Szesnastowieczne kafle z herbem Starykoń z królewskich zamków na Wawelu i w Ojcowie w świetle wyników analizy porównawczej oraz badań fizyko-chemicznych

• Authors: Bartłomiej Makowiecki , Lucyna Samek , Dariusz Węgrzynek , Zdzisław Stęgowski , Aleksandra Wandzilak , Paweł Wróbel , Michał Wojenka

Title variants

EN

Sixteenth-century Tiles with the StarykoŃ Coat of Arms from the Royal Castles of Wawel and Ojców in the Light of the Results of Comparative Analysis and Physical and Chemical Studies

Abstracts

EN

This article discusses three heraldic tiles depicting the arms of Starykoń (Antiquus Caballus). Two of them come from Wawel Castle in Krakow, the most important castle in Poland during the Renaissance, which served as a royal residence. The third was discovered during recent excavations at the royal castle in Ojców (about 20 km north of Wawel). All of these tiles were made of ferrous clay tempered with coarse sand (grain size approx. 3 mm) and fired using an oxidising process. Their fractures are monochrome, brick-red. All samples show traces of glazing on the outside: the Wawel monuments were covered with a red-brown glaze, while the Ojców tile was decorated with a yellow-olive glaze. According to stylistic considerations, i.e. the co-occurrence of features characteristic of late Gothic and early Renaissance art, these finds should be dated to the 1st quarter of the 16th century. It should be pointed out that these tiles are characterized by an almost striking resemblance to each other, which makes one wonder whether they could have been made using the same matrix and in the same workshop. Such questions seem legitimate, not least because of the short distance between the two castles and because of the common fragments of their history in the 16th century. An attempt to answer both questions, together with a detailed description of the tiles, is the aim of this study. A detailed comparative analysis, a laboratory study of the chemical composition and a cluster analysis of the preserved tile fragments were the tools used to achieve this aim. In the light of the comparative analysis and the detailed measurements, it must be assumed that these pieces were probably made from the same matrix, but that they were probably not fired in a single firing. This is evidenced by the different colours of the glaze and the different way in which the inner parts of the tile faces were worked – while the Wawel specimens were pressed into the mould with a material whose weaving traces are visible on the inside, the Ojców specimen had the excess ceramic mass collected with a small, probably wooden, slat. The other characteristics of the analyzed specimens should be considered as identical. This also applies to the chemical composition and the cluster analysis.

The coat of arms of Starykoń, used by one of the most important families of the Polish Middle Ages and early modern times, the Szafraniec family from Pieskowa Skała, is known from a number of sphragistic and iconographic representations. These sources are an excellent proof of the great importance of this family, which is known from historical sources. In the 15th and 16th centuries there was no lack of important personalities, such as the trusted supporters of King Władysław Jagiełło – the royal chamberlain Piotr (2) Szafraniec († 1437) and Jan Szafraniec († 1433), who held the office of royal chancellor. While we cannot rule out the possibility that the memory of these eminent Szafraniecs influenced the production of tiles with the Starykoń coat-of-arms in the first quarter of the 16th century, we would like to draw attention to a later representative of the above-mentioned family, Hieronimus (c. 1502 – c. 1557), a well-educated humanist and favourite of the king, to whom King Sigismund the Old married his natural daughter Regina, daughter of Katarzyna Telniczanka, at Wawel Castle in 1518. It is difficult to say whether the Wawel tiles with the Starykoń are directly related to Hieronim Szafraniec, but it is highly probable. It cannot be excluded that the Starykoń tile found in Ojców reflects the ownership of Ojców Castle, directly connected with the entourage of Sigismund the Old. In the years 1515-1523 and 1523-1525 Ojców Castle was successively managed by the trusted royal bankers Jan and Seweryn Boner, while later (1525–1536) it was in the hands of one of the most important people in the monarch’s entourage, the royal chamberlain Andrzej Tęczyński. Between 1536 and 1556 it was administered by Queen Bona Sforza. We can therefore conclude that it was probably on the initiative of one of the aforementioned persons that a stove with the Starykoń coat of arms was built in Ojców, possibly made from surplus tiles produced for heating the Wawel chambers. In conclusion, the results of our research indicate that the analyzed tiles most likely belong to the same matrix, but most probably they were not produced during the same firing. On the other hand, in the absence of other indications, it is not possible to determine whether they were made in the same workshop or in different ones. Finally, it should be noted that the production and distribution of stove tiles is still a poorly understood subject and is therefore rarely discussed in the literature. The reason for this is the scarcity of confirmed occurrences of tiles made with the same matrices at different archaeological sites. The objects described in this text are therefore undoubtedly an addition to the scarce resources available to date.

