Full-text resources of CEJSH and other databases are now available in the new Library of Science.
Visit https://bibliotekanauki.pl
Visit https://bibliotekanauki.pl
Journal
Article title
Authors
Content
Full texts:
Title variants
Warsaw-Wilanów "Powsin" - cemetery from Early Iron Age in the light of archival sources
Languages of publication
Abstracts
The Warszawa-Wilanów “Powsin” cemetery was discovered in the spring of 1990 during a field survey conducted as part of the Archaeological Record of Poland. The abundant pottery found on the surface and the devastation of the site area with hollows and rubbish dumps led to a rescue excavation in the summer of the same year, carried out under the supervision of Maria Kulisiewicz-Kubielas on behalf of The Polish Studios for Conservation of Cultural Property (Fig. 1, 2). During the excavations, which covered an area of 286 m2, twenty-three features related to the functioning of an early Iron Age cemetery were discovered (Fig. 3).
It was not until 2006 when the next discovery was made at the cemetery during archaeological monitoring ahead of a construction work. The site is now completely built over, as confirmed by surface surveys in 2019.
The results of the exploration of the site were not published after the end of the excavations in 1990, and the fate of the documentation taken was unknown. The present study was made possible by the discovery of a folder in the legacy of Maria Kulisiewicz-Kubielas, which contained a report manuscript, field photographs, a description of the artefacts with their inventory numbers, a sketch of the are grid with excavation trenches, a list of features and their contents, scientific notes and illustrations of the artefacts. The documentation did not include drawings, photographs or descriptions of pits and graves. Despite the absence of some of the data, an analysis of the surviving archival documents made it possible to restore 80% of the original information base. The material from the excavations, after several changes in storage locations, is now kept in the collection of the Faculty of Archaeology of the University of Warsaw.
Of the discovered features, one was identified as a quasi-cist grave (Fig. 8, 12), four as cloche graves (Fig. 4, 5), three as urned graves (Fig. 9−11) and six as presumed pit graves. The remaining nine features were deemed to be pits of undetermined function (Fig. 6, 7). The most interesting in terms of funeral rites and grave goods was the quasi-cist feature no. 10. In a rectangular pit measuring 2.2×1.2 m, it contained burnt bones of a man and a woman deposited on a lining of pottery sherds. The remains were accompanied by six accessory vessels, arranged in a row (Fig. 12). Of the nine vessels identified in the feature, four were thin-walled, blackened pots and jars (Pl. II), and the rest were forms with thicker walls, smoothed surface and, exceptionally, with a roughened body (Pl. III). Non-ceramic grave goods consisted of bronze tongs, a bronze crescent-shaped object and an iron pin. An urned grave of a child (feature 18) was dug into the north-eastern corner of the feature under discussion (Fig. 9). Feature 10 exhibits characteristics of funerary rites typical of the Pomeranian culture, including the rectangular shape of the burial pit and the orderly, linear arrangement of the vessels in the grave. Some of the grave goods – thin-walled black pots and jars with low-set bodies – are also characteristic of the culture in question. The elements that deviate from “Pomeranian” patterns include the absence of a stone structure, the deposition of the bones on the pottery-lined bottom of the pit, numerous accessory vessels and the presence of earthenware with traits typical of the Cloche Grave Culture pottery. Therefore, feature 10 displays a “mixed” Pomeranian-Cloche Grave culture character, specific to areas settled by people of the Pomeranian culture in the later phases of its development. The closest analogy to the feature in question is grave 80 from the Brześć Kujawski cemetery, Włocławek County. The cloche and urned burials were deposited in pure sand or in faintly outlined, grey pits. The vessels in the cloche graves were found in a classic arrangement – a cinerary urn filled with bones was covered with a bowl and shielded with a cloche. The urned burials, mostly child graves, were found in the vicinity of the cloche graves and the quasi-cist feature. The pit graves, about which no detailed information is available, contained small numbers of bones.
The archaeological material from the site is dominated by pottery. Of the 34 vessels recovered, 26 were preserved to the extent that allowed them to be classified as per the typology developed by Teresa Węgrzynowicz in 1988. 16 vessels were attributed to the pot subgroup (A1), three were identified as jars (subgroup A2) and seven as bowls (subgroup B1). They were further divided into types (according to the presence or absence of a neck and the finish of the outer surface) and variants (according to the location of the maximum body circumference).
The vessels from Warszawa-Wilanów “Powsin” are counted among forms commonly found at early Iron Age cemeteries in Mazovia and Podlachia. The decorations on two cloches reference ornamentation found on pottery of the Mazovian and Tarnobrzeg-Lusatian Urnfield Culture. Namely, the adornments in question are four holes (three only partially pierced through) under the edge of a pot from feature 1 and a short, notched strip of clay applied on the upper body part of a pot from a grave discovered in 2006.
Metal artefacts were recorded in graves 1, 2, 10 and 18. In features 1 and 2, these were fragments of a bronze wire and an iron wire respectively, probably parts of small decorations. In grave 10, found among the burnt bones of the pair of adults, there were their daily-use objects: an iron pin with a swan neck and looped head, a bronze crescent-shaped object and a pair of bronze tongs (Pl. III/10:1−3). An analogous iron pin found in the urned child burial 18 was probably a special grave gift (Pl. V/18:1). Pin specimens shaped similarly to those uncovered at Powsin (gently bent neck, head facing downward) represent the latest type of pins with swan necks and looped heads, found in the later phases of the Pomeranian-Cloche Grave cultural circle in Mazovia and central Poland (Fig. 13). Like pins with hooked necks and so-called “gullets”, they are dated to the early pre-Roman period (Fig. 14). The only analogies to the bronze crescent-shaped strip are found in graves of the Pomeranian Culture in Lower Silesia. The presence of such objects in women's graves suggests that they were either used to adorn the body (earrings) or were sewn onto clothing to reinforce it at the insertion point of a pin or brooch needle. The bronze tongs have narrow, triangular paddles not separated from the body, which was made from a rod of a semi-circular cross-section and looped at the bend. Formally, they belong to the East Pomeranian type with narrow paddles, distinguished by Marek Gedl. Artefacts analogous to the Powsin specimen are found in large numbers in Greater Poland and rarely in Mazovia and Podlachia. None of the analysed metal artefacts are sensitive chronological markers, but their particular traits and indicated analogies likely attribute them to the Early Pre-Roman Period. The Warszawa-Wilanów “Powsin” cemetery belongs to the third category of “mixed” Pomeranian-Cloche Grave sites distinguished by Mirosława Andrzejowska, where quasi-cist features occur alongside graves characteristic of the Cloche Grave culture. Quasi-cist feature 10 from Powsin was most likely the oldest grave at the cemetery. Its furnishings, especially the iron pins with swan necks and the bronze crescent-shaped strip, which find analogies at other cemeteries from the later phases of the Pomeranian-Cloche Grave cultural circle, prove that the burial in question was probably deposited already in the Early Pre-Roman Period. Feature 15, with grave goods consisting of vessels typical of the latest phase of Cloche Grave Culture cemeteries in Mazovia and Podlachia, is the youngest.
