy okresu wpływów rzymskich. Odróżnić można je od noży z pseudoskuwkami, czyli okuciami nie mającymi wewnętrznego światła, ale ściśle przylegającymi do trzpienia rękojeści, będącymi raczej rodzajem tarczki oporowej rękojeści [ang. bolster] (ryc. 4). Ta kategoria noży wymaga osobnego skatalogowania i omówienia.

Skuwki wzmacniające przód rękojeści noży miały kształt owalny lub migdałowaty; inne kształty należą do rzadkości. Zrobione są z cienkiej, wąskiej taśmy żelaznej, zaś nity rękojeści położone dalej od głowni są szersze niż te skuwki, co wskazuje na celowe profilowanie kształtu rękojeści.

Noże o tej konstrukcji w kulturze przeworskiej mają różną długość głowni [ang. blade], od bardzo długich (ponad 20 cm), do krótkich (10 cm i mniej). Znajdowane są zarówno w grobach mężczyzn jak i kobiet, częściej jednak w tych pierwszych. Datowane są od fazy A2 (ryc. 5), poprzez przełom fazy A2 i A3 (ryc. 6), fazę A3 (ryc. 7 i 8), fazę A3/B1 (ryc. 9 i 10) do początku fazy B1 (ryc. 11). Najczęściej spotykane są w fazach A3 i A3/B1, a więc w drugiej połowie I w. przed Chr. oraz początkowi I w. po Chr. Znajdowane są zarówno w grobach mężczyzn jak i kobiet, ale częściej w tych pierwszych (tab. 1). Długość głowni noży nie ma znaczenia chronologicznego ani terytorialnego (tab. 1, mapa 2). Wyróżnić można dwa wyraźne skupiska tych zabytków. Pierwsze, zachodnie, obejmuje obszar południowej Wielkopolski i Dolnego Śląska, drugie zaś, wschodnie znajduje się na Mazowszu (ryc. 14).

Ze względu na relatywnie dużą liczbę (skatalogowano trzydzieści siedem egzemplarzy) uznać należy je za formy charakterystyczne dla wczesnych faz kultury przeworskiej, gdzie też upatrywać należy ich genezy. Największa liczba (siedem egzemplarzy) znana jest z cmentarzyska w Oblinie, pow. garwoliński, gdzie datowane są na wszystkie fazy chronologiczne ich występowania, tj. od fazy A2 do B1. Z tego powodu dla omawianych form noży proponuję nazwę typ Oblin.

Duża precyzja ich wykonania (dotyczy to znanych mi z autopsji egzemplarzy ze zbiorów Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie), obecność otworów i nitów [ang. rivets] w trzpieniach [ang. tangs] rękojeści, wskazują na funkcjonowanie w I w. przed Chr. i w samym początku I w. po Chr. wyspecjalizowanych warsztatów potrafiących wykonywać dość skomplikowane projekty. Zanik noży omawianej konstrukcji zbiega się z końcem wytwarzania ceramiki toczonej na kole w tym okresie kultury przeworskiej. Oba te krańcowe zjawiska wiązać można z załamaniem rynków handlowych wynikającym z upadku szeroko rozumianej Celtyki i brakiem miejsca na obszarach na północ od Karpat dla funkcjonowania wyspecjalizowanych warsztatów rzemieślniczych.

Keywords

PL

Barbaricum; kultura przeworska; noże; noże ze skuwkami

EN

Barbaricum; Przeworsk Culture; knives; knives with ferrules

• Publisher: Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie
• Journal: Wiadomości Archeologiczne
• Year: 2022
• Volume: LXXIII
• Issue: 73
• Pages: 73-107

Dates

published

2022

Contributors

author

Tomasz Rakowski

• Dział Epoki Żelaza, Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, Polska

