Archiwalne cmentarzysko w Zalcu (dawn. Salza, Kr. Lötzen) na Pojezierzu Mrągowskim odkryte na nowo – analiza zabytków z współczesnych badań powierzchniowych

• Authors: Agata Grzędzielska

Title variants

EN

Archival cemetery at Zalec (former Salza, Kr. Lötzen) in the Mrągowo Lakeland –rediscovered. Analysis of artefacts from contemporary field surveys

Abstracts

EN

The article presents metal artefacts discovered during field surveys recently carried out at the cemetery of the Bogaczewo culture and the Olsztyn group at Zalec, Mrągowo County (fmr. Salza, Kr. Lötzen). The cemetery was explored by German archaeologists in the early 20th century. However, due to the damage inflicted during World War II, some pieces of information from the excavations at Zalec were lost. Only years later was it possible to reconstruct and publish some of the data2, with the records of an Estonian archaeologist, Marta Schmiedehelm, containing a copy of the report of the head of the excavations, Felix Ernst Peiser3, proving to be a valuable source of information. The aforementioned document contains information about approx. 90 investigated features, mostly cremation burials. On the basis of the report, it was also possible to pinpoint the exact location of the site and to conduct preliminary reconnaissance of the area6 followed by surface surveys with metal detectors. The latter were carried out in 2016 by the Jerzy Okulicz-Kozaryn Dajna Foundation. They yielded 95 artefacts that finally confirmed the existence of a cremation cemetery at the site. All of the discovered artefacts were found on a small hill above the escarpment at the northern edge of Lake Zaleckie (Fig. 1). They came from an area measuring approx. 30×50 m, from a mixed topsoil layer (Fig. 2). The discovered artefacts represent a diverse group, both chronologically and typologically. The most interesting finds include an A 96 brooch and fragments of Mazurian-type triple-crest fibulae characteristic of the Bogaczewo culture in phase B2/C1–C1a11 (Fig. 3). The finds also include brooches with returned foot from the Late Roman Period and Dollkeim/Kovrovo type brooches, which can be attributed to the early phase of the Migration Period (Fig. 4). The material also includes fragments of plate brooches, i.e., elements of attire associated with the period when a unit called the Olsztyn Group developed in Masuria (Fig. 5). Plate brooches are an interesting category of artefacts, considering that for over 100 years researchers have been trying to solve the mystery of the origin of the aforementioned unit based on their appearance36. The second large category of artefacts discovered in the course of surface surveys at Zalec consists of belt elements – buckles and fittings. These artefacts can also be dated to both the Roman Period (Fig. 6) and the Migration Period (Fig. 7). The latter group includes, among others, an iron buckle corresponding to type H25 (Fig. 7:26) and a bronze buckle with an oval frame and metope on the pin (Fig. 7:27). Recent research has also yielded fragments of bracelets, including cuff bracelets popular among the Bogaczewo Culture population (Fig. 8:30.31), as well as rings (Fig. 8:34–36). Neck ornaments, notably three pendants (Fig. 9:37.38) and simple bronze beads (Fig. 9:39.40), are also worth mentioning. One of the beads was made of a light, silvery metal – probably zinc (Fig. 9:41). Such ornaments, which are not very common, had already been discovered before the war and described as Zinkringe85. Other finds from the Zalec cemetery include spurs, dating to the Roman Period and the Migration Period (Fig. 10:43–46), and an iron ring with hooks, probably an element of a horse’s bridle (Fig. 10:47). Additionally, tools, including fragments of iron knives (Fig. 11:48), an iron hooked pin with a twisted shaft (Fig. 11:49) and an iron fishhook (Fig. 11:50), should be mentioned. The state of preservation of some artefacts makes their identification impossible; some are simply lumps of molten metal. The last find on the list is a fragment of a bronze coin, probably a sestertius of Emperor Gordian III (Fig. 12). In the Balt areas, the influx of Roman coins began during the Marcomanni wars and lasted less than 100 years, until about the mid-third century107. All the discovered artefacts confirmed an earlier established dating of the Zalec cemetery. According to the available sources, the cemetery was set during phase B2. It functioned throughout the Late Roman Period, until the disappearance of the Bogaczewo Culture, when it was taken over by the people of the Olsztyn Group. The end of the cemetery can probably be synchronised with the decline of the fthe Olsztyn Group, i.e., phase E3109. Of particular note are the artefacts discovered during the latest surveys that date to the early Migration Period (brooches with full catchplate, belt buckles with oval frame). Said phase has not been recorded in the archival material110. Therefore, the latest discoveries fill this gap and, at the same time, confirm the functioning of the cemetery in this period.