The Powsin cemetery was used by a community whose funeral rite and grave goods exhibit characteristics of three cultural zones, i.e., the “local” Mazovian-Podlachian Cloche Grave culture, the Pomeranian Culture and the Tarnobrzeg-Lusatian Urnfield Culture, which acted as an intermediary to the spread of so-called “eastern elements” in the Polish lands. Similar “mixed” traits are found at the cemeteries at Dziecinów and Warszawa-Grochów “ul. Górników”; thus, they may have functioned at the same time as the Powsin site.
In order to verify the relative chronology of the cemetery, 14C dating of a fragment of a cremated bone from feature 10 was obtained. The 14C date – 2400±30 BP – was within the range of 544−397 BCE after calibration at the 95.4% probability level and within the range of 494−405 BCE at the 68.3% probability level (Fig. 15). The result falls within the boundaries of the LTA and early LTB phases according to Michael Trachsel’s dating corrections. Therefore, the cemetery was in operation in the 5th century BCE.
It was not until 2006 when the next discovery was made at the cemetery during archaeological monitoring ahead of a construction work. The site is now completely built over, as confirmed by surface surveys in 2019.
The results of the exploration of the site were not published after the end of the excavations in 1990, and the fate of the documentation taken was unknown. The present study was made possible by the discovery of a folder in the legacy of Maria Kulisiewicz-Kubielas, which contained a report manuscript, field photographs, a description of the artefacts with their inventory numbers, a sketch of the are grid with excavation trenches, a list of features and their contents, scientific notes and illustrations of the artefacts. The documentation did not include drawings, photographs or descriptions of pits and graves. Despite the absence of some of the data, an analysis of the surviving archival documents made it possible to restore 80% of the original information base. The material from the excavations, after several changes in storage locations, is now kept in the collection of the Faculty of Archaeology of the University of Warsaw.
Of the discovered features, one was identified as a quasi-cist grave (Fig. 8, 12), four as cloche graves (Fig. 4, 5), three as urned graves (Fig. 9−11) and six as presumed pit graves. The remaining nine features were deemed to be pits of undetermined function (Fig. 6, 7). The most interesting in terms of funeral rites and grave goods was the quasi-cist feature no. 10. In a rectangular pit measuring 2.2×1.2 m, it contained burnt bones of a man and a woman deposited on a lining of pottery sherds. The remains were accompanied by six accessory vessels, arranged in a row (Fig. 12). Of the nine vessels identified in the feature, four were thin-walled, blackened pots and jars (Pl. II), and the rest were forms with thicker walls, smoothed surface and, exceptionally, with a roughened body (Pl. III). Non-ceramic grave goods consisted of bronze tongs, a bronze crescent-shaped object and an iron pin. An urned grave of a child (feature 18) was dug into the north-eastern corner of the feature under discussion (Fig. 9). Feature 10 exhibits characteristics of funerary rites typical of the Pomeranian culture, including the rectangular shape of the burial pit and the orderly, linear arrangement of the vessels in the grave. Some of the grave goods – thin-walled black pots and jars with low-set bodies – are also characteristic of the culture in question. The elements that deviate from “Pomeranian” patterns include the absence of a stone structure, the deposition of the bones on the pottery-lined bottom of the pit, numerous accessory vessels and the presence of earthenware with traits typical of the Cloche Grave Culture pottery. Therefore, feature 10 displays a “mixed” Pomeranian-Cloche Grave culture character, specific to areas settled by people of the Pomeranian culture in the later phases of its development. The closest analogy to the feature in question is grave 80 from the Brześć Kujawski cemetery, Włocławek County. The cloche and urned burials were deposited in pure sand or in faintly outlined, grey pits. The vessels in the cloche graves were found in a classic arrangement – a cinerary urn filled with bones was covered with a bowl and shielded with a cloche. The urned burials, mostly child graves, were found in the vicinity of the cloche graves and the quasi-cist feature. The pit graves, about which no detailed information is available, contained small numbers of bones.
The archaeological material from the site is dominated by pottery. Of the 34 vessels recovered, 26 were preserved to the extent that allowed them to be classified as per the typology developed by Teresa Węgrzynowicz in 1988. 16 vessels were attributed to the pot subgroup (A1), three were identified as jars (subgroup A2) and seven as bowls (subgroup B1). They were further divided into types (according to the presence or absence of a neck and the finish of the outer surface) and variants (according to the location of the maximum body circumference).
The vessels from Warszawa-Wilanów “Powsin” are counted among forms commonly found at early Iron Age cemeteries in Mazovia and Podlachia. The decorations on two cloches reference ornamentation found on pottery of the Mazovian and Tarnobrzeg-Lusatian Urnfield Culture. Namely, the adornments in question are four holes (three only partially pierced through) under the edge of a pot from feature 1 and a short, notched strip of clay applied on the upper body part of a pot from a grave discovered in 2006.
Metal artefacts were recorded in graves 1, 2, 10 and 18. In features 1 and 2, these were fragments of a bronze wire and an iron wire respectively, probably parts of small decorations. In grave 10, found among the burnt bones of the pair of adults, there were their daily-use objects: an iron pin with a swan neck and looped head, a bronze crescent-shaped object and a pair of bronze tongs (Pl. III/10:1−3). An analogous iron pin found in the urned child burial 18 was probably a special grave gift (Pl. V/18:1). Pin specimens shaped similarly to those uncovered at Powsin (gently bent neck, head facing downward) represent the latest type of pins with swan necks and looped heads, found in the later phases of the Pomeranian-Cloche Grave cultural circle in Mazovia and central Poland (Fig. 13). Like pins with hooked necks and so-called “gullets”, they are dated to the early pre-Roman period (Fig. 14). The only analogies to the bronze crescent-shaped strip are found in graves of the Pomeranian Culture in Lower Silesia. The presence of such objects in women's graves suggests that they were either used to adorn the body (earrings) or were sewn onto clothing to reinforce it at the insertion point of a pin or brooch needle. The bronze tongs have narrow, triangular paddles not separated from the body, which was made from a rod of a semi-circular cross-section and looped at the bend. Formally, they belong to the East Pomeranian type with narrow paddles, distinguished by Marek Gedl. Artefacts analogous to the Powsin specimen are found in large numbers in Greater Poland and rarely in Mazovia and Podlachia. None of the analysed metal artefacts are sensitive chronological markers, but their particular traits and indicated analogies likely attribute them to the Early Pre-Roman Period. The Warszawa-Wilanów “Powsin” cemetery belongs to the third category of “mixed” Pomeranian-Cloche Grave sites distinguished by Mirosława Andrzejowska, where quasi-cist features occur alongside graves characteristic of the Cloche Grave culture. Quasi-cist feature 10 from Powsin was most likely the oldest grave at the cemetery. Its furnishings, especially the iron pins with swan necks and the bronze crescent-shaped strip, which find analogies at other cemeteries from the later phases of the Pomeranian-Cloche Grave cultural circle, prove that the burial in question was probably deposited already in the Early Pre-Roman Period. Feature 15, with grave goods consisting of vessels typical of the latest phase of Cloche Grave Culture cemeteries in Mazovia and Podlachia, is the youngest.