References

• ANDRZEJOWSKI J. 2005: Wczesna Kragenfibel z Obór i problem jej pochodzenia, WA LVII (2004–2005), 57–66.
• ANDRZEJOWSKI J. 2006: Kołoząb, stanowisko 3. Cmentarzysko kultury przeworskiej i kultury wielbarskiej na Mazowszu Płockim, Warszawa, mps w Dziale Epoki Żelaza Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie.
• ANDRZEJOWSKI J. 2009: Nekropola w Modle a późna faza kultury przeworskiej na północnym Mazowszu, mps dysertacji doktorskiej na Wydziale Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego.
• BITNER-WRÓBLEWSKA A. 2007: Netta. A Balt Cemetery in Northeastern Poland, Monumenta Archaeologica Barbarica XII, Warszawa.
• BOCHNAK T. 2003: „Długie noże” w grobach kultury przeworskiej z młodszego okresu przedrzymskiego – broń czy narzędzie?, MatArch. XXXIV, 5–18.
• BOCHNAK T. 2013: Przyczyny zaniku ceramiki toczonej na ziemiach polskich w początkach I wieku po Chr. – zapomniany sekret, uwarunkowania społeczno-psychologiczne czy czynniki ekonomiczne?, WA LXIV, 85–95.
• COFTA-BRONIEWSKA A., BEDNARCZYK J. 1998: Miejsce obrzędowe z doby neolitu i schyłku starożytności w Inowrocławiu, st. 58, Studia i Materiały do Dziejów Kujaw 9, Poznań.
• Czarnecka K. 2007: Oblin. Ein Gräberfeld der Przeworsk-Kultur in Südmasowien, Monumenta Archaeologica Barbarica XIII, Warszawa.
• CZARNECKA K. 2010: Metalowe pojemniczki tzw. Amulettendose w europejskim Barbaricum, [w:] A. Urbaniak et alii (red.), TERRA BARBARICA. Studia ofiarowane Magdalenie Mączyńskiej w 65. rocznicę urodzin, Monumenta Archaeologica Barbarica. Series Gemina II, Łódź-Warszawa, 229–238.
• CZARNECKA K., SICIŃSKI W. 2015: Unikatowa pochwa miecza z cmentarzyska kultury przeworskiej w Orenicach, pow. łęczycki, WA LXVI, 320–330.
• DĄBROWSCY I. i K. 1967: Cmentarzysko z okresów późnolateńskiego i wpływów rzymskich w Wesółkach, pow. Kalisz, Polskie Badania Archeologiczne 15, Wrocław.
• DĄBROWSKA T. 1988: Wczesne fazy kultury przeworskiej. Chronologia – zasięg – powiązania, Warszawa.
• DĄBROWSKA T. 1997: Kamieńczyk. Ein Gräberfeld der Przeworsk-Kultur in Ostmasowien, Monumenta Archaeologica Barbarica III, Kraków.
• DOBROWOLSKA-KIERYŁ M. 2013: (red.) Nóż w kuchni. Sekrety szefa kuchni. Jak kroić i obierać, żeby smacznie zjeść, Warszawa.
• DOLENZ H.T. 1992: Studien zu den Eisenmessern vom Magdalensberg in Kärnten, „Carinthia I” 182, 93–134.
• DROBERJAR E. 1994: Der Niederschlag der Markomannenkriege auf den kaiserzeitlichen Siedlungen in Südmähren und die Frage der Übergangsstufe B2/C1, [w:] H. Friesinger, J. Tejral, A. Stuppner (red.), Markomanennkriege – Ursachen und Wirkungen. VI. Internationales Symposium “Grundprobleme der frühgeschichtlichen Entwicklung im nördlichen Mitteldonaugebiet”, Wien 23.––26. November 1993, Spisy Archeologického ústavu AV ČR Brno 1, Brno,179–201.
• FOGEL J. 1980: Uzbrojenie ludności kultury wschodniopomorskiej, PArch. 27, 87–123.
• GAJEWSKI L., WOŹNIAK Z. 2000: Cmentarzysko wczesnoprzeworskie ze Stradowa, pow. Kazimierza Wielka, SprArch. 52, 231–327.