PL

Artykuł prezentuje zabytki metalowe odkryte w trakcie najnowszych badań powierzchniowych przeprowadzonych na cmentarzysku kultury bogaczewskiej i grupy olsztyńskiej w Zalcu, pow. mrągowski (dawn. Salza, Kr. Lötzen). Omawiana nekropola została przebadana przez niemieckich archeologów na początku XX wieku. Z powodu zniszczeń dokonanych w trakcie II wojny światowej część informacji z badań wykopaliskowych w Zalcu jednak zaginęła. Dopiero po latach możliwe było odtworzenie oraz opublikowanie niektórych danych (przypis 2). Cennym źródłem okazała się kartoteka estońskiej archeolog Marty Schmiedehelm, zawierająca odpis sprawozdania kierownika badań, Feliksa Ernsta Peisera (przypis 3). W tym dokumencie można znaleźć informację o około 90 przebadanych obiektach, w większości pochówkach ciałopalnych. Na podstawie sprawozdania możliwe było również wytypowanie dokładnej lokalizacji stanowiska i przeprowadzenie na tym obszarze najpierw wstępnego rozpoznania (przypis 6), a następnie badań powierzchniowych z użyciem wykrywaczy metali. Te ostatnie przeprowadzone zostały w 2016 roku przez członków Fundacji „Dajna” im. Jerzego Okulicza-Kozaryna. Dostarczyły 95 zabytków, które ostatecznie potwierdziły istnienie w tym miejscu ciałopalnego cmentarzyska. Wszystkie odkryte przedmioty znajdowały się na niewielkim wzniesieniu ponad skarpą przy północnym skraju Jeziora Zaleckiego (ryc. 1). Pochodziły ze skupiska o wymiarach około 30 x 50 m, z przemieszanej wierzchniej warstwy ziemi (ryc. 2). Odkryte zabytki stanowią różnorodną grupę, zarówno pod względem chronologicznym, jak i typologicznym. Do najciekawszych znalezisk można zaliczyć zapinkę A 96 oraz fragmenty zapinek trójgrzebykowych typu mazurskiego, charakterystyczne dla kultury bogaczewskiej w fazie B2/C1-C1a (ryc. 3; przypis 11). Odkryte zostały także zapinki z podwiniętą nóżką pochodzące z młodszego okresu wpływów rzymskich oraz zapinki typu Dollkeim/Kovrovo, które można przypisać do wczesnej fazy okresu wędrówek ludów (ryc. 4). W materiale znalazły się także fragmenty zapinek płytkowych, czyli ozdób kojarzonych z okresem, kiedy na Mazurach rozwinęła się jednostka nazywana grupą olsztyńską (ryc. 5). Zapinki płytkowe są o tyle ciekawą kategorią zabytków, iż od ponad 100 lat badacze właśnie na ich podstawie usiłują rozwikłać zagadkę pochodzenia tej ludności (przypis 36). Drugą liczną kategorią zabytków odkrytą w trakcie badań powierzchniowych w Zalcu są elementy pasa – sprzączki oraz