The Powsin cemetery was used by a community whose funeral rite and grave goods exhibit characteristics of three cultural zones, i.e., the “local” Mazovian-Podlachian Cloche Grave culture, the Pomeranian Culture and the Tarnobrzeg-Lusatian Urnfield Culture, which acted as an intermediary to the spread of so-called “eastern elements” in the Polish lands. Similar “mixed” traits are found at the cemeteries at Dziecinów and Warszawa-Grochów “ul. Górników”; thus, they may have functioned at the same time as the Powsin site.
In order to verify the relative chronology of the cemetery, 14C dating of a fragment of a cremated bone from feature 10 was obtained. The 14C date – 2400±30 BP – was within the range of 544−397 BCE after calibration at the 95.4% probability level and within the range of 494−405 BCE at the 68.3% probability level (Fig. 15). The result falls within the boundaries of the LTA and early LTB phases according to Michael Trachsel’s dating corrections. Therefore, the cemetery was in operation in the 5th century BCE.
Cmentarzysko w Warszawie-Powsinie odkryte zostało wiosną 1990 roku w trakcie badań powierzchniowych Archeologicznego Zdjęcia Polski. Licznie występująca ceramika na powierzchni i ślady zniszczeń spowodowały, że latem tego samego roku przeprowadzone zostały ratownicze badania wykopaliskowe kierowane przez Marię Kulisiewicz-Kubielas z ramienia Polskich Państwowych Pracowni Konserwacji (Ryc. 1; 2). Pracami wykopaliskowymi objęto obszar 286m2 i odkryto 23 obiekty związane z funkcjonowaniem cmentarzyska z wczesnej epoki żelaza (Ryc. 3).
Po zakończeniu badań nie powstało opracowanie stanowiska, zaś losy dokumentacji z badań pozostały nieznane. Ponownych i ostatnich odkryć na cmentarzysku dokonano w 2006 roku podczas nadzoru archeologicznego, wykonywanego podczas budowy domów mieszkalnych. Obecnie stanowisko jest całkowicie zabudowane i kontynuacja badań jest niemożliwa, co potwierdziły badania powierzchniowe prowadzone w 2019 roku.
Niniejsze opracowanie było możliwe dzięki odnalezieniu w zbiorach prywatnych ś. p. Marii Kulisiewicz teczki z materiałem z badań, zawierającej najważniejsze dane, opisujące zawartość obiektów i zabytki oraz ich dokumentację ilustracyjną. Braki danych, wynikające z niekompletności dokumentacji z badań dotyczyły wyłącznie jam i grobów jamowych, dla których nie zachowały się rysunki, zdjęcia i opisy. Pomimo trudności analiza zachowanych dokumentów archiwalnych pozwoliła w 80% na odzyskanie pierwotnej bazy informacji. Materiały z badań, po kilku zmianach miejsc magazynowania, przechowywane są obecnie w zbiorach Wydziału Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego.
Wśród 23 trzech obiektów, jeden określono jako zbiorowy grób bezpopielnicowy (Ryc. 8; 12), jeden jako podwójny grób popielnicowy (Ryc. 10; 11), cztery jako groby kloszowe (Ryc. 4; 5), dwa jako groby popielnicowe (Ryc. 9) , sześć jako domniemane groby jamowe oraz pozostałe dziewięć jako jamy o nieokreślonej funkcji (Ryc. 6; 7).
Najciekawszym pod względem obrządku pogrzebowego i zawartości był obiekt 10. W prostokątnej jamie o wymiarach 2,2 x 1,2 m złożono przepalone kości kobiety i mężczyzny na podkładce wykonanej z ceramiki. Szczątkom towarzyszyło sześć przystawek, ułożonych w rzędzie (Ryc. 12). Na wyposażenie obiektu łącznie składało się 9 naczyń, spośród których cztery to cienkościenne, czernione garnki i dzbanki, pozostałe to formy o grubszych ściankach i powierzchniach wygładzonych i lekko chropowaconych (Tabl. II; III). Wyposażenie nieceramiczne zawierało szczypce brązowe, brązowy przedmiot półksiężycowaty oraz żelazną szpilę. W północno-wschodni narożnik obiektu wkopano popielnicę 18 z kośćmi dziecka. Analiza obrządku pogrzebowego wykazała, że obiekt posiadał wiele cech obrządku pogrzebowego typowego dla kultury pomorskiej, m. in. „wielopopielnicowość”; uporządkowany, rzędowy układ naczyń w grobie; prostokątny kształt jamy grobowej; niektóre elementy wyposażenia – cienkościenne, czarne garnki i dzbanki z nisko osadzonymi brzuścami. Nie pasujące do klasycznego modelu tej kultury wymieniono cechy: brak jakiejkolwiek konstrukcji kamiennej; wysypanie kości na wyłożone ceramiką dno jamy; liczne przystawki grobowe; występowanie naczyń o znamionach kultury grobów kloszowych. Najbliższą analogię do omawianego obiektu stanowił grób 80 z cmentarzyska w Brześciu Kujawskim. Na podstawie przeprowadzonych badań stwierdzono, że obiekt ma charakter „mieszany” pomorsko-kloszowy, charakterystyczny dla obszarów allochtonicznych i młodszych faz kultury pomorskiej.