• GARBACZ K. 1991: Nowo odkryte cmentarzysko (?) kultury przeworskiej w Pikulach, gm. Janów Lubelski, woj. Tarnobrzeg, SprArch. XLIII, 199–226.
• GODŁOWSKI K. 1959: Materiały z cmentarzyska z późnego okresu wpływów rzymskich w Opatowie, pow. Kłobuck, MatArch. I, 173–277.
• GODŁOWSKI K. 1977: Materiały do poznania kultury przeworskiej na Górnym Śląsku (część II), MSiW II, 255–382.
• GODŁOWSKI K. 1981: Kultura przeworska, [w:] Prahistoria ziem polskich V, 57–135.
• GODŁOWSKI K. SZADKOWSKA L. 1972: Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Tarnowie, powiat Opole, „Opolski Rocznik Muzealny” V, 5–246.
• GRYGIEL M., GRYGIEL R., STASIAK W. 2018: Gola pod Jaraczewem w pradziejach, Biblioteka Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego 40, Łódź.
• GRYGIEL M., ORZECHOWSKI M. 2015: Zabytki z grobu (?) kultury pomorskiej z miejscowości Ławy, pow. Kazimierza Wielka, woj. świętokrzyskie, MatArch. XL, 169–194.
• ILKJÆR J. 1993: Illerup Ådal 3. Die Gürtel. Bestandteile und Zubehör. Textband, Jutland Archaeological Society Publications XXV:3, Højbjerg.
• ILKJÆR J. 2007: Illerup Ådal. Czarodziejskie zwierciadło archeologii (tłum. A. Kokowski), Warszawa.
• JAMKA R. 1933: Cmentarzysko w Kopkach (pow. niski) na tle okresu rzymskiego w Małopolsce zachodniej, PArch. V/1 (1933–1934), 23–62.
• JAMKA R. 1959: Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Starachowicach, PArch. XI, 32–62.
• JAMKA R. 1963: Materiały kultury przeworskiej z Leonowa, stanowisko II, pow. Łódź, ZNUJ 46 = Prace Archeologiczne 5, Kraków, 59–75.
• JANKOWSKA B., NIEWĘGŁOWSKI A., SOCHACKI Z. 1975: Cmentarzysko sprzed 2000 lat w Lemanach, pow. Pułtusk, [w:] B. Gierlach, A. Gieysztor, S. Kotarski (red.), Pułtusk. Studia i materiały z dziejów regionu II, Prace Mazowieckiego Ośrodka Badań Naukowych 17, Pułtusk, 27–54.
• JANOSZ S. 1952: Cmentarzysko z okresu późno-lateńskiego i rzymskiego w Wymysłowie, pow. Gostyń, FAP II (1951), 1–284.
• JANOSZ S. 1960: Dalsze groby ciałopalne z okresu rzymskiego w Nacławiu pow. Kościan, FAP XI, 224–229.
• JAŻDŻEWSKA M., SICIŃSKI W. 2017: Siemiechów stanowisko 2, województwo łódzkie. Cmentarzysko i osada kultury przeworskiej, Wydawnictwa Fundacji Badań Archeologicznych Imienia Profesora Konrada Jażdżewskiego 22, Łódź.
• KAMYSZEK L., ŻYGADŁO L. 2020: Cmentarzysko ludności kultury przeworskiej w Ochocicach, stanowisko 5, gm. Kamieńsk, woj. łódzkie, FAP 56, 157–198.
• KASPRZAK M. 2013: Noże ze stanowiska w południowo-zachodniej części kwartału ulic: Długie Ogrody, Szafarnia, Angielska Grobla i św. Barbary w Gdańsku, Archeologia Gdańska V, Gdańsk, 309–335.
• KASZEWSKA E. 1962: Cmentarzysko kultury wenedzkiej w Piotrkowie Kujawskim, pow. Radziejów, PMMAE 8, 5–78.
• KONTNY B. 2019: Archeologia wojny. Ze studiów nad uzbrojeniem barbarzyńskiej Europy okresów wpływów rzymskich i wędrówek ludów, Oświęcim.
• KOSTRZEWSKI B. 1947: Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Koninie (woj. poznańskie), PArch. VII/2, 192–293.
• KOSTRZEWSKI B. 1954: Cmentarzysko z okresu późnolateńskiego i rzymskiego w Domaradzicach, pow. Rawicz, FAP IV (1953), 153–274.