okucia. Zabytki te również można datować zarówno na okres wpływów rzymskich (ryc. 6), jak i na okres wędrówek ludów (ryc. 7). Do tej drugiej grupy należy m.in. żelazna sprzączka odpowiadająca typowi H 25 (ryc. 7:26) oraz brązowa sprzączka z owalną ramą i metopą na kolcu (ryc. 7:27). Najnowsze badania dostarczyły także fragmentów bransolet, w tym popularnych wśród ludności kultury bogaczewskiej bransolet mankietowych (ryc. 8:30, 31), a także pierścieni (ryc. 8:34-36). Wspomnieć należy także o ozdobach szyi, przede wszystkim trzech zawieszkach (ryc. 9:37, 38) oraz prostych, brązowych paciorkach (ryc. 9:39, 40). Jeden z paciorków wykonany został z lekkiego, srebrzystego metalu – prawdopodobnie cynku (ryc. 9:41). Ozdoby te, niezbyt częste, odkrywano jednak już przed wojną, opisując je jako Zinkringe (przypis 85). Wśród pozostałych znalezisk z cmentarzyska w Zalcu znajdują się także ostrogi, datowane na okres wpływów rzymskich i okres wędrówek ludów (ryc. 10:43-46) oraz żelazne kółko z zaczepami, będące prawdopodobnie elementem ogłowia końskiego (ryc. 10:47). Należy także wspomnieć o narzędziach, w tym fragmentach żelaznych noży (ryc. 11:48), żelaznej szpili hakowej o tordowanym trzonie (ryc. 11:49) oraz o żelaznym haczyku na ryby (ryc. 11:50). Niektóre z zabytków są zachowane w stanie uniemożliwiającym identyfikację; część z nich to po prostu bryłki stopionego metalu. Ostatnim znaleziskiem na liście jest fragment brązowej monety, prawdopodobnie sesterc cesarza Gordiana III (ryc. 12). Na terenach bałtyjskich okres napływu monet rzymskich rozpoczął się w trakcie wojen markomańskich i trwał niecałe 100 lat, do około połowy III wieku (przypis 107). Wszystkie odkryte zabytki potwierdziły wcześniejsze datowanie cmentarzyska w Zalcu. Według dostępnych źródeł nekropola została założona w trakcie fazy B2. Funkcjonowała przez cały późny okres wpływów rzymskich, aż do zaniku kultury bogaczewskiej, kiedy to przejęła ją ludność grupy olsztyńskiej. Zanik stanowiska można najpewniej synchronizować ze schyłkiem funkcjonowania tej jednostki, czyli z fazą E3 (przypis 109). Szczególnie warto zwrócić uwagę na odkrycie w trakcie najnowszych badań zabytków datowanych na wczesny okres wędrówek ludów (zapinek z pełną pochewką, sprzączek z owalną ramą). W materiałach archiwalnych nie udało się odnotować tej fazy (przypis 110). Najnowsze odkrycia wypełniają więc tę lukę oraz jednocześnie potwierdzają funkcjonowanie cmentarzyska w tym okresie.