Groby kloszowe oraz popielnicowe składane były w czystym piasku, lub w szarych, słabo rysujących się jamach. Wszystkie z grobów kloszowych złożone były z trzech naczyń – popielnicy, przykrywki oraz klosza. Groby popielnicowe występowały w sąsiedztwie grobów kloszowych i zbiorowych i chowano w nich kości dzieci. Groby jamowe zawierały niewielkie porcje kości. Ich zarysy oraz opisy nie są znane. Wśród materiałów zabytkowych największą grupę stanowi ceramika. Z 34 odkrytych naczyń, 26 ze względu na stan zachowania przyporządkowano do kategorii typologicznych wg klasyfikacji T. Węgrzynowicz. Wyróżniono naczynia następujących typów: A1Ia (Tabl. I/Ob.3:2; II/Ob. 10:1), A1Ib (Tabl. I/Ob. 1:2; II/4; III/4; V/ob. 18/1), A1Ic (Tabl. I/Ob. 2:1), A1IIb (Tabl. III/Ob. 10:6; IV/Ob. 15:3), A1IVc (Tabl. I/Ob.1:1; I/Ob. 3:1; IV/Ob./19:1); A1Vb (Tabl. III/Ob. 10:5; IV/Ob. 19:2; V/Ob. 20:1), A2Ia (Tabl. II/Ob. 10:2,3), A2IIa (Tabl. IV/Ob. 15:5), B1Id (Tabl. I/Ob. 1:3; I/Ob. 3:3; IV/Ob. 15:4), B1IId (Tabl. III/Ob. 10:7; IV/Ob. 15:2; V/Ob. 18:2; V/Ob. 20:2). Naczynia należą do form powszechnie występujących na cmentarzyskach z wczesnej epoki żelaza z Mazowsza i Podlasia. Pod względem zastosowanych technik zdobniczych wyróżniają się dwa naczynia z dość rzadkimi elementami, mającymi odniesienia w mazowieckich i tarnobrzeskich łużyckich polach popielnicowych. Są to przykrawędne dziurki zaobserwowane na kloszu z ob. 1 oraz listwa naklejona w górnej partii brzuśca na naczyniu odkrytym w trakcie nadzoru archeologicznego w 2006 roku.
Zabytki metalowe odnotowano w grobach 1, 2, 10 i 18. W 1 i 2 były to grudki brązu i fragment żelaza, pierwotnie stanowiące zapewne drobne ozdoby. W grobie 10 pośród skupiska przepalonych kości pary dorosłych osób znaleziono ich osobiste wyposażenie: żelazną szpilę z łabędzią szyjką i główką zwiniętą w uszko, brązową blaszkę półksiężycowatą oraz szczypce brązowe (Tabl. III:1-3). W grobie 18 wśród szczątek kostnych dziecka znaleziono analogiczną szpilę żelazną – zapewne dar grobowy (Tabl. V/ob. 18:1). Szpile żelazne należą do bardzo powszechnie rejestrowanego typu w pomorsko-kloszowym kręgu kulturowym. Specyficznie uformowanie szyjek (łagodne zagięcia, główka skierowana ku dołowi) reprezentuje najmłodszy typologicznie rodzaj szpil z łabędzimi szyjkami i główkami zwiniętymi w uszko, rozpowszechniony w młodszych omawianej jednostki kulturowej. Tak ukształtowane zabytki rejestruje się na Mazowszu i w Polsce środkowej (Ryc. 13). Obok szpil z haczykowatymi szyjkami, oraz z wolem należą do najmłodszych odmian szpil z główkami rozklepanymi i zwiniętymi w uszko, typowych dla starszego okresu przedrzymskiego (Ryc. 14). Półksiężycowata blaszka żelazna odnajduje jedyne analogie w grobach kultury pomorskiej na terenie Dolnego Śląska. Ich występowanie w grobach kobiecych sugeruje, że były to ozdoby ciała (kolczyki) lub odzieży. Szczypce brązowe cechują się trójkątnymi, wąskimi łopatkami niewyodrębnionymi od kabłąka, wykonanego z sztabki o półkolistym przekroju, uformowanego pętlowato na zgięciu. Formalnie należą do wyróżnionego przez Marka Gedla typu wschodniopomorskiego z wąskimi łopatkami. Okaz z Powsina najwięcej analogii odnajduje na terenie Wielkopolski, zaś na terenie Mazowsza i Podlasia znajduje jedynie kilka analogii. Wszystkie analizowane zabytki metalowe nie były czułymi wyznacznikami chronologicznymi. Analiza ich poszczególnych elementów, rozprzestrzenienie, wskazały, że datowane były raczej na starszy okres przedrzymski.
Cmentarzysko w Warszawie-Powsinie należało do trzeciej kategorii „mieszanych” obiektów pomorsko-kloszowych. Z analizy rozplanowania cmentarzyska wynika, że jednym pierwszych obiektem na nekropolii był oznaczony nr 10, wokół którego dołożone zostały dalsze groby. Inwentarz obiektu, zwłaszcza żelazne szpile z łabędzimi szyjkami oraz półksiężycowata blaszka brązowa, mające analogie na innych cmentarzyskach młodszych faz pomorsko-kloszowego kręgu kulturowego, dowodzą, że obiekt założony został zapewne już w starszym okresie przedrzymskim. Najmłodszą pozycję mógł mieć obiekt 15, które inwentarz tworzyły formy ceramiczne, typowe dla najmłodszej fazy cmentarzysk kloszowych Mazowsza i Podlasia.
Nekropola w Warszawie-Powsinie użytkowana było przez niewielką grupę ludności, wykazującej w materiale i obrządku tradycje typowe dla trzech stref kulturowych: „miejscowej” mazowiecko-podlaskiej kultury grobów kloszowych, kultury pomorskiej oraz odniesień ze wschodnich terytoriów łużyckich pól popielnicowych. Cmentarzysko posiadało najwięcej wspólnych cech z „mieszanymi” cmentarzyskami w Dziecinowie oraz Warszawie-Grochowie „ul. Górników”, może być świadectwem, że funkcjonowała w tym samym czasie, co wyżej wymienione cmentarzyska.
Analiza materiałów i obrządku pogrzebowego wykazała, że cmentarzysko w Warszawie-Powsinie użytkowane było w fazie LTA i początku LTB. Datowanie względne materiałów zweryfikowano datą 14C (544-397 BC), wykonaną dla próbki kości ciałopalnej z obiektu 10, która potwierdziła, że stanowisko funkcjonowało w V w. p. n. e (Ryc. 15).
Po zakończeniu badań nie powstało opracowanie stanowiska, zaś losy dokumentacji z badań pozostały nieznane. Ponownych i ostatnich odkryć na cmentarzysku dokonano w 2006 roku podczas nadzoru archeologicznego, wykonywanego podczas budowy domów mieszkalnych. Obecnie stanowisko jest całkowicie zabudowane i kontynuacja badań jest niemożliwa, co potwierdziły badania powierzchniowe prowadzone w 2019 roku.
Niniejsze opracowanie było możliwe dzięki odnalezieniu w zbiorach prywatnych ś. p. Marii Kulisiewicz teczki z materiałem z badań, zawierającej najważniejsze dane, opisujące zawartość obiektów i zabytki oraz ich dokumentację ilustracyjną. Braki danych, wynikające z niekompletności dokumentacji z badań dotyczyły wyłącznie jam i grobów jamowych, dla których nie zachowały się rysunki, zdjęcia i opisy. Pomimo trudności analiza zachowanych dokumentów archiwalnych pozwoliła w 80% na odzyskanie pierwotnej bazy informacji. Materiały z badań, po kilku zmianach miejsc magazynowania, przechowywane są obecnie w zbiorach Wydziału Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego.