• KRÓLIKIEWICZ T. 2004: Encyklopedia noży wojskowych, Warszawa.
• ERZEPKI B., KOSTRZEWSKI J. 1915: (red.) Album zabytków przedhistorycznych Wielkiego Księstwa Poznańskiego zebranych w Muzeum Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu / Album im Museum der Posener Gesellschaft der Freunde der Wissenschaften aufbewahrten praehistorischen Denkmäler des Grossherzogtums Posen, zesz. IV / Heft IV, Poznań/Posen.
• KOZAK D.N. 1982: Eine Bestattung aus dem ersten nachchristlichen Jahrhundert am Oberlauf des Dnjestr, „Germania” 60/2, 533–545.
• KOZAK D.N. 1985: Mogil'nik pševors'koï kul'turi pobliżu s. Grinìv na Verhn'omu Podnìstrov’ï, „Arheologìâ” 52, 52–64.
• KOZŁOWSKA R. 1958: Cmentarzysko z okresu późnolateńskiego i wczesnorzymskiego w Niecieplinie, pow. Garwolin, MS IV, 337–365.
• KRAMAREK I. 1962: Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich w Kotli, pow. Głogów, „Silesia Antiqua” IV, 213–240.
• KRÄMER W. 1985: Die Grabfunde von Manching und die latènezeitlichen Flachgräber in Südbayern, Die Ausgrabungen in Manching 9, Stuttgart.
• KURZYŃSKA M. 2020: Grudziądz-Rządz (Rondsen, Kr. Graudenz), stan. 1, archiwalne cmentarzysko kultury oksywskiej i wielbarskiej, Grudziądz.
• LiaNa T. 1975: Cmentarzysko kultury przeworskiej w Nowym Mieście, pow. Rawa Mazowiecka, WA XL/3, 375–410.
• ŁUCZKIEWICZ P. 2006: Uzbrojenie ludności ziem Polski w młodszym okresie przedrzymskim, Archaeologia Militaria II, Lublin.
• MACIAŁOWICZ A. 2017: Celtyckie tradycje rzemieślnicze na Mazowszu w świetle znalezisk zapinek, [w:] W. Nowakowski, W. Orliński, M. Woińska (red.), Relacje kultury przeworskiej i lateńskiej na Mazowszu. Wnioski z badań cmentarzyska przeworskiego w Legionowie CSP, Legionowo-Warszawa, 61–118.
• MAKIEWICZ. T. 1970: Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Białej, pow. Łódź, PMMAE 17, 175–255.
• MARCINIAK J. 1957: Cmentarzysko ciałopalne z okresu późnolateńskiego w Wilanowie koło Warszawy, MS II, 7–174.
• MARTYNIAK G., PASTWIŃSKI R., PAZDA S. 1997: Cmentarzysko kultury przeworskiej w Ciecierzynie, gmina Byczyna, woj. opolskie, Wrocław.
• MICHALIK P. 2007: Późnośredniowieczne i wczesnonowożytne noże z zamku w Pucku, ŚWIATOWIT Suppl. Series P: Prehistory and Middle Ages XV, Warszawa.
• NIEWĘGŁOWSKI A. 1982: Cmentarzysko kultury przeworskiej z okresu rzymskiego w Gościeradowie, gm. loco, woj. Tarnobrzeg, SprArch. XXXIII (1981), 61–98.
• NIEWĘGŁOWSKI A. 1991: Cmentarzysko kultury przeworskiej w Garwolinie, woj. siedleckie, Warszawa.
• NOWAKOWSKI W. 1994: Krieger ohne Schwerter – Die Bewaffnung der Aestii in der Römischen Kaiserzeit, [w:] C. von Carnap-Bornheim (red.), Beiträge zu römischer und barbarischer Bewaffnung in den ersten vier nachchristlichen Jahrhunderten. Akten des 2. Internationalen Kolloquiums in Marburg a.d. Lahn, 20. bis 24. Februar 1994, Veröffentlichungen des Vorgeschichtlichen Seminars Marburg 8, Lublin/Marburg, 379–391.
• OKULICZ J. 1971: Cmentarzysko z okresu późnolateńskiego i rzymskiego w miejscowości Dobrzankowo, pow. Przasnysz, MSiW I, 127–170.