Keywords

PL

okres wpływów rzymskich; okres wędrówek ludów; kultura bogaczewska; grupa olsztyńska; badania powierzchniowe; archeologia bałtyjska; Zalec

EN

Roman Period; Migration Period; Bogaczewo Culture; Olsztyn Group; field surveys; Balt archaeology; Zalec

• Publisher: Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie
• Journal: Wiadomości Archeologiczne
• Year: 2023
• Volume: LXXIV
• Issue: 74
• Pages: 202-216

Dates

published

2023

Contributors

author

Agata Grzędzielska

• Wydział Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Polska

References

• Jakobson, Kartoteka: Kartoteka Feliksa Jakobsona, przechowywana w Latvijas Vestures Muzejs w Rydze, wydana w: patrz: A. Bitner-Wróblewska, A. Rzeszotarska-Nowakiewicz, T. Nowakiewicz 2011.
• Åberg N. 1919: Ostpreußen in der Völkerwanderungszeit, Uppsala [A.-B. Akademiska Bokhandeln / Otto Harrassowitz].
• Almgren O. 1923: Studien über nordeuropäischen Fibelformen der ersten nachchristlichen Jahrhunderte mit Berücksichtigung der provinzialrömischen und südrussischen Formen, Mannus-Bibliothek XXIII, Leipzig2 [Curt Kabitzsch].
• Andrzejowski J. 1991: Okucia rogów do picia z młodszego okresu przedrzymskiego i okresu wpływów rzymskich w Europie Środkowej i Północnej (próba klasyfikacji i analizy chronologiczno-terytorialnej), MSiW VI, 7–120.
• Archeologiczne Księgi… 2008: A. Bitner-Wróblewska (red.), Archeologiczne księgi inwentarzowe dawnego Prussia-Museum / Die archäologischen Inventarbücher aus dem ehemaligen Prussia-Museum / Archeologičeskije inventarnyje knigi byvšego muzeja Prussia, Aestiorum Hereditas I, Olsztyn [Archiwum Państwowe w Olsztynie].
• Auch M., Bogucki M., Trzeciecki M. 2012: Osadnictwo wczesnośredniowieczne na stanowisku Janów Pomorski 1, [w:] M. Bogucki, B. Jurkiewicz (red.), Janów Pomorski, stan. 1 / Site 1. Wyniki ratowniczych badań archeologicznych w latach 2007–2008 / Archaeological Rescue Excavations in 2007–2008, Tom I:2: Od późnego okresu wędrówek ludów do nowożytności / From the Late Migration Period to the Modern Era, Studia nad Truso I, Elbląg [Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Elblągu], 24–165.
• Baranowski T. 1996: Pochówki koni z Tumian, w woj. olsztyńskim, APolski XLI, 65–130.
• Barczyk K. 2004: Materiały z cmentarzyska w Starych Kiejkutach w zbiorach muzeów mazurskich, Światowit Supplement Series B: Barbaricum 7, Warszawa [IA UW], 61–89.
• Beckmann Ch. 1969: Metallfingerringe der römischen Kaiserzeit im freien Germanien, SJahr. XXVI, 5–106.
• Bitner-Wróblewska A. 1992: The Southeastern Baltic Zone and Scandinavia in the Early Migration Period, [w:] J. Okulicz-Kozaryn, W. Nowakowski (red.), Studia z archeologii ludów barbarzyńskich z wybrzeży Bałtyku i dorzecza Wisły, Barbaricum 2, Warszawa [IA UW], 245–277.
• Bitner-Wróblewska A. 2001: From Samland to Rogaland. East-West Connection in the Baltic Basin during Early Migration Period, Warszawa [PMA / SNAP].
• Bitner-Wróblewska A. 2003: W poszukiwaniu wspólnego czasu. Ziemie bałtyjskie a Skandynawia we wczesnym okresie wędrówek ludów, „Folia Praehistorica Posnanensia” X/XI (2002–2003), 177–241.
• Bitner-Wróblewska A. 2007a: Netta. A Balt Cemetery in Northeastern Poland, Monumenta Archaeologica Barbarica XII, Warszawa [PMA / FMAB].