Wśród 23 trzech obiektów, jeden określono jako zbiorowy grób bezpopielnicowy (Ryc. 8; 12), jeden jako podwójny grób popielnicowy (Ryc. 10; 11), cztery jako groby kloszowe (Ryc. 4; 5), dwa jako groby popielnicowe (Ryc. 9) , sześć jako domniemane groby jamowe oraz pozostałe dziewięć jako jamy o nieokreślonej funkcji (Ryc. 6; 7).
Najciekawszym pod względem obrządku pogrzebowego i zawartości był obiekt 10. W prostokątnej jamie o wymiarach 2,2 x 1,2 m złożono przepalone kości kobiety i mężczyzny na podkładce wykonanej z ceramiki. Szczątkom towarzyszyło sześć przystawek, ułożonych w rzędzie (Ryc. 12). Na wyposażenie obiektu łącznie składało się 9 naczyń, spośród których cztery to cienkościenne, czernione garnki i dzbanki, pozostałe to formy o grubszych ściankach i powierzchniach wygładzonych i lekko chropowaconych (Tabl. II; III). Wyposażenie nieceramiczne zawierało szczypce brązowe, brązowy przedmiot półksiężycowaty oraz żelazną szpilę. W północno-wschodni narożnik obiektu wkopano popielnicę 18 z kośćmi dziecka. Analiza obrządku pogrzebowego wykazała, że obiekt posiadał wiele cech obrządku pogrzebowego typowego dla kultury pomorskiej, m. in. „wielopopielnicowość”; uporządkowany, rzędowy układ naczyń w grobie; prostokątny kształt jamy grobowej; niektóre elementy wyposażenia – cienkościenne, czarne garnki i dzbanki z nisko osadzonymi brzuścami. Nie pasujące do klasycznego modelu tej kultury wymieniono cechy: brak jakiejkolwiek konstrukcji kamiennej; wysypanie kości na wyłożone ceramiką dno jamy; liczne przystawki grobowe; występowanie naczyń o znamionach kultury grobów kloszowych. Najbliższą analogię do omawianego obiektu stanowił grób 80 z cmentarzyska w Brześciu Kujawskim. Na podstawie przeprowadzonych badań stwierdzono, że obiekt ma charakter „mieszany” pomorsko-kloszowy, charakterystyczny dla obszarów allochtonicznych i młodszych faz kultury pomorskiej.
Groby kloszowe oraz popielnicowe składane były w czystym piasku, lub w szarych, słabo rysujących się jamach. Wszystkie z grobów kloszowych złożone były z trzech naczyń – popielnicy, przykrywki oraz klosza. Groby popielnicowe występowały w sąsiedztwie grobów kloszowych i zbiorowych i chowano w nich kości dzieci. Groby jamowe zawierały niewielkie porcje kości. Ich zarysy oraz opisy nie są znane. Wśród materiałów zabytkowych największą grupę stanowi ceramika. Z 34 odkrytych naczyń, 26 ze względu na stan zachowania przyporządkowano do kategorii typologicznych wg klasyfikacji T. Węgrzynowicz. Wyróżniono naczynia następujących typów: A1Ia (Tabl. I/Ob.3:2; II/Ob. 10:1), A1Ib (Tabl. I/Ob. 1:2; II/4; III/4; V/ob. 18/1), A1Ic (Tabl. I/Ob. 2:1), A1IIb (Tabl. III/Ob. 10:6; IV/Ob. 15:3), A1IVc (Tabl. I/Ob.1:1; I/Ob. 3:1; IV/Ob./19:1); A1Vb (Tabl. III/Ob. 10:5; IV/Ob. 19:2; V/Ob. 20:1), A2Ia (Tabl. II/Ob. 10:2,3), A2IIa (Tabl. IV/Ob. 15:5), B1Id (Tabl. I/Ob. 1:3; I/Ob. 3:3; IV/Ob. 15:4), B1IId (Tabl. III/Ob. 10:7; IV/Ob. 15:2; V/Ob. 18:2; V/Ob. 20:2). Naczynia należą do form powszechnie występujących na cmentarzyskach z wczesnej epoki żelaza z Mazowsza i Podlasia. Pod względem zastosowanych technik zdobniczych wyróżniają się dwa naczynia z dość rzadkimi elementami, mającymi odniesienia w mazowieckich i tarnobrzeskich łużyckich polach popielnicowych. Są to przykrawędne dziurki zaobserwowane na kloszu z ob. 1 oraz listwa naklejona w górnej partii brzuśca na naczyniu odkrytym w trakcie nadzoru archeologicznego w 2006 roku.
Zabytki metalowe odnotowano w grobach 1, 2, 10 i 18. W 1 i 2 były to grudki brązu i fragment żelaza, pierwotnie stanowiące zapewne drobne ozdoby. W grobie 10 pośród skupiska przepalonych kości pary dorosłych osób znaleziono ich osobiste wyposażenie: żelazną szpilę z łabędzią szyjką i główką zwiniętą w uszko, brązową blaszkę półksiężycowatą oraz szczypce brązowe (Tabl. III:1-3). W grobie 18 wśród szczątek kostnych dziecka znaleziono analogiczną szpilę żelazną – zapewne dar grobowy (Tabl. V/ob. 18:1). Szpile żelazne należą do bardzo powszechnie rejestrowanego typu w pomorsko-kloszowym kręgu kulturowym. Specyficznie uformowanie szyjek (łagodne zagięcia, główka skierowana ku dołowi) reprezentuje najmłodszy typologicznie rodzaj szpil z łabędzimi szyjkami i główkami zwiniętymi w uszko, rozpowszechniony w młodszych omawianej jednostki kulturowej. Tak ukształtowane zabytki rejestruje się na Mazowszu i w Polsce środkowej (Ryc. 13). Obok szpil z haczykowatymi szyjkami, oraz z wolem należą do najmłodszych odmian szpil z główkami rozklepanymi i zwiniętymi w uszko, typowych dla starszego okresu przedrzymskiego (Ryc. 14). Półksiężycowata blaszka żelazna odnajduje jedyne analogie w grobach kultury pomorskiej na terenie Dolnego Śląska. Ich występowanie w grobach kobiecych sugeruje, że były to ozdoby ciała (kolczyki) lub odzieży. Szczypce brązowe cechują się trójkątnymi, wąskimi łopatkami niewyodrębnionymi od kabłąka, wykonanego z sztabki o półkolistym przekroju, uformowanego pętlowato na zgięciu. Formalnie należą do wyróżnionego przez Marka Gedla typu wschodniopomorskiego z wąskimi łopatkami. Okaz z Powsina najwięcej analogii odnajduje na terenie Wielkopolski, zaś na terenie Mazowsza i Podlasia znajduje jedynie kilka analogii. Wszystkie analizowane zabytki metalowe nie były czułymi wyznacznikami chronologicznymi. Analiza ich poszczególnych elementów, rozprzestrzenienie, wskazały, że datowane były raczej na starszy okres przedrzymski.