PL

W niniejszym artykule omówiono trzy kafle heraldyczne przedstawiające herb Starykoń (Antiquus Caballus). Dwa z nich pochodzą z krakowskiego zamku na Wawelu − najważniejszego zamku w Polsce doby renesansu, pełniącego m.in. funkcję królewskiej rezydencji. Trzeci okaz odkryto podczas niedawnych badań wykopaliskowych na terenie królewskiego zamku w Ojcowie (ok. 20 km na północ od Wawelu). Wspomniane zabytki wykonano z glin żelazistych schudzonych domieszką gruboziarnistego piasku (granulacja ok. 3 mm) i wypalono sposobem utleniającym. Ich przełamy są jednobarwne, ceglasto-czerwone. Wszystkie okazy po stronie zewnętrznej posiadają ślady szkliwienia: zabytki z Wawelu pokryto glazurą czerwono-brązową, zaś kafel z Ojcowa ozdobiono szkliwem żółto-oliwkowym. Kierując się przesłankami stylistycznymi, tj. współwystępowaniem cech właściwych dla sztuki późnogotyckiej i wczesnorenesansowej, znaleziska te datować należy na 1 ćwierć wieku XVI. Należy podkreślić, iż kafle te odznaczają się wręcz uderzającym do siebie podobieństwem, skłaniającym do postawienia pytania o możliwość ich produkcji w tej samej matrycy i w tym samym warsztacie garncarskim. Tak sformułowane pytania wydają się być uprawnione m.in. z uwagi na niewielką odległość dzielącą oba zamki oraz ze względu na wspólne fragmenty ich dziejów w wieku XVI . Próba odpowiedzi na oba pytania jest – obok szczegółowego opisu kafli – celem niniejszego opracowania. Narzędziem do realizacji wspomnianego celu były szczegółowa analiza porównawcza, badania laboratoryjne składu chemicznego oraz analiza skupień zachowanych fragmentów kafli. W świetle analizy porównawczej oraz w świetle szczegółowych pomiarów należy przyjąć, że zabytki te wobec wszelkie prawdopodobieństwa wykonano za pomocą jednej i tej samej matrycy, jednak zapewne nie powstały one w trakcie pojedynczego wypału. Świadczą o tym różne kolory szkliwa oraz odmienny sposób opracowania wewnętrznych partii lic kafli – podczas gdy egzemplarze z Wawelu dociśnięto do formy za pomocą materiału, którego ślady splotów widoczne są po stronie wewnętrznej, w przypadku okazu z Ojcowa nadmiar masy ceramicznej zebrany został niewielką, prawdopodobnie drewnianą listewką. Pozostałe cechy analizowanych okazów uznać należy za zbieżne. Uwaga ta dotyczy również analizy składu chemicznego i analizy skupień. Herb Starykoń, którym pięczętowała się jedna z najznamienitszych familii polskiego średniowiecza i wczesnej nowożytności, Szafrańcowie z Pieskowej Skały, znany jest z szeregu przedstawień sfragistycznych i ikonograficznych. Źródła te stanowią doskonałe świadectwo znanego ze źródeł historycznych dużego znaczenia wspomnianego rodu. W XV i XVI stuleciu nie brakowało w nim postaci wybitnych, jak np. zaufani stronnicy króla Władysława Jagiełły − podkomorzy królewski Piotr (2) Szafraniec (zm. 1437 r.) czy Jan Szafraniec (zm. 1433), piastujący godność królewskiego kanclerza. Nie wykluczając, iż to właśnie pamięć o tych wybitnych Szafrańcach zaważyła na wykonaniu kafli z herbem Starykoń w 1 ćwierci XVI wieku, chcielibyśmy zwrócić uwagę na późniejszego reprezentanta wspomnianej familii – Hieronima, (ok. 1502 – ok. 1557 r.), znakomicie wykształconego humanisty i królewskiego ulubieńca, za którego król Zygmunt Stary wydał swą naturalną córkę z Katarzyny Telniczanki – Reginę, wyprawiając młodej parze w roku 1518 wesele na Wawelu. Czy wawelskie kafle ze Starymkoniem związane są wprost z Hieronimem Szafrańcem, trudno wyrokować, nie sposób jednak nie uznać, iż jest to bardzo prawdopodobne. Nie jest również wykluczone, że znalezisko kafla ze Starykoniem w Ojcowie stanowi odzwierciedlenie statusu własnościowego zamku Ojców i wiąże się wprost z otoczeniem króla Zygmunta Starego. W latach 1515-1523 i 1523-1525 ojcowskim zamkiem zarządzali kolejno zaufani królewscy bankierzy Jan i Seweryn Bonerowie, później zaś znajdował się on w rękach jednego z najważniejszych ludzi w otoczeniu monarchy, podkomorzego królewskiego Andrzeja Tęczyńskiego (od 1525 do 1536 r.). W latach 1536-1556 zarządzała nim królowa Bona Sforza. Należy więc skonstatować, iż zapewne z inicjatywy którejś z wymienionych tu osób doszło w Ojcowie do budowy pieca ozdobionego herbem Starykoń, być może składającego się z nadwyżkowych kafli wyprodukowanych na potrzeby ogrzewania komnat wawelskich. Podsumowując, wyniki naszych badań wskazują, że analizowane kafle z dużym prawdopodobieństwem łączyć należy z tą samą matrycą, jednak najpewniej nie powstały one w trakcie tego samego wypału. Wobec braku innych przesłanek nie da się natomiast stwierdzić, czy wykonano je w jednym, czy też w różnych warsztatach garncarskich Na zakończenie chcielibyśmy zwrócić uwagę na fakt, że produkcja i dystrybucja kafli piecowych to tematy wciąż słabo rozpoznane i przez to bardzo rzadko poruszane w literaturze fachowej. Przyczyną tego stanu rzeczy jest znikoma ilość potwierdzonych przypadków występowania kafli wykonanych przy użyciu tych samych matryc na odrębnych stanowiskach archeologicznych. Skromny zasób dotychczas dostępnych źródeł niewątpliwie poszerzają więc zabytki opisane w niniejszym tekście.