• Bitner-Wróblewska A. 2007b: Zmierzch kultury bogaczewskiej i jej relacje z grupą olsztyńską, [w:] A. Bitner-Wróblewska (red.), Kultura bogaczewska w 20 lat później. Materiały z konferencji, Warszawa, 26–27 marca 2003, Seminarium Bałtyjskie I, Warszawa [PMA / SNAP], 219–237.
• Bitner-Wróblewska A., Rzeszotarska-Nowakiewicz A., Nowakiewicz T. 2011: Katalog, [w:] T. Nowakiewicz (red.), Archeologiczne dziedzictwo Prus Wschodnich w archiwum Feliksa Jakobsona / Das archäologische Vermächtnis Ostpreußens im Archiv des Felix Jakobson / Austrumprūsijas arheoloģiskais manatojums Fēliksa Jākobsona arhīva, Aestiorum Hereditas II, Warszawa [Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Departament Dziedzictwa Kulturowego], 58–511.
• Chilińska-Drapella A. 2010: Próba nowego spojrzenia na „pasy sambijskie”, WA LXI, 3–80.
• Engel C. 1939: Das jüngste heidnische Zeitalter in Masuren, Prussia 33, 41–57.
• Gaerte W. 1929: Urgeschichte Ostpreußens, Königsberg [Gräfe und Unzer].
• Giesler U. 1978: Jüngerkaiserzeitliche Nietknopfsporen mit Dreipunkthalterung vom Typ Leuna, SJahr. XXXV, 5–56.
• Ginalski J. 1991: Ostrogi kabłąkowate kultury przeworskiej. Klasyfikacja typologiczna, PArch. 38, 53–84.
• Gładki M., Stokłosa K. 2015: Katalog zabytków, [w:] A. Jaremek (red.), Kosewo. Archiwalne cmentarzysko z okresu wędrówek ludów Kossewen III. Badania w roku 2014, Warszawa [Fundacja Dajna im. Jerzego Okulicza-Kozaryna], 95–128.
• Godłowski K. 1977: Materiały do poznania kultury przeworskiej na Górnym Śląsku (część II), MSiW IV, 7–237.
• Grzegorczyk A. 2015: Okrągłe fibule tarczowate z ornamentem wytłaczanym w grupie olsztyńskiej, Collectio Archaeologica Ressoviensis XXXIV, Rzeszów [Fundacja Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, IA UR].
• Hilberg V. 2009: Masurische Bügelfibeln. Studien zu den Fernbeziehungen der völkerwanderungszeitlichen Brandgräberfelder von Daumen und Kellaren, Daumen und Kellaren – Tumiany i Kielary, Band 2, Schriften des Archäologischen Landesmuseums 9, Neumünster [Wachholtz].
• Hollack E., Peiser F. 1904: Das Gräberfeld von Moythienen, Königsberg [Gräfe und Unzer].
• Jakobson F. 2009: Die Brandgräberfelder von Daumen und Kellaren im Kreise Allenstein, Ostpr, Daumen und Kellaren – Tumiany i Kielary, Band 1 (red. A. Bitner-Wróblewska et alii), Schriften des Archäologischen Landesmuseums 9, Neumünster [Wachholtz].
• Jakubczyk I. 2014: Die eingliederigen Fibeln der Almgrens VI. Gruppe in der Przeworsk-Kultur – Fibeln des Typs A 158, RArch. 5–6 (2013–2014), 113–218.
• Juga-Szymańska A. 2004: Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich w Tałtach na Pojezierzu Mazurskim, Światowit Supplement Series B: Barbaricum 7, Warszawa [IA UW], 91–147.
• Juga-Szymańska A. 2007: Cmentarzysko kultury bogaczewskiej w Gutach (byłe Gutten, Kr. Lötzen). Próba rekonstrukcji wyników badań, [w:] A. Bitner-Wróblewska (red.), Kultura bogaczewska w 20 lat później. Materiały z konferencji, Warszawa, 26–27 marca 2003, Seminarium Bałtyjskie I, Warszawa [PMA / SNAP], 393–408.
• Juga-Szymańska A. 2013: Mein lieber Wilhelm Kögler. O zapomnianym pruskim archeologu, WA LXIV, 153–159.
• Juga-Szymańska A. 2014: Kontakty Pojezierza Mazurskiego ze wschodnią strefą Bałtyku w okresie wpływów rzymskich na przykładzie szpil, Seminarium Bałtyjskie III, Warszawa [FMAB / PMA].