Cmentarzysko w Warszawie-Powsinie należało do trzeciej kategorii „mieszanych” obiektów pomorsko-kloszowych. Z analizy rozplanowania cmentarzyska wynika, że jednym pierwszych obiektem na nekropolii był oznaczony nr 10, wokół którego dołożone zostały dalsze groby. Inwentarz obiektu, zwłaszcza żelazne szpile z łabędzimi szyjkami oraz półksiężycowata blaszka brązowa, mające analogie na innych cmentarzyskach młodszych faz pomorsko-kloszowego kręgu kulturowego, dowodzą, że obiekt założony został zapewne już w starszym okresie przedrzymskim. Najmłodszą pozycję mógł mieć obiekt 15, które inwentarz tworzyły formy ceramiczne, typowe dla najmłodszej fazy cmentarzysk kloszowych Mazowsza i Podlasia.
Nekropola w Warszawie-Powsinie użytkowana było przez niewielką grupę ludności, wykazującej w materiale i obrządku tradycje typowe dla trzech stref kulturowych: „miejscowej” mazowiecko-podlaskiej kultury grobów kloszowych, kultury pomorskiej oraz odniesień ze wschodnich terytoriów łużyckich pól popielnicowych. Cmentarzysko posiadało najwięcej wspólnych cech z „mieszanymi” cmentarzyskami w Dziecinowie oraz Warszawie-Grochowie „ul. Górników”, może być świadectwem, że funkcjonowała w tym samym czasie, co wyżej wymienione cmentarzyska.
Analiza materiałów i obrządku pogrzebowego wykazała, że cmentarzysko w Warszawie-Powsinie użytkowane było w fazie LTA i początku LTB. Datowanie względne materiałów zweryfikowano datą 14C (544-397 BC), wykonaną dla próbki kości ciałopalnej z obiektu 10, która potwierdziła, że stanowisko funkcjonowało w V w. p. n. e (Ryc. 15).
Journal
Year
Volume
Issue
Pages
157-191
Physical description
Dates
published
2022
Contributors
author
- Dział Epoki Brązu i Wczesnej Epoki Żelaza, Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, Polska
References
- ADAMIK J. 2012: Idea skrzyni kamiennej jako formy grobu na terenie ziem polskich w późnej epoce brązu i wczesnej epoce żelaza, Collectio Archaeologica Ressoviensis XVIII, Rzeszów.
- ANDRZEJOWSKA M. 1995: Ponowne spojrzenie na kwestię periodyzacji cmentarzysk kloszowych z Mazowsza i Podlasia, [w:] T. Węgrzynowicz et alii (red.), Kultura pomorska i kultura grobów kloszowych. Razem czy osobno? Materiały z konferencji w dniach 24–26 listopada 1993, Warszawa, 127–140.
- ANDRZEJOWSKA M. 1997: Cmentarzysko kultury grobów kloszowych w Warszawie-Marcelinie, WA LIII/2 (1993–1994), 69–84.
- ANDRZEJOWSKA M. 2001: Osada kultury grobów kloszowych na stan. 10 w Warszawie-Zerzniu, WA LV (1999–2001), 179–195.
- ANDRZEJOWSKA M. 2005: Nekropola w Dziecinowie, pow. otwocki na tle problematyki cmentarzysk pomorsko-kloszowych na Mazowszu, [w:] M. Fudziński, H. Paner (red.), Aktualne problemy kultury pomorskiej, Gdańsk, 125––144.
- ANDRZEJOWSKA M. 2008: Stanowisko ze schyłku epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w Dziecinowie, pow. otwocki, WA LX, 225–320.
- ANDRZEJOWSKA M. 2012: Warszawa-Grochów „ul. Górników” – cmentarzysko z wczesnej epoki żelaza, WA LXIII, 33––114.
- ANDRZEJOWSKA M. 2016: Niektóre elementy obrazu kulturowego Mazowsza i Podlasia we wczesnej epoce żelaza w świetle oddziaływań „wschodnich”, [w:] B. Gediga, A. Grossman, W. Piotrowski (red.), Europa w okresie od VIII wieku przed narodzeniem Chrystusa do I wieku naszej ery, Biskupińskie Prace Archeologiczne 11 = Prace Komisji Ar-cheologicznej 21, Biskupin-Wrocław, 279–322.
- ANDRZEJOWSKA M. 2020: Halsztackie ozdoby z Warszawy-Wilanowa, WA LXXI, 217–237.
- ANDRZEJOWSKA M., WĘGRZYNOWICZ T. 1995: Osadnictwo z epoki brązu i cmentarzysko kultury grobów kloszowych w Warszawie-Zerzniu, WA LIII/1 (1993–1994), 57–111.
- ANTONIEWICZOWA J. 1929: Groby ciałopalne w obstawie kamiennej w Nowodworach koło Warszawy, „Światowit” XIII, 95–148.
- ANTONIEWICZOWA J. 1938: Znaleziska z Sinołęki w powiecie węgrowskim, „Światowit” XVII, 313–332.
- APANOWICZ A. 1960: Zniszczone cmentarzysko kultury pomorskiej w Michałowie, pow. Radom, WA XXVI/3–4 (1959––1960), 340.
- BALCER B. 1964: Cmentarzysko halsztacko-lateńskie w Warszawie-Zbytkach w świetle badań w latach 1958 i 1960, MS X, 105–119.
- BIERNACKI Z. 2000: IV. Geomorfologia i wody powierzchniowe, [w:] J. Lickiewicz, J. Pawlak, W. Pietrusiewicz (red.), Wi-sła w Warszawie, Warszawa, 22–70 (https://architektura.um.warszawa.pl/documents/12025039/26157681/Wisla_w_Warszawie_0.pdf/b1db8df9-e04e-4f10-9f0f-44ac20901c6d?t=1634497946935; dostęp 3.03.2022).
- BUCZEK-PŁACHTOWA B., KOWALCZEWSKA E. 1967a: Badania ratownicze na cmentarzysku kultury grobów kloszowych w Powsinie, mps w archiwum Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Warszawie.