Keywords

PL

fluorescencja rentgenowska; kafel heraldyczny; wczesny renesans; analizy laboratoryjne kafli

EN

X-ray fluorescence; heraldic tile; early Renaissance; laboratory tests of tiles

• Publisher: Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie
• Journal: Wiadomości Archeologiczne
• Year: 2023
• Volume: LXXIV
• Issue: 74
• Pages: 165-182

Dates

published

2023

Contributors

author

Bartłomiej Makowiecki

• Dział Ceramiki i Szkła, Zamek Królewski na Wawelu, Polska

author

Lucyna Samek

• Wydział Fizyki i Informatyki Stosowanej, Akademia Górniczo-Hutnicza, Polska

author

Dariusz Węgrzynek

• Wydział Fizyki i Informatyki Stosowanej, Akademia Górniczo-Hutnicza, Polska

author

Zdzisław Stęgowski

• Wydział Fizyki i Informatyki Stosowanej, Akademia Górniczo-Hutnicza, Polska

author

Aleksandra Wandzilak

• Wydział Fizyki i Informatyki Stosowanej, Akademia Górniczo-Hutnicza, Polska

author

Paweł Wróbel

• Wydział Fizyki i Informatyki Stosowanej, Akademia Górniczo-Hutnicza, Polska

author

Michał Wojenka

• Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Polska

References

• Bielec-Maciejewska B. 2015: Kafle i piece kaflowe w Toruniu (XIV-XX wiek), Toruń [Wydawnictwo Adam Marszałek].
• Bis M. 2007: Z problematyki polskich badań składu chemicznego ceramiki późnośredniowiecznej i nowożytnej metodą fluorescencji rentgenowskiej, APolski LII/1–2, 186–202.
• Bogucka M. 2004: Bona Sforza, Wrocław [Ossolineum].
• Dąbrowska M. 1987: Kafle i piece kaflowe w Polsce do końca XVIII wieku, Studia i Materiały z Historii Kultury Materialnej LVIII, Wrocław [Ossolineum].
• Dąbrowska M. 2013: Piec jako nośnik idei?, „Archaeologia Historica Polona” 21, 209–237.
• Dereń J., Piątkiewicz-Dereniowa M., Stoch L. 1966: O surowcach i technologii dawnych kafli wawelskich, KHKM XIV/1, 21–35.
• Dryja M. 2014. Pracownia garncarska z XVI wieku na ul. Loretańskiej w Krakowie, [w:] M. Bis, W. Bis (red.), Rzeczy i ludzie. Kultura materialna w późnym średniowieczu i w okresie nowożytnym. Studia dedykowane Marii Dąbrowskiej, Warszawa, 125–140 [IAiE PAN].
• Erneé M. 2008: Gotické kamnové kachle z hradu a zamku v Českém Krumlově, Archeologické Výzkumy v Jižních Čechách, Supplementum 5, České Budějovice-Praha [Jihočeské muzeum v Českých Budějovicích].
• Falniowska-Gradowska A. 1995: Ojców w dziejach i legendzie, Ojców [Studio Astra].
• Falniowska-Gradowska A. 1999: Dzieje zamku ojcowskiego, Ojców [Ojcowski Park Narodowy].
• Górzyński S., Kochanowski J. 1990: Herby szlachty polskiej, Warszawa [Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego].
• Janiak T. 2003: Kafle gotyckie w zbiorach Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, Gniezno [Muzeum Początków Państwa Polskiego].
• Jiřík J, Kypta J. (red.) 2013: Gotické kamnové kachle na Písecku. Výběrový katalog výstavy Obrazový svět pozdního středověku, Písek [Prácheňské muzeum v Písku].