• Juga-Szymańska A., Szymański P. 2014: Metalowe haczyki do połowu ryb na terenie osadnictwa bałtyjskiego w północno-wschodniej Polsce, od wczesnej epoki żelaza do okresu wędrówek ludów, [w:] M. Karczewski, E. Smolska, T. Kalicki (red.), Środowisko przyrodnicze, gospodarka, osadnictwo i kultura symboliczna w V w. p.n.e – VII w. n.e. w dorzeczach Odry i Wisły, Środowisko – Człowiek – Cywilizacja 3, Białystok-Warszawa-Kielce [Stowarzyszenie Archeologii Środowiskowej], 101–109.
• Karczewski M. 1999: Chronologia grobów z bronią odkrytych na cmentarzysku kultury bogaczewskiej z okresu wpływów rzymskich i wędrówek ludów w Paprotkach Kolonii, stan. 1, w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich, Archaeologia Lituana I, Wilno [Vilniaus Universitetas], 72–109.
• Kleemann O. 1939: Zwei ostgermanische Kapselanhänger aus Glogau und die Verbreitung der Kapselanhänger, „Altschlesien” 8, 76–85.
• Kontny B. 2019: Archeologia wojny. Studia nad uzbrojeniem barbarzyńskiej Europy okresu wpływów rzymskich i wędrówek ludów, Oświęcim [Napoleon V].
• Kowalski J. 1991: Z badań nad chronologią okresu wędrówek ludów na ziemiach zachodniobałtyjskich (faza E), [w:] Archeologia bałtyjska. Materiały z konferencji. Olsztyn, 24–25 kwietnia 1988 roku, Rozprawy i Materiały Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie 120, Olsztyn [Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie], 67–85.
• Kowalski J. 2000: Chronologia grupy elbląskiej i olsztyńskiej kręgu zachodniobałtyjskiego (V–VII w.) Zarys problematyki, [w:] P. Szymański, A. Żórawska (red.), Materiały do archeologii dawnych ziem pruskich, Barbaricum 6, Warszawa [IAUW], 203–266.
• Kühn H. 1956: Das Problem der masurgermanischen Fibeln in Ostpreußen, [w:] O. Kleemann (red.), Documenta archaeologica Wolfgang La Baume dedicata, Rheinische Forschungen zur Vorgeschichte 5, Bonn [Ludwig Röhrschied], 79–108.
• Kühn H. 1974: Die germanischen Bügelfibeln der Völkerwanderungszeit in Süddeutschland, Teil 2: Ergebnisse, Graz [Akademische Druck- u Verlagsanstalt].
• Madyda-Legutko R. 1987: Die Gürtelschnallen der römischen Kaiserzeit und der frühen Völkerwanderungszeit im mitteleuropäischen Barbaricum, BAR International Series 360 (1986), Oxfrod [B.A.R.] .
• Madyda-Legutko R. 1987: Metalowe części pasów na obszarze kultury zachodniobałtyjskiej w okresie wpływów rzymskich, WA XLVIII, 21–35.
• Madyda-Legutko R. 2011: Studia nad zróżnicowaniem metalowych części pasów w kulturze przeworskiej. Okucia końca pasa, Kraków [IA UJ].
• Maik J. 2012: Włókiennictwo kultury wielbarskiej, Łódź [Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, Ośrodek Badań nad Dawnymi Technologiami].
• Moora H. 1938: Die Eisenzeit in Lettland bis etwa 500 N. Chr. II Teil: Analyse, Tartu [Ōpetatud Eesti Selts].
• Nowakowski W. 1995: Od Galindai do Galinditae. Z badań nad pradziejami bałtyjskiego ludu z Pojezierza Mazurskiego, Barbaricum 4, Warszawa [IA UW].
• Nowakowski W. 1996: Das Samland in der Römischen Kaiserzeit und seine Verbindungen mit dem Römischen Reich und der barbarischen Welt, Veröffentlichung des Vorgeschichtlichen Seminars Marburg 10, Marburg-Warszawa [Vorgeschichtliches Seminar der Philipps-Universität Marburg].
• Nowakowski W. 1998: Die Funde der Römischen Kaiserzeit und der Völkerwanderungszeit aus Masuren, Museum für Vor- und Frühgeschichte, Bestandskataloge VI, Berlin [Museum für Vor- und Frühgeschichte].