- BUCZEK-PŁACHTOWA B., KOWALCZEWSKA E. 1967b: Badania ratownicze na cmentarzysku kultury grobów kloszowych w Powsinie, Warszawskie Materiały Archeologiczne II, Warszawa, 207–212.
- CHOMENTOWSKA B. 1966: Cmentarzysko kultury grobów kloszowych w Białołęce Dworskiej. Teren Wielkiej Warszawy, „Światowit” XXVII, 155–170.
- CHOMENTOWSKA B. 1970: Cmentarzyska kultury pomorskiej na Mazowszu, „Światowit” XXXI (1969), 189–280.
- CZOPEK S. 1985: Problematyka badawcza południowo-wschodniej strefy kultury pomorskiej, APolski XXXII/2, 367––410.
- CZOPEK S. 1992: Południowo-wschodnia strefa kultury pomorskiej, Rzeszów.
- DĄBROWSKI J. 1997: Epoka brązu w północno-wschodniej Polsce, Białystok.
- DURCZEWSKI Z. 1948: Zagadnienie grobów jamowych w kulturze łużyckiej i późniejszych ich nawiązań, WA XVI (1939), 35–52.
- DOMAŃSKA J., MISZKIEWICZ B. 1974: Gniechowice, pow. Wrocław, „Silesia Antiqua” XXVI, 349–355.
- DZIĘGIELEWSKI K. 2015: Południowa rubież kultury pomorskiej i trajektorie łużycko-pomorskiej transformacji kulturowej w świetle badań w okolicach Krakowa, [w:] J. Chochorowski (red.), Od epoki brązu do czasów nowożytnych. Wy-brane odkrycia i znaleziska, Via Archaeologica. Źródła do badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce, Kraków, 81–113.
- DZIĘGIELEWSKI K. 2016: Societies of the younger segment of the early Iron Age in Poland (500–250 BC), [w:] A. Rzeszo-tarska-Nowakiewicz (red.), The Past Societies. Polish lands from the first evidence of human presence to the Early Middle Ages 4: 500 BC–500 AD, Warszawa, 16–48.
- GĄDZIKIEWICZ M. 1954: Wybrane zagadnienia z badań nad kulturą grobów kloszowych, WA XX/2, 134–173.
- GĄDZIKIEWICZ-WOŹNIAK M. 1961: Cmentarzysko łużycko-kloszowe Warszawa-Grochów, stanowisko „Brylowszczyzna”, MS VII, 47–110.
- GEDL M. 1988: Die Toilettengeräte in Polen, Prähistorische Bronzefunde XV/1, München.
- GRYGIEL R. 1995: Sytuacja kulturowa w późnym okresie halsztackim i wczesnym okresie lateńskim w rejonie Brześcia Ku-jawskiego, [w:] T. Węgrzynowicz et alii (red.), Kultura pomorska i kultura grobów kloszowych. Razem czy osobno? Materiały z konferencji w dniach 24–26 listopada 1993, Warszawa, 319–359.
- GRYGIEL M. 2004: Problem chronologii i przynależności kulturowej materiałów o charakterze jastorfskim z Brześcia Ku-jawskiego, woj. kujawsko-pomorskie, w świetle ostatnich badań nad problematyką okresu przedrzymskiego w Polsce, [w:] H. Machajewski (red.), Kultura jastorfska na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej, Poznań, 13–82.
- GRYGIEL M. 2018: Chronologia przemian kulturowych w dobie przełomu starszego i młodszego okresu przedrzymskiego na Niżu Polskim, Łódź.
- IGNACZAK M. 2016: Elementy kulturowe lasostepu pontyjskiego we wczesnej epoce żelaza na Niżu Polskim w świetle mate-riałów ceramicznych (650–520/470 BC), Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Seria Archeologia 56, Poznań.
- JADCZYKOWA I. 1991: Kultura pomorska na terenie województwa sieradzkiego, „Sieradzki Rocznik Muzealny” 7 (1990), 35–67.
- JADCZYKOWA I. 1995: Lateńska faza kultury pomorskiej w Polsce środkowej, [w:] T. Węgrzynowicz et alii (red.), Kultura pomorska i kultura grobów kloszowych. Razem czy osobno? Materiały z konferencji w dniach 24–26 listopada 1993, Warszawa, 141–157.
- KACZYŃSKI B. 2011: Zespół nekropolii kultury grobów kloszowych z powiatu grodziskiego, Grodzisk Mazowiecki, stan. X, XII, XVIII oraz Kozery, stan. VII, mps pracy magisterskiej w archiwum Wydziału Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego.
- KACZYŃSKI B. 2021: Groby wielopopielnicowe z wczesnej epoki żelaza odkryte na warszawskiej Białołęce, ŚWIATOWIT Suppl. Series B: Barbaricum 15, 169–187.
- KACZYŃSKI B., SIERANT-MROCZYŃSKA M. 2020: Ciążeń – zapomniane cmentarzysko kultury pomorskiej z unikatowym wyposażeniem, FAP 56, 131–156.
- KIETLIŃSKA A., MIKŁASZEWSKA R. 1963: Cmentarzysko grobów kloszowych we wsi Transbór, pow. Mińsk Mazowiecki, MS IX, 255–330.
- KUHARENKO Û.V. 1961: Pamâtniki rannego železnogo veka na territorii Poles'â, Archeologiâ SSSR D1-29, Moskva.
- KULISIEWICZ-KUBIELAS M. 1990: Sprawozdanie z badań wykopaliskowych w 1990 roku na stanowisku Warszawa-Powsin, mps w archiwum Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Warszawie.
- KUFEL-DZIERZGOWSKA A. 1982: Cmentarzysko kultury pomorskiej w Kościerzynie, st. 1 w woj. sieradzkim (sprawozdanie z badań ratowniczych), PMMAE 27 (1980), 167––184.
- LA BAUME W. 1934: Urgeschichte der Ostgermanen, Ostland--Forschungen 5, Danzig.
- LIPIŃSKA A. 1966: Cmentarzysko kultury pomorskiej w Wytomyślu, pow. Nowy Tomyśl, FAP 17, 196–214.
- ŁUKA L.J. 1953: Cmentarzysko z wczesnego i środkowego okresu lateńskiego w Sokołowicach, w pow. kościańskim, FAP III (1952), 98–149.
- ŁUKA L.J. 1968: Obrządek pogrzebowy ludności kultury wschodniopomorskiej na Pomorzu Gdańskim. Część I, Pomorania Antiqua II, 33–73.
- ŁUKA L.J. 1971: Obrządek pogrzebowy ludności kultury wschodniopomorskiej na Pomorzu Gdańskim. Część II, PomAnt III, 21–100.
- ŁUKA L.J. 1979: Kultura wejherowsko-krotoszyńska, [w:] Prahistoria ziem polskich IV, 147–168.