• Kowalska H. 1958: Stanisław Szafraniec z Pieskowej Skały, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” III, 99–131.
• Kuczyński S. K. 1969: Jeszcze o najstarszym berle Uniwersytetu Jagiellońskiego, „Wiadomości Numizmatyczne” XIII/4(47), 193–210.
• Lelek R. 2004: Ceramika z zamku w Korzkwi (XVI-XVII w.), Kraków [Księgarnia Akademicka].
• Łukomiak K. 2017a: Przedstawienia heraldyczne na kaflach gotyckich z większych kolekcji wielkopolskich, Łódź [ArchaeGraph].
• Łukomiak K. 2017b: Charakterystyka „herbarzy kaflowych”, [w:] T. Banaś-Korniak, B. Stuchlik-Surowiak, M. Komenda (red.), Ethos rycerski w kulturze. Tradycje i kontynuacje, t. 1: W kręgu średniowiecza, Katowice, 327–343 [Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego].
• Mackiewicz M. 2013: Wczesnonowożytne kafle piecowe z Przedmieścia Świdnickiego we Wrocławiu, „Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” LV, 439–450.
• Majewski A. 1953: Pieskowa Skała, Teka Konserwatorska 2, Warszawa [Państwowe Wydawnictwo Techniczne].
• Majewski A. 2000: Zamek w Pieskowej Skale. Dzieje i konserwacja, Tarnobrzeg [Muzeum Historyczne m. Tarnobrzega].
• Majewski M. 2015: Renesansowe kafle zachodniopomorskie. Studium z historii ogrzewania wnętrz mieszkalnych, Stargard-Szczecin [Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Stargardzie].
• Majewski M: 2017: Patryca, matryce i kafle renesansowe – nowe odkrycie z Pomorza Zachodniego, [w:] A. Różański (red.), Gemma Gemmarum. Studia dedykowane Profesor Hannie Kóčce-Krenz, część druga, Poznań, 1356–1398 [Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Nauk].
• Mikołajczyk G. 1968: Gniezno. Stanowisko 3a, 19a, 47a, 3b, Inf.Arch. Badania 1968, 2, 234–235.
• Mrozowski P. 1993: O sztuce i stylizacji heraldycznej w Polsce XIV-XV wieku, „Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego” nowa seria 1 (12), 77–109.
• Mielke H.-P. 2016. Das Geschäft vor dem Geschäft mit der Ofenkachel, [w:] S. Hans-Georg (red.) Keramik und Töpferei im 15./16. Jahrhundert, Langenweissbach, 118–125 [Beier & Beran].
• Niemiec D., Olbrot J. 2022: Gotyckie i renesansowe oraz manierystyczne kafle piecowe z wystroju pieców grzewczych klasztoru dominikanów w Krakowie, „Rocznik Krakowski” LXXXVIII, 309–360.
• Pavlík Č. 2017: Velký obrazový atlas gotických kachlových reliéfů. Čechy, Morava, české Slezsko, Praha [Libri].
• Pawlikowski M. 2020: Ceramologia archeologiczna, Krosno [Muzeum Podkarpackie w Krośnie].
• Pawlikowski M., Karbowski A., Słowioczek E. 2012: Badania mineralogiczno-petrograficzne kafli z pieców zamków podkrakowskich, „Auxiliary sciences in archaeology, preservation of relicts and environmental engineering” 12, 1–80.