• OKULICZ J. 1983: Cmentarzyska z okresu rzymskiego na „Łysej Górze” i „Zwierzyńcu” w Gródkach w województwie ciechanowskim, RO XIV/XV, 73–189.
• ORLIŃSKI W., WOIŃSKA M. 2017: Katalog, [w:] W. Nowakowski, W. Orliński, M. Woińska (red.), Relacje kultury przeworskiej i lateńskiej na Mazowszu. Wnioski z badań cmentarzyska przeworskiego w Legionowie CSP, Legionowo-Warszawa, 255–[307].
• PESCHECK CH. 1939: Die frühwandalische Kultur in Mittelschlesien (100 vor bis 200 nach Christus), Quellenschriften zur ostdeutschen Vor- und Frühgeschichte 5, Leipzig.
• PIČ J.L. 1905: Starožitnosti země České, część II: Čechy na úsvitě dějin, tom 3: Žarové hroby v Čechách a příchod Čechů, Praha.
• RAMSL P.C. 2002: Das Eisenzeitliche Gräberfeld von Pottenbrunn, Fundberichte aus Österreich. Materialheft A 11, Wien.
• PIETA K. 2008: Keltské osídlenie Slovenska. Mladšia doba laténska, Archeologica Slovaca Monographiae – Studia XI, Nitra.
• RAU A. 2010a: Jernalderen i Nordeuropa: Nydam Mose 1. Die personengebundenen Gegenstände: Grabungen 1989–1999. Text, Jysk Arkæologisk Selskabs Skrifter 72/1, Højbjerg.
• RAU A. 2010b: Jernalderen i Nordeuropa: Nydam Mose 2. Die personengebundenen Gegenstände: Grabungen 1989–1999. Listen, Katalog, Literatur, Konkordanz, Tafeln, Pläne, Jysk Arkæologisk Selskabs Skrifter 72/2, Højbjerg.
• RODZIŃSKA-NOWAK J. 2012: Gospodarka żywnościowa ludności kultury przeworskiej, Opera Archeologiae Iagellonicae II, Kraków.
• RUUSUVUORI A. 2016: The Puukko. Finish knives from antiquity to today, Atglen (Pa).
• SICIŃSKI W. 2019: Kolonia Rychłocice stanowisko 1, województwo łódzkie. Cmentarzysko od epoki brązu po okres wędrówek ludów, Łódź.
• SÎRBU V. 2006: Oameni şi zei în lumea geto-dacilor – mărturii arheologice / Man and Gods in the Geto-Dacian World – archaeogical testimony, Braşov.
• SOCHA H. 2006: Japońskie noże, Warszawa.
• SZABOVÁ A. 2018: Nože a nožnice na juhozápadnom Slovensku v dobe rímskiej, „Musaica archaeologica” 3/1, 65–80.
• SZAREK-WASZKOWSKA E. 1973: Cmentarzysko kultury przeworskiej w miejscowości Opoka, pow. Puławy, Studia i Materiały Lubelskie 5, Lublin (1971), 79–186.
• SZYDŁOWSKI J. 1959: Badania na Ostrej Górce w Kalinowie, pow. Strzelce Opolskie, „Silesia Antiqua” I, 155–195.
• SZYDŁOWSKI J. 1964: Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich w Choruli, pow. Krapkowice, Wrocław.
• UTKIN J. 2016: Noże myśliwskie Polski i Europy, Warszawa.
• WESKI T. 1982: Waffen In germanischen Gräbern der älteren römischen Kaiserzeit südlich der Ostsee, B.A.R. Int. Series 147, Oxford.
• WOŁĄGIEWICZOWIE M.D. i R.1964: Uzbrojenie ludności Pomorza Zachodniego u progu naszej ery, MZP IX (1963), 9–166.
• WOŹNIAK Z. 1974: Wschodnie pogranicze kultury lateńskiej, Wrocław.
• ZIELONKA B. 1953: Cmentarzysko z okresu cesarstwa rzymskiego w Lachmirowicach w pow. inowrocławskim, PArch. IX/2–3 (1951–1952), 353–386.
• ZIELONKA B. 1970: Rejon Gopła w okresie późnolateńskim i rzymskim, FAP XX (1969), 147–217.

Identifiers

DOI

10.36154/wa.73.2022.02

Biblioteka Nauki

28328209