- ŁUKA L.J. 1982: Metalurgia brązu w kulturze wschodniopomorskiej, [w:] Pamiętnik Muzeum Miedzi, tom 1 (red. Z. Bu-kowski), Legnica, 209–223.
- MARCINIAK J. 1937: Cmentarzysko kultury grobów kloszowych w Wilanowie pod Warszawą, ZOW XII/1–2, 21.
- MALINOWSKI T. 1969: Obrządek pogrzebowy ludności kultury pomorskiej, Wrocław.
- MIKŁASZEWSKA R. 1963: Grób kloszowy odkryty w Starogrodzie, pow. Mińsk Mazowiecki, WA XXIX/3, 319.
- MIRAŚ I. 2003: Kultura pomorska w północno-wschodniej części regionu radomskiego, mps pracy magisterskiej w archi-wum Instytutu Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego.
- MIRAŚ I., KACZYŃSKI B. 2020: Materiały z cmentarzyska z wczesnej epoki żelaza, [w:] T. Baranowski, K. Skóra, K. Skrzyń-ska (red.), Przestrzeń osadnicza wczesnośredniowiecznego Radomia, tom 3: Stanowisko 4. Badania interdyscypli-narne, Łódź-Warszawa, 207–248.
- MOGIELNICKA-URBAN M. 2009: Elementy tarnobrzeskie na cmentarzysku kultury łużyckiej w Maciejowicach, pow. gar-woliński, [w:] S. Czopek, K. Trybała-Zawiślak (red.), Tarnobrzeska kultura łużycka. Źródła i interpretacje, Collec-tio Archaeologica Ressoviensis 11, Rzeszów, 157–176.
- MOSKWA K. 1976: Kultura łużycka w południowo-wschodniej Polsce, Rzeszów.
- MUSIANOWICZ K. 1950: Halsztacko-lateńskie cmentarzysko w Kacicach, pow. pułtuski, WA XVII/1, 25–46.
- NIEWĘGŁOWSKI A. 1972: Mazowsze na przełomie er. Przemiany społeczno-demograficzne i gospodarcze, Wrocław.
- NIEWĘGŁOWSKI A. 1984: Dwa cmentarzyska z okresu przedrzymskiego w Warszawie-Wilanowie. Problematyka kulturowa i osadniczo-demograficzna, „Rocznik Mazowiecki” VIII, 171–189.
- NIKITINA V.B. 1964: Vnov' otkrytye pamâtniki pomorskoj kul'tury, KSIA 102, 43–47.
- NOSEK S. 1946: Kultura grobów skrzynkowych i podkloszowych w Polsce południowo-zachodniej, Prace Prehistoryczne 3, Kraków.
- PETERSEN E. 1929: Die frühgermanische Kultur in Ostdeutschland und Polen, Vorgeschichtliche Forschung 13, Berlin.
- PIASKOWSKI J. 1960: Metaloznawcze badania wyrobów żelaznych z okresu halsztackiego i lateńskiego znalezionych na Po-morzu i Mazowszu, WA XXVI/3-4 (1959–1960), 273–280.
- RAKOWSKI T., STANASZEK Ł.M., WATEMBORSKA-RAKOWSKA K. 2019: Sprawozdanie z weryfikacyjnych badań po-wierzchniowych terenów zalewowych Wisły na obszarze 59-67, mps w archiwum Narodowego Instytutu Dzie-dzictwa w Warszawie.
- ROSZYK W. 2006: Warszawa, Dzielnica Wilanów, woj. mazowieckie. Badania w 2006 roku. Stanowisko na obszarze: 59--67/27. Sprawozdanie z badań archeologicznych przy robotach ziemnych, związanych z budową osiedla mieszkanio-wego na działkach 31/8, 31/9, 31/15, 31/16, 31/18, 31/19, 31/20 obrębu 1-06-67, mps w archiwum Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Warszawie.
- RÓŻAŃSKA H. 1970: Cmentarzysko z okresu lateńskiego w miejscowości Suchodół, pow. Sochaczew, stanowisko 1, WA XXXV/1, 52–68.
- RÓŻAŃSKA H. 1977: Cmentarzysko kultury pomorskiej i kultury grobów kloszowych we wsi Pasikonie, pow. Sochaczew, WA XLI/2 (1976), 139–154.
- SAWICKA I. 1922: Groby kloszowe we wsi Śniadków Górny (pow. garwoliński), WA VII, 98–106.
- SICIŃSKI W. 2019: Kolonia Rychłocice stanowisko I, województwo łódzkie. Cmentarzysko od epoki brązu po okres wędró-wek ludów, Wydawnictwo Fundacji Badań Archeologicznych Imienia Profesora Konrada Jażdżewskiego 27, Łódź.
- TACKENBERG K. 1922: Neue schlesische Funde der frühgermanischen Zeit, [w:] Festschrift zur 100-Jahrfeier der Sänger-schaft Leopoldina, 1822–1922, Breslau, 3–37.
- TACKENBERG K. 1926: Die frühgermanische Kultur in Schlesien, „Altschlesien” 1/3–4, 121–156.
- TRACHSEL M. 2004: Untersuchungen zur relativen und absoluten Chronologie der Hallstattzeit. Teil I, II, Universitätsfor-schungen zur prähistorischen Archäologie 104, Bonn.
- WĘGRZYNOWICZ T. 1973: Kultura łużycka na wschodnim Mazowszu i Podlasiu, MSiW II, 7–126.
- WĘGRZYNOWICZ T. 1978: Cmentarzysko kultury grobów kloszowych w Drohiczynie, woj. białostockie, na stanowisku Kozarówka II, WA XLIII/1, 49–61.
- WĘGRZYNOWICZ T. 1988: Uwagi o kulturze grobów kloszowych na Mazowszu i Podlasiu w świetle próby typologicznej klasyfikacji ceramiki, WA XLIX/1 (1984/1988), 3–16.
- WĘGRZYNOWICZ T. 2006: Cmentarzysko kultury grobów kloszowych w Wieliszewie, pow. legionowski, WA LVIII, 215––264.
- WIKLAK H. 1998: Cmentarzysko kultury grobów kloszowych w Różycach-Starej Wsi, woj. skierniewickie, PMMAE 39 (1993–1996), 221–244.
- WOŹNIAK Z. 2010: Kontakty mieszkańców ziem polskich ze światem celtyckim u schyłku okresu halsztackiego i we wcze-snym okresie lateńskim, PArch. 58, 39–104.
Document Type
Publication order reference
Identifiers
Biblioteka Nauki
28328250
YADDA identifier
bwmeta1.element.ojs-doi-10_36154_wa_73_2022_05
JavaScript is turned off in your web browser. Turn it on to take full advantage of this site, then refresh the page.