• Nowakowski W. 2001: Masuren, CRFB Polen 1, Warszawa [IA UW].
• Nowakowski W. 2007: Kultura bogaczewska na Pojezierzu Mazurskim od schyłku późnego okresu przedrzymskiego do starszej fazy okresu wpływów rzymskich, [w:] A. Bitner-Wróblewska (red.), Kultura bogaczewska 20 lat później, Seminarium bałtyjskie I, Warszawa [PMA / SNAP], CD.
• Nowakowski W. 2013: Masuren in der Römischen Kaiserzeit. Auswertung der Archivalien aus dem Nachlass von Herbert Jankuhn, Studien zur Siedlungsgeschichte und Archäologie der Ostseegebiete 12, [Wachholtz].
• Nowakowski W. 2022: Eine galindische Nekropole das kaiser- und völkerwanderungszeitliche Gräberfeld in Mingfen/Miętkie im Lichte der Ausgrabungen zu Beginn des 20. Jahrhunderts, Berliner Beiträge zur Vor- und Frühgeschichte 27, Berlin [Museum für Vor- und Frühgeschichte, Staatliche Museen zu Berlin].
• Okulicz J. 1958: Cmentarzysko z okresu rzymskiego odkryte w miejscowości Bogaczewo, na przysiółku Kula, pow. Giżycko, RO 1, 47–116.
• Okulicz. J. 1973: Pradzieje ziem pruskich od późnego paleolitu do VII w. n.e., Wrocław [Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie].
• Peiser F.E. 1916: Das Gräberfeld von Pajki bei Praßnitz in Polen, Königsberg [Gräfe und Unzer].
• Radûš O.A. 2021 (Радюш O.A.): Шпора эпохи Великого переселения народов из Гнёздова, [w:] С.Ю. Каинов (red.), Гнёздовский археологический комплекс. Материалы и исследовaния 2, Труды Государственного Исторического Mузея 215, Moсква [Государственный исторический музей], 299–314.
• Reich C., Juga-Szymańska A. 2015: Rätselhafte Beschläge – Bestandteile prachtvoller Gürtel im südöstlichen Ostseeraum, [w:] B. Kontny (red.), Ubi tribus faucibus fluenta Vistulae fluminis ebibuntur: Jerzy Okulicz-Kozaryn in memoriam, Światowit Supplement Series B: Barbaricum 11, Warszawa, [IA UW] 549–572.
• Rudnicki M. 2009: Nowe odkrycie zapinki typu Plenita-Tumiany z Piecek, pow. mrągowski, na tle znalezisk z Polski północno-wschodniej, [w:] M. Karwowski, E. Droberjar (red.), Archeologia Barbarzyńców 2008. Powiązania i kontakty w świecie barbarzyńskim / Archaölogie der Barbaren 2008. Beziehungen und Kontakte in der barbarischen Welt, Collectio Archaeologica Resoviensis XIII, Rzeszów [Fundacja Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego / IA UR] 601–614.
• Rudnicki M. 2010: Zawieszki trapezowate z terenu grupy olsztyńskiej – świadectwo kontaktów ze Słowianami?, [w:] J. Beljak, G. Březinová, V. Varsik (red.), Archeológia Barbarov 2009. Hospodárstwo Germánov. Sídliskové a ekonomické štruktúry od neskorej doby lateńskiej po včasný stredovek, Archaeologia Slovaca Monographiae 10, Nitra [Archeologický ústav SAV Nitra], 669–686.
• Rudnicki M. 2018: Stan i historia badań nad grupą olsztyńską. Zarys problematyki, [w:] S. Wadyl, M. Karczewski, M. Hoffman (red.), Materiały do Archeologii Warmii i Mazur 2, Warszawa-Białystok-Olsztyn [IA UW / Wydział Historyczno-Socjologiczny Uniwersytetu w Białymstoku / Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie], 109–137.
• Schmiedehelm M. 2011: Das Gräberfeld am Jaskowska-See in Masuren. Studien zur westmasurischen Kultur der römischen Eisenzeit, Warszawa [IA UW].
• Stącel W. 2021: Hooked Pins in the Przeworsk Culture – Typology, Chronology, Distribution and Function, „Analecta Archaeologica Ressoviensia” 16, 103–124.