• Pawlikowski M., Słowioczek E. 2014: Badania mineralogiczno-petrograficzne kafli pieców krakowskich, „Krzysztofory. Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego Miasta Krakowa” 32, s. 441–464.
• Piątkiewicz-Dereniowa M. 1961: Kafle wawelskie okresu wczesnego renesansu, „Studia do Dziejów Wawelu” 2, 303–376.
• Piekosiński F. 1899: Heraldyka polska wieków średnich, Kraków [Akademia Umiejętności].
• Ratajczak T. 2011: Mistrz Benedykt – królewski architekt Zygmunta I, Ars Vetus et Nova XXXIV Kraków [Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS].
• Renner J. 1993: Rozwój kaflarstwa na terenie Małopolski, [w:] C. Strzyżewski (red. ), Kafle gotyckie i renesansowe na ziemiach polskich, Gniezno, 63–66 [Muzeum Początków Państwa Polskiego].
• Schnyder R. 2011a: Mittelalterliche Ofenkeramik, Band 1: Das Zürcher Hafnerhandwerk im 14. Und 15. Jahrhundert, Zürich [Chronos].
• Schnyder R. 2011b: Mittelalterliche Ofenkeramik, Band 2: Der Züricher Bestand in den Sammlungen des Schweizerischen Nationalmuseums, Zürich [Chronos].
• Stanisz A. 2007: Przystępny kurs statystyki z zastosowaniem STATISTICA PL na przykładach z medycyny, Tom 3: Analizy wielowymiarowe, Kraków [StatSoft].
• Shiraiwa T., Fujino N. 1966: Theoretical Calculation of Fluorescent X-Ray Intensities in Fluorescent X-Ray Spectrochemical Analysis, „Japanese Journal of Applied Physics” 5, 886–899.
• Sperka J. 1999: Szafrańcowie, Koniecpolscy, Koziegłowscy, Chrząstowscy. Nieznane koligacje i ich wpływ na funkcjonowanie sceny politycznej w okresie panowania Władysława Jagiełły, „Średniowiecze Polskie i Powszechne” 1, 134–152.
• Sperka J. 2001: Szafrańcowie herbu Stary Koń. Z dziejów kariery i awansu w późnośredniowiecznej Polsce, Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach 1986, Katowice [Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego].
• Szymański J. 1993: Herbarz średniowiecznego rycerstwa polskiego, Warszawa [PWN].
• Szymański J. 2001: Nauki Pomocnicze Historii, Warszawa [PWN].
• Wojenka M. 2007: Badania archeologiczne na terenie zamku w Ojcowie w 2006 roku, „Prądnik. Prace i Materiały Muzeum im. Prof. Władysława Szafera” 17, 195–226.
• Wojenka M. 2008: Zamek ojcowski w dobie nowożytnej, [w:] J. Gancarski (red.), Archeologia okresu nowożytnego w Karpatach polskich, Krosno, 341–411 [Muzeum Podkarpackie w Krośnie].
• Wojenka M. 2016: Sprawozdanie z badań wykopaliskowych przeprowadzonych na zamku w Ojcowie w latach 2006–2014, „Prądnik. Prace i Materiały Muzeum im. Prof. Władysława Szafera” 26, 199–224.
• Wojenka M. 2018: The octagonal tower at castle Ojców – a commemorative realisation of king Kasimir III the Great?, AAC LIII, 169–200.
• Żemigała M. 1986: Piec „herbowy” z XVI w. na zamku w Bolesławcu nad Prosną, „Acta Archaeologica Lodziensia. Mediaevalia Archaeologica”, 9–47.

Identifiers

DOI

10.36154/wa.74.2023.07

Biblioteka Nauki

59654678