• Szter I. 2010: Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich i z okresu wędrówek ludów w Kamieniu na Pojezierzu Mazurskim, WA LXI, 201–331.
• Szymański P. 2000: Poszukiwania cmentarzysk z okresu wpływów rzymskich i okresu wędrówek ludów znanych z dawnych badań na Mazurach, [w:] J. Kolendo, W. Nowakowski (red.), Antiquitates Prussiae. Studia z archeologii dawnych ziem pruskich, Warszawa [IA UW], 237–245.
• Szymański P. 2004: Cmentarzysko kultury bogaczewskiej i grupy olsztyńskiej w Zalcu koło Mrągowa, na Pojezierzu Mazurskim, Światowit Supplement Series B: Barbaricum 7, Warszawa [IA UW], 151–190.
• Szymański P. 2005: Mikroregion osadniczy z okresu wpływów rzymskich w rejonie jeziora Salęt na Pojezierzu Mazurskim, Światowit Supplement Series P: Prehistory and Middle Ages X [IA UW].
• Szymański P. 2013: Z badań nad chronologią i zróżnicowaniem kulturowym społeczności Mazur w późnej starożytności i u progu wczesnego średniowiecza, Światowit Supplement Series B: Barbaricum 9, Warszawa [IA UW].
• Szymański P. 2018: Chronologia gołdapskiej grupy kulturowej w okresie wędrówek ludów, Światowit Supplement Series P: Prehistory and Middle Ages XX, Warszawa [IA UW].
• Tempelmann-Mączyńska M. 1985: Die Perlen der römischen Kaiserzeit und der frühen Phase der Völkerwanderungszeit im mitteleuropäischen Barbaricum, Römisch-Germanische Forschungen 43, Mainz am Rhein [Philipp von Zabern].
• Tischler O. 1879: Ostpreussische Gräberfelder III, Schriften des Physikalisch-Ökonomische Gesselschaft XIX, 159–268.
• Tischler O., Kemke H. 1902: Ostpreussische Altertümer aus der Zeit der grossen Gräberfelder nach Christi Geburt, Königsberg [Koch].
• Wadyl S. 2017: Nowe odkrycie zapinek typu Wólka Prusinowska z grodziska w Pasymiu na tle dotychczasowych znalezisk, [w:] J. Andrzejowski, C. von Carnap-Bornheim, A. Cieśliński, B. Kontny (red.), Orbis Barbarorum. Studia ad archaeologiam Germanorum et Baltorum temporibus Imperii Romanii pertinentia Adalberto Nowakowski dedicata, Monumenta Archaeologica Barbarica. Series Gemina VI, Warszawa-Schleswig [IA UW / ZBSA / FMAB], 253–260.
• Werner J. 1950: Slawische Bügelfibeln des 7. Jahrhunderts, [w:] G. Behrens, J. Werner (red.), Reinecke-Festschrift. Zum 75. Geburtstag von P. Reinecke am 25. September 1947, Mainz [Schneider], 150–172.
• Wiśniewska A. 2014: Łężany. Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich i wędrówek ludów na Pojezierzu Mrągowskim. Badania w sezonie 2013 / Łężany. Cemetery of the Roman Period and the Migration Perion in the Mrągowo Lake District. Research in season 2013, Warszawa [Fundacja Dajna im. Jerzego Okulicza-Kozaryna].
• Wiśniewska A., Wadyl S. 2018: Odkrycie zapinki typu Dollkeim/Kovrovo z Pasymia, pow. Szczytno, [w:] S. Wadyl, M. Karczewski, M. Hoffmann (red.), Materiały do Archeologii Warmii i Mazur 2, Warszawa-Białystok-Olsztyn [IA UW / Wydział Historyczno-Socjologiczny Uniwersytetu w Białymstoku / Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie], 399–406.
• Zapolska A. 2011: Roman Coins from the Western Part of West Balt Territory, [w:] N. Holmes (red.), Proceedings of the XIVth International Numismatic Congress I, Glasgow 2009, Glasgow [International Numismatic Council], 1115–1125.

Identifiers

DOI

10.36154/wa.74.2023.10

Biblioteka Nauki